Morgunblaðið - 27.07.2003, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 27. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Í BOÐSKORTINU, sem Sig-ríður Víðis Jónsdóttir senditil vina sinna á dögunum oghafði að geyma boð um aðmæta í partí að kvöldi út-
skriftardagsins 21. júní síðastlið-
ins, var þess getið að hún myndi af-
þakka gjafir af öllu tagi. Þess í stað
yrðu tveir söfnunarbaukar á svæð-
inu, annar merktur Hjálparstarfi
kirkjunnar og hinn Rauða kross-
inum. Veislugestirnir mættu gjarn-
an láta fé af hendi rakna í þá, hefðu
þeir í hyggju að gleðja hana á ein-
hvern hátt í tilefni dagsins. Yfir
baukunum hékk borði með orðun-
um: „Gleymdu ekki þínum minnsta
bróður“, sem margir þekkja úr
frægum söngtexta og kyrjaður var
er hungursneyð ríkti í Eþíópíu.
Sigríður Víðis Jónsdóttir var
ekki há í loftinu þegar hún söng
með „ …menn, konur og börn lífum
týna, án hjálpar eygja enga von …“
Barnsröddin var björt og unga
stúlkan horfði stórum augum á
vannært barn framan á rauðum
pappírsbauk, sem komið hafði inn
um bréfalúguna heima hjá henni.
Fyrst hélt hún að stinga ætti
brauðsneiðum ofan í baukinn og
var mikið í mun að koma sem flest-
um sneiðum fyrir. Það var mik-
ilvægt að hjálpa svöngu börnunum
úti í heimi. Söngurinn þagnaði og
málefni Eþíópíu fengu minni um-
fjöllun í fjölmiðlum. Myndirnar af
fátæku börnunum sátu þó í huga
hennar og á hverri aðventu þegar
rauði baukurinn kom með póstin-
um fór meira fyrir þeim. Henni
fannst fólkið í kringum sig ábyrgð-
arlaust og sýna ótrúlegt skeyting-
arleysi. Tólf ára gömul settist hún
einbeitt niður við eldhúsborðið
heima á Akranesi og samdi ljóðið
„Söfnunarbaukur“:
Hvað er nú þetta?
„Brauð handa hungruðum heimi – gefum
hungruðum framtíðarvon,“
segjum við og berum fram jólagæsina.
Hvað er verið að senda manni eitthvert
pappírsrusl?
Getur þetta fátæka fólk ekki bara fengið
sér vinnu?
hugsum við og berum fram eftirréttinn:
Danskan ostabúðing.
Iss, það gefa nógu margir pening, það
munar ekkert um mig,
hugsum við og hendum bauknum í
ruslið.
Ungu Skagastúlkunni fannst
eðlilegt og ekki um annað að ræða
en að þeir, sem hefðu meira en nóg
að bíta og brenna, hjálpuðu þeim,
sem bjuggu við óviðunandi aðstæð-
ur. Hún er enn sömu skoðunar og
má segja að BA-ritgerðin sé rök-
rétt framhald réttlætiskenndarinn-
ar, sem skóp hana unga. Í dag er
Sigríður Víðis orðin 23 ára gömul
og þrátt fyrir að hafa ferðast víða,
hyggur hún á frekari landvinninga
í þeim efnum. Hana dreymir líka
um að vinna við þróunarhjálp og
hyggur auk þess á frekara nám
þegar fram líða stundir. Ennþá er
hún samt ekki komin að endanlegri
niðurstöðu um hvað það eigi að
vera, en segir að það geti orðið
hvort sem er í heimspeki, mann-
fræði, sagnfræði, stjórnmálafræði,
fjölmiðlafræði eða einhverju enn
öðru.
Margar áleitnar spurningar
Sigríður, sem fædd er árið 1979,
á tvo eldri bræður og er dóttir
hjónanna Jóns Hálfdanarsonar,
forstöðumanns þróunarseturs Ís-
lenska járnblendifélagsins, og
Kristínar Steinsdóttur rithöfundar.
Eftir að hafa dúxað á stúdentsprófi
frá Fjölbrautaskóla Vesturlands á
Akranesi vorið 1999 ákvað hún að
taka sér ársfrí frá námi til þess að
huga að því hvað væri utan þess
ramma sem hún hrærðist í hér á
Fróni. Eftir að hafa safnað sér fé
sem humarveiðimaður í Maine í
Bandaríkjunum og farið í stutta
ferð til Venesúela, tók við tveggja
mánaða ferðalag um Egyptaland,
Zambíu, Zimbabwe, Malaví, Kenýa
og Tansaníu. Í kjölfarið hóf hún
nám í heimspeki við HÍ og fór sum-
arið eftir í langt ferðalag um Taí-
land. Hún heillaðist af þessum
heimi sem var svo gjörólíkur þeim
sem hún þekkti. Greinilegt var að
jarðarbúar bjuggu við ákaflega
mismunandi kjör.
Þegar heim var komið ákvað hún
að taka mannfræði sem aukagrein
með heimspekinni. „Ritgerðarefnið
sameinar í raun greinarnar tvær
og þar með áhuga minn á fólki, um-
heiminum og siðfræði. Innan heim-
spekinnar hafði siðfræðin heillað
mest og siðferðilegar spurningar
leituðu á mig. Lengi hafði ég velt
fyrir mér hvort menn ættu að
hjálpa hver öðrum, óháð því hvort
þeir gerðu það í raun og veru. Þeg-
ar allt kom til alls, hlaut ég ekki að
hafa einhvers konar skyldu gagn-
vart fólkinu, sem ég hafði séð í
heimatilbúnum og hrörlegum skýl-
um í Caracas í Venesúela? Hvað
um eyðnismituðu Malavíbúanna
sem ég hitti? Eða fólkið, sem lenti í
flóðum í norðausturhluta Taílands,
rétt eftir að ég var á svæðinu? Og
hvað um mína eigin samlanda sem
ekki áttu í sig og á? Eða mátti
segja að þegar öllu væri á botninn
hvolft, væri þetta í raun og veru
ekki mitt vandamál – vissulega
væri fallegt að hjálpa þessu fólki,
en ég hefði samt enga beina sið-
ferðilega skyldu til þess? Var þetta
ef til vill bara þeirra mál?“
Sjónarhóll siðfræðinnar
Í inngangi ritgerðarinnar kemur
fram að hver sá, sem ekki hjálpar
manni í neyð, er brotlegur sam-
kvæmt íslenskum lögum. Álíka lög
finnast í öðrum löndum. Í ljósi
þessa veltir Sigríður fyrir sér hvað
segja megi um neyð í næstu götu,
næsta bæ, næsta landi eða næstu
heimsálfu – neyð sem hún sjálf
gengur ekki fram á, en á sér engu
að síður stað. Er rangt að koma
ekki til hjálpar í slíkum aðstæðum?
Lög og reglur löggjafarvaldsins ná
ekki til þessa og hefur lögfræðin
þannig ekkert um málið að segja,
að hennar sögn.
„Hér kemur siðfræðin til skjal-
anna. Þótt ekki sé rangt eftir lög-
um að láta hjá líða að bregðast við
má spyrja: Er það siðferðilega
rangt? Og ef svo er ber mér þá að
koma til hjálpar? Lagareglur
kveða á um að við eigum ekki að
gera á hlut annarra og skaða þá.
Auk þess samþykkja flestir að slíkt
athæfi sé rangt í siðferðilegu tilliti.
Erum við hins vegar skyldug til að
gera meira en að skaða aðra ekki?
Eigum við að ganga lengra en ein-
ungis að valda fólki ekki tjóni?
Höfum við siðferðilega skyldu til
að bregðast við neyð þess – létta
því byrðarnar og stöðva eða koma í
veg fyrir skaða? Eigum við að
grípa inn í vondar aðstæður og
slæmt ástand og koma fólki til
hjálpar? Spurningin snýst ekki um
það hvort við gerum slíkt í raun og
veru, hvort menn láti sig náungann
almennt varða, heldur hvort við
eigum að gera það.“
Of margir í fátæktargildrunni
Í ritgerðinni, sem er óvenju löng
af BA-ritgerð að vera, veltir Sig-
ríður fyrir sér hvert samband
þeirra, sem eru aflögufærir, er við
þá, sem standa frammi fyrir
ómannsæmandi kjörum, hvort sem
er af völdum fátæktar, náttúru-
hamfara, hungursneyðar eða ann-
ars. Viðurkennt er að fimmta hvert
mannsbarn í heiminum býr við
skilyrði, sem skilgreind eru sem
„algjör fátækt“. Það þýðir, að sögn
Sigríðar, að sá hluti mannkynsins
hefur beinlínis ekki það sem til
þarf til að halda lífi. Yfir milljarður
manna hefur ekki aðgang að hreinu
vatni, duttlungar náttúrunnar leika
menn grátt og milljónir eru á
flótta. „Það vill svo til að stór hluti
þeirra, sem geta veitt hjálp, eru
Vesturlandabúar og mikill hluti
þeirra, sem eru í neyð, eru íbúar
fátækra landa heimsins, svæða sem
oft er talað um sem „þriðji heim-
urinn“. Munurinn á kjörum hins al-
menna borgara á Vesturlöndum og
almennings í þriðja heiminum er
raunar miklu meiri en flestir gera
sér nokkra grein fyrir. Megin-
spurningin er hins vegar almenn:
Eigum við að hjálpa öðrum? Það
er: Hafa þeir sem það geta skyldu
til að gera slíkt? Ritgerðin tekur
bæði til neyðarhjálpar og þróun-
araðstoðar, en hjálparstarfi er oft
skipt í þessa tvo flokka. Hún er
skrifuð innan heimspekinnar þar
sem tekist er á um grundvallar-
spurningu í siðfræði en kemur
engu að síður inn á mörg önnur
svið. Það er ekki hægt að svara
spurningunni án þess að skoða
stöðu mála í heiminum í dag. Efnið
skarast þannig við stjórnmála-
fræði, þróunarfræði og sagnfræði,
svo dæmi séu tekin. Skoða verður
hluti á borð við: Skiptir máli hvern-
ig núverandi heimsskipan komst á?
Hvað er að segja um þróunarhjálp?
Kemst það fé sem ég legg til hjálp-
arstarfs til skila? Get ég ekki haft
hjálparskyldu gagnvart Íslending-
um án þess að ég hafi hana gagn-
vart fólki í fjarlægum löndum?“
Eftir að Sigríður hefur farið í
gegnum ótal spurningar snýr hún
sér að því að skoða grunnspurn-
inguna út frá tveimur meginsið-
fræðikenningum. Annars vegar út
frá svokallaðri nytjastefnu, sem
kennd er við John Stuart Mill, og
hins vegar út frá svokölluðum
kantisma, sem kenndur er við
Immanuel Kant. Nytjastefnan
hugsar um hag heildarinnar og
gengur út á að hámarka hamingju
sem flestra á meðan kantisminn
setur einstaklinginn í forgrunn. Til
að gera langa sögu stutta ýtir hún
nytjastefnunni út af borðinu og
finnur loksins frið með kantism-
anum. „Virðing er í öndvegi hjá
Kant. Samskipti okkar eiga að
byggjast á gagnkvæmri virðingu.
Kant er alfarið á móti undantekn-
ingum fyrir okkur sjálf og segir að
við eigum alltaf að íhuga gjörðir
okkar þannig að allir aðrir mættu
breyta eins. Samkvæmni er eitt af
lykilhugtökum Kants enda er fal-
leg hugsun fólgin í því að vera sam-
kvæmur sjálfum sér. Skynsamur
maður hendir ekki rusli á götuna
því hann vill ekki að aðrir geri það.
Hví ætti honum því að leyfast að
gera það?
Kant hugsar sér mann sem neit-
ar að hjálpa öðrum í neyð og spyr
sjálfan sig hvað þetta komi honum
við. Hann taki ekkert frá honum og
hafi enga löngun til að bæta líðan
hans eða aðstoða. En, segir Kant,
þetta er regla sem maður getur
ekki viljað að verði að almennu lög-
máli. Einhvern tímann í framtíð-
inni kann maður nefnilega sjálfur
að þarfnast aðstoðar frá öðrum og
þá myndi maður ekki vilja að aðrir
sýndu manni slíkt skeytingarleysi.
Með öðrum orðum: Vilji ég að aðrir
komi mér til aðstoðar verð ég að
vera tilbúinn að hjálpa þeim. Það
er ekki réttlátt að ætlast til að aðr-
ir aðstoði mig en hirða síðan ekki
sjálfur um að hjálpa þeim.“
Varnarlaus fyrir áföllum
Ritgerðarspurningunni „Eigum
við að hjálpa öðrum?“ svarar Sig-
ríður með öðrum orðum játandi.
„Rökin fyrir hjálparskyldunni eru í
mjög einfölduðu máli þau að við
þurfum á öðrum að halda. Enginn
er eyland. Sú staða getur auðveld-
lega komið upp að við getum ekki
haldið áfram án hjálpar annarra.
Við getum því sagt að forsendur í
röksemdafærslunni séu annars
vegar varnarleysi okkar mannanna
og hins vegar að í breytni okkar
eigum við ekki að gera undantekn-
ingu fyrir okkur sjálf. Niðurstaðan
verður sú að ef við ætlum ekki að
sýna ósamkvæma hegðun þá eigum
við að hjálpa öðrum. Við þurfum á
því að halda að í heiminum sé veitt
hjálp og þess vegna verða þeir,
sem það geta, að leggja sitt af
mörkum. Ég get ekki bara ætlast
Okkur kemur
náunginn við
„Búum til betri heim, sameinumst hjálpum þeim,“
kyrjaði lítil stúlka á Skaganum aðeins nokkurra
ára gömul. Síðan eru liðin mörg ár og stúlkan
útskrifuð frá Háskóla Íslands. Aðaleinkunnin
hljóðaði upp á 9,23, en sjálf er nýútskrifaður
heimspekingurinn, Sigríður Víðis Jónsdóttir, þess
fullviss að einkunnir segi oft lítið til um þekkingu.
Jóhanna Ingvarsdóttir ræddi við Sigríði, sem í
BA-ritgerð sinni leitar svara við spurninginni:
„Eigum við að hjálpa öðrum?“ og kemst að
jákvæðri niðurstöðu eftir miklar vangaveltur.
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
’ Lengi hafði ég velt fyrir mér hvort mennættu að hjálpa hver öðrum, óháð því hvort
þeir gerðu það í raun og veru. ‘
’ Munurinn á kjörum hins almenna borg-ara á Vesturlöndum og almennings í þriðja
heiminum er raunar miklu meiri en flestir
gera sér nokkra grein fyrir. ‘
’ Við þurfum á því að halda að í heiminumsé veitt hjálp og þess vegna verða þeir, sem
það geta, að leggja sitt af mörkum. ‘