Morgunblaðið - 27.07.2003, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 27. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
SEM einstaklingar hafa Íslend-
ingar líklega engu bágari sjálfs-
mynd en hverjir aðrir. En sjálfsmat
þeirra sem heildar
er áberandi lágt,
sem birtist ýmist í
innantómu hóli um
eigin þjóð og klifun
á afrekum hennar
eða í vanmati á
þjóðinni, vantrú á að
hún geti nokkuð sem máli skiptir
eða hafi nokkurn tímann getað. Það
er hald mitt að þessi bága sjálfs-
mynd stafi einkum af þeirri afstöðu
sem hér hefur komið upp milli út-
lends hers og þjóðarinnar. Ráðið til
að bæta úr þessu er að herinn fari
af Keflavíkurflugvelli, og miklu auð-
veldara er að koma því í kring en
flestum Íslendingum hættir til að
halda. Bág sjálfsmynd okkar birtist
einmitt í því að við látum okkur sí-
fellt vaxa í augum þau verkefni sem
bíða okkar ef herinn fer. Þannig er
samfélagið statt í vítahring sem
brýnt er að rífa sig út úr.
Sjálfsmyndarkreppan
Þessi auma sjálfsmynd kemur
ekki síst fram í lágu sögulegu sjálfs-
mati sem ég finn vel fyrir þegar ég
tek við byrjendum í sagnfræðinámi
í háskóla. Eins og annað fólk hafa
þeir alist upp til að fá einhverja
söguvitund, hugmynd um hvernig
fortíð þeirra eigin kynstofns (ættar,
þjóðar, mannkyns) hafi verið. Sú
vitund er auðvitað ekki sú sama hjá
öllum, en hjá ungu fólki ber mikið á
þeirri skoðun að Íslendingar hafi
alltaf verið aumingjar, verstir sjálf-
um sér og hver öðrum; þeir hefðu
aldrei átt að verða sjálfstæðir; óvið-
eigandi sé að segja að þeir hafi
skrifað frábærar bókmenntir á mið-
öldum og svo framvegis. Þetta er
söguskoðun sem gengur vel í unga
Íslendinga nú.
Auðvitað má benda á sögulegar
staðreyndir sem styðja einstök at-
riði þessarar skoðunar, enda var
fortíðin ekki bara með einhverjum
einum hætti. – Rétt er að taka það
fram líka, þó að það skipti ekki máli
hér, að sagnfræðingum ber tví-
mælalaust að draga fram í dags-
ljósið myrk atriði í sögu þjóð-
arinnar; engum er hollt að fresta
því úr hömlu að gera upp við fortíð
sína. – En heildarmyndin sem ein-
staklingarnir móta sér í framhaldi
af sögulegum staðreyndum, sjálf
söguvitundin, ræðst að minnsta
kosti eins mikið af því hvað þeim
finnst um sig sjálfa, hér og nú, og af
sögulegum staðreyndum.
Margir mundu líklega segja að
lágt sögulegt sjálfsmat Íslendinga
væri bara venjulegur smáþjóðar-
komplex. En á fyrri hluta 20. aldar,
þegar Íslendingar voru enn smærri
og miklu fátækari í hlutfalli við
grannþjóðir sínar, sýna þeir af sér
ótrúlega bjartsýna og sterka sjálfs-
mynd, bæði þegar litið var til for-
tíðar og framtíðar. Sjálfstæðið, sem
þjóðin öðlaðist einkum í tveimur
áföngum, 1904 og 1918, var megin-
dráttur í þeirri mynd. Hlutleysið og
herleysið var mikilvægur hluti sjálf-
stæðisins. Það var líka, eftir á að
hyggja, ótrúlega djarft og stórhuga
af Íslendingum í lok síðari heims-
styrjaldar að hafna ósk Bandaríkja-
manna um herstöðvar á Íslandi til
frambúðar. Hugsið ykkur bara, her-
setan hafði létt af atvinnuleysi
kreppunnar og herir bandamanna
verið stærsti vinnuveitandinn á
landinu í hálfan áratug; enginn vissi
hvernig ætti að fá þjóðinni fulla at-
vinnu eftir að hann hyrfi. Samt
sögðu Íslendingar nei, takk við
áframhaldandi hersetu og skiptu
ekki um skoðun fyrr en þeim var
talin trú um það árið 1951 að þriðja
heimsstyrjöldin væri um það bil að
brjótast út í framhaldi af Kóreu-
stríðinu.
Það er kenning mín að sjálfs-
mynd þjóðarinnar hafi orðið fyrir
alvarlegu áfalli við þessa stefnu-
breytingu, ekki síst þess hluta þjóð-
arinnar sem tók og studdi ákvörð-
unina um að gefast upp á
herleysinu, undir sífelldum ásök-
unum andstæðinganna um svik og
landráð. Margir þeirra hafa varla
trúað á ákvörðun sína nema rétt
rúmlega til hálfs, og jafnvel þótt
þeir gerðu það fer aldrei hjá því að
manni finnist hann vera að ein-
hverju leyti það sem er sífellt sagt
við hann að hann sé. Þannig leiddi
herstöðvamálið Íslendinga í sjálfs-
vitundarkreppu sem þeir hafa ekki
losnað úr enn.
Leiðin út
Nú virðist vera tækifæri til að
losa þjóðina úr þessari kreppu. Til
þess að von sé um að það nýtist
þarf að myndast sterkt almennings-
álit sem þrýstir á stjórnvöld að
hætta að láta eins og það sé lífs-
spursmál fyrir Íslendinga að hafa
hér bandarískan her. Það litla sem
herstöðvaandstæðingar láta heyra í
sér um málið núna er oftast það að
herinn sé að fara og allt í góðu lagi.
Þetta er hættuleg skoðun. Í fyrsta
lagi er aldrei að vita nema íslensk-
um stjórnvöldum takist að sníkja
það út úr Bandaríkjamönnum að
þeir hafi einhvern viðbúnað á Kefla-
víkurflugvelli áfram, til dæmis dval-
arheimili aldraðra hermanna sem
eru orðnir nógu heilaskaðaðir til að
vita ekki hvar þeir eru. Þess konar
atvinnubótavinna fyrir Suður-
nesjamenn yrði auðvitað áframhald-
andi fleinn í þjóðarsálinni, eins og
hersetan hefur alltaf verið. Í öðru
lagi er afgerandi fyrir endurheimt
heilbrigðrar sjálfsmyndar að herinn
fari að einhverju leyti fyrir frum-
kvæði Íslendinga, að minnsta kosti
að þeir standi ekki kveinandi eftir
þegar hann fer.
Af ýmsu þykist ég geta ráðið að
menn séu að byrja að átta sig á
þessu. Mér finnst örla á nýrri gerð
af herstöðvaandstöðu, jarðbundnari
og raunsærri en sú eldri var. Hún á
sér líklega ekki síst stað á hægri
armi stjórnmálanna, meðan for-
ystumenn í mínum eigin flokki,
Samfylkingunni, gera sig líklega til
að verða aumastir allra. Kannski á
það eftir að fara svo að Sjálfstæðis-
flokkurinn leysi hersetukreppu
þjóðarinnar og staðfesti þannig þá
stöðu sína, sem hann hefur haft síð-
an upp úr 1950 en virtist vera í
nokkurri hættu í kosningabarátt-
unni í sumar, að vera eina stjórn-
málaaflið á landinu sem geti stjórn-
að og tekið á málum.
Varnarþörf Íslendinga
Tvær óskyldar mótbárur nefna
menn gegn því að herinn fari. Önn-
ur er sú að við þörfnumst land-
varna, hin sú að brottför hersins
yrði alvarlegt áfall fyrir atvinnulíf á
Suðurnesjum.
Mér finnst erfitt að ræða varnar-
þörfina af því að það virðist svo
átakanlega augljóst að hún sé yf-
irvarp. En þessari röksemd er
óneitanlega beitt í umræðum og lát-
ið í veðri vaka að fari herinn sé
óhjákvæmilegt að stofna íslenskan
her, sem fólki hrýs eðlilega hugur
við. Þegar rætt er um varnarþörf
virðist einkum vera átt við tvær
hættur. Annars vegar er hættan á
hugsanlegri árás einhvers ríkis ein-
hvern tímann ef hér verði tómarúm
í vörnum, þótt enginn slíkur óvinur
sé sýnilegur nú. Hins vegar er
hættan á hryðjuverkaárás.
Varðandi fyrrtöldu hættuna efast
ég um að nokkurt smá- eða miðl-
ungsríki í heiminum hafi landvarnir
til að verjast innrás herveldis leng-
ur en í hæsta lagi fáeina daga,
nema örfá ríki eins og Ísrael sem
Bandaríkin hafa vígbúið af sér-
stökum ástæðum. Orðhákurinn
frægi í dönskum stjórnmálum,
Mogens Glistrup, þótti hitta nagl-
ann á höfuðið þegar hann sagði að
Danir gætu leyst herinn af hólmi
með sjálfvirkum símsvara sem
segði (á rússnesku því þetta var um
1970): „Við gefumst upp.“ Í raun-
inni mun megnið af Evrópu vera í
nokkurn veginn sömu stöðu, og hví
skyldum við þurfa að vera eitthvað
öðruvísi?
Varðandi hættuna á hryðjuverka-
árás ætti að vera fullljóst að henni
verður ekki afstýrt með orustuflug-
vélum eða hersveitum. Maður gæti
haldið að varnarmálaráðuneyti
Bandaríkjanna væri um það bil
varðasti staður heimsins, en ekki
einu sinni það gat varist hryðju-
verki 11. september 2001. Ef ein-
hver varnarviðbúnaður er nýtilegur
til að bregðast við hryðjuverkum,
flugránum eða öðru þess háttar,
hlýtur það að vera víkingasveit af
því tagi sem við eigum þegar vísi að
og getum eflt og aukið.
Auðvitað þurfum við engan ís-
lenskan her, annan en þann sem við
höfum þegar. Þó verð ég að segja
að engin röksemd gegn brottför
hersins af Keflavíkurflugvelli finnst
mér ómerkilegri en sú að það sé
stolt okkar Íslendinga að vera her-
laus þjóð og vopnlaus. Íslenska rík-
ið er ekki vopnlaust, og útfærsla
fiskveiðilandhelginnar var meðal
annars knúin fram með afli vopn-
aðra fallbyssubáta. Svo er í meira
lagi yfirborðslegt að standa undir
verndarvæng mesta herveldis í
heimi og hreykja sér af vopnleysi
sínu.
Atvinnumálin
Þegar brottför hersins var á dag-
skrá upp úr 1970 var mikið talað
um það efnahagslega áfall sem
þjóðin yrði fyrir ef af henni yrði.
Meðal annars var sagt að af því
kynni að leiða að flugfélagið Loft-
leiðir yrði svipt forréttindum sínum
um lendingarleyfi í Bandaríkjunum,
og það yrði reiðarslag fyrir félagið
og þjóðarbúið allt. Nokkrum árum
seinna missti félagið (eða arftaki
þess, Flugleiðir) þessi forréttindi, af
því að öllum var leyft að lenda hvar
sem var, en það var eins og ekkert
hefði gerst. Félagið lifði og þreifst
rétt eins og áður.
Þannig hafa Íslendingar jafnan
verið afar viðkvæmir fyrir hættum
á að missa af fjárhagslegum tekju-
lindum sem voru taldar renna frá
Bandaríkjaher á Íslandi. Þetta er
furðulegt vegna þess að við búum
við svo sveiflukennt atvinnulíf yf-
irleitt og erum mörg hver svo tilbú-
in að skipta um vinnu og vinnustaði.
Nú lítur út fyrir að svo mikil þörf
fyrir vinnuafl muni spretta af virkj-
un og álverksmiðjubyggingu aust-
anlands að þar verði í boði, umfram
framboð, atvinna fyrir meira en
helming þeirra sem nú vinna hjá
hernum á Keflavíkurvelli. Afnám
þeirrar starfsemi sem herinn stund-
ar núna yrði því lítið meira en hæfi-
leg og efnahagslega þörf mótvægis-
aðgerð gegn þeirri þenslu sem
framkvæmdirnar fyrir austan valda.
Auðvitað mundi það ekki leysa
allan vanda Suðurnesjamanna, enda
gætu ekki allir sem vinna á Vell-
inum flutt austur á land. En þannig
mundi þetta ekki gerast heldur. Ís-
lendingar yrðu að halda áfram að
starfrækja Keflavíkurflugvöll. Þar
hlyti að skapast atvinna í stað þeirr-
ar sem hyrfi. Álitlegt væri að flytja
höfuðstöðvar landhelgisgæslunnar,
víkingasveitar lögreglunnar og jafn-
vel miðstöð björgunarsveita lands-
ins til Keflavíkurflugvallar, þar sem
mikið húsnæði yrði í boði. Þar yrði
byggð upp varnarmiðstöð landsins,
miðuð við raunverulegar varnar-
þarfir, óháð úreltum hugmyndum
um einkennisklædda dáta og
öskrandi herforingja. Hæglega má
ímynda sér að atvinna ykist fremur
en minnkaði á Suðurnesjum í fram-
haldi af brottför hersins.
En hver á að borga þessu fólki
kaup, ef Kaninn hættir að gera það?
Flestar þjóðir sem hafa kosið að
mynda sérstök ríki borga sjálfar
fyrir að ryðja snjó og ís af flug-
völlum sínum og halda við á þeim
malbikinu. Hví skyldum við ekki
gera eins? Auk þess erum við í
þeirri einstöku aðstöðu einmitt nú
að reka flugvöll í Reykjavík sem við
getum vel verið án og höfum hálft í
hvoru gert ráð fyrir að leggja niður
hvort sem er. Ef herinn fer er upp-
lagt að leggja Reykjavíkurflugvöll
niður fyrr en áformað hefur verið
og flytja eins mikið af starfrækslu
hans og hægt er suður á Keflavík-
urflugvöll. Það ætti að létta fjár-
hagsbyrðina af því að þurfa að taka
við rekstri hans.
Þessar röksemdir virðast rekast
svolítið hver á aðra. Ég hef gert ráð
fyrir að leysa atvinnuleysisvandann
á Suðurnesjum með virkjanavinnu
austur á landi. Svo afnem ég þann
vanda með því að gera ráð fyrir
vexti í atvinnu á Suðurnesjum, sem
ég tek svo aftur með því að flytja
starfsmenn Reykjavíkurflugvallar í
vinnu suður á Keflavíkurflugvöll.
En þannig þróast atvinnumál ein-
mitt; þar er ævinlega svo margt að
gerast samtímis að afleiðingar einn-
ar breytingar mildast af annarri
breytingu. Þannig munum við kom-
ast í gegnum þann tímabundna
vanda sem við stöndum frammi fyr-
ir við brottför hersins, ef við látum
hann ekki vaxa okkur í augum. Við
erum sjálfsagt ekkert afburðafólk,
Íslendingar, en við erum ekki endi-
lega neinir aumingjar heldur.
Tökum málin í eigin hendur
Eftir Gunnar Karlsson
Höfundur er prófessor í
sagnfræði.
Í ÞESSARI grein verður fjallað
um hættur í umferðinni hér á
landi, en mikill hluti þeirra sem
slasast alvarlega
eða farast í umferð-
arslysum er ungt
fólk. Grein þessi er
einkum ætluð ungu
fólki.
Banaslys og al-
varleg meiðsl
Á árunum 1992-2000 létust 179
menn í umferðarslysum, eða u.þ.b.
20 menn á ári hverju. Fjöldinn var
þó mjög breytilegur milli ára, því
að fæst voru dauðsföllin 10, en
flest 32. Árin 1992-2000 slösuðust í
umferðinni 13.722 menn eða um
1.525 á ári. Þar af eru skráð „mik-
il meiðsl“ 2.007 eða um 223 á ári.
Alvarleg meiðsl voru því rúmlega
tífalt fleiri en dauðsföllin.
688 banaslys
Á árunum 1972-2000 létu 688 líf-
ið í umferðinni; 212 (31%) konur
og 476 (69%) karlar. Mörg þúsund
manns munu hafa hlotið alvarleg
meiðsl í umferðinni á þessum ár-
um. Fólk á aldrinum 15-24 ára er
hér í mestri hættu. 217 á þessum
aldri dóu í umferðinni, flestir á
aldrinum 17-20 ára, eða 119
manns. Af þessum 217 ungmenn-
um voru 26% stúlkur, en 74% pilt-
ar. 92 börn létu lífið í þessum hild-
arleik og 132 á aldrinum 25-40
ára. Alls fórust 247 eldri en fer-
tugir (Umferðarslys á Íslandi
2000, bls. 9 og 30, sbr. og bls. 26,
á heimasíðu Umferðarstofu
(www.us.is)). Þetta eru sorglegar
tölur og ljóst, að mörg fjölskyldan
hefur átt um sárt að binda af
þessum sökum. – 688 – Þetta er
eins og fjölmennur framhaldsskóli!
Og hvað gerist hér næstu þrjá
áratugina? Að óbreyttu munu lík-
lega um 700 manns farast og e.t.v.
um 7.000 slasast alvarlega. Og svo
biðja menn víða um ný og rándýr
jarðgöng! Ég styð tillögur þeirra
sem vilja draga úr hraða og bæta
núverandi vegi.
Hættulegustu tilvikin og
orsakir banaslysa
Um 80% banaslysa á árunum
1998-2002 urðu í dreifbýli og
hættulegustu tilvikin eru:
a) útafakstur,
b) árekstrar,
c) slys á vegamótum.
Um 20% slysanna urðu í þétt-
býli og þar voru hættulegust:
a) slys á gatnamótum,
b) slys á gangbrautum.
Ef taldir eru saman þeir sem
létust og slösuðust alvarlega
breytast þessi hlutföll. Árið 2000
t.a.m. voru þeir samtals 95 (47%) í
dreifbýli en 106 (53%) í þéttbýli.
Það ár fórust í umferðinni 22
(69%) í dreifbýli en 10 (31%) í
þéttbýli.
Rannsóknarnefnd umferðarslysa
(RNU) hefur rannsakað þessi
banaslys (1998-2002) og hún hefur
raðað aðalorsökum þeirra í þrjá
flokka, þ.e.:
1) vísvitandi brot (hraðakstur og
gróf umferðarlagabrot): um 17%,
2) búnaði [ökutækis] eða notkun
hans áfátt: um 13%,
3) ytri aðstæður ráðandi (vegur
og umhverfi hans): um 15%.
– Athygli vekur, að í lang-
flestum tilvikum, þ.e. 55%, var um
að ræða samspil tveggja eða
þriggja ofangreindra þátta. Alloft
hafa mistök ökumanns leitt til
dauða eða alvarlegra meiðsla,
vegna þess að vegi og umhverfi
hans var ábótavant (Morgunblaðið
17. febr. sl., bls. 14).
Hraðakstur og ölvunarakstur
Hvort tveggja fyrirbærið er
hættulegt og brot á lögum. Við-
urlög við hinu síðara eru þó miklu
þyngri. Rögnvaldur Jónsson, for-
maður RNU, hefur skýrt frá ný-
legri erlendri rannsókn, sem
beindist að hraðakstri og ölvunar-
akstri. Könnuð var hætta af því að
aka á götu, – þar sem hámarks-
hraði er 60 km/klst, – á 80 km/
klst. og einnig hættan af því að
aka ölvaður (með 2,0 ‰ alkóhóls í
blóði), en á löglegum hraða. Hætt-
an á því að lenda í umferðarslysi
þrítugfaldaðist í báðum ofan-
greindum tilvikum. Menn virðast
flestir þekkja hættur ölvunarakst-
urs, en sumir hafa ekki áttað sig á
hættum hraðaksturs. Hér er rétt
að vísa til orða Rögnvalds Jóns-
sonar um hraðakstur: „Þessi
hættulega hegðun hefur oft verið
aðalorsök umferðarslysa og með-
orsök í fjölda slysa“ (sama heim-
ild). Rétt er að vekja hér athygli á
fróðlegu efni á heimasíðu RNU
(www.rnu.is).
Hraði og hreyfiorka
Hugum nú að efni í eðlisfræð-
inni um hraða og orku. Þegar við
ökum bíl breytum við efnaorku í
varmaorku og hreyfiorku (skrið-
orku). Hreyfiorkan (K) er marg-
feldi hálfs massans (m) og hraðans
(v) í öðru veldi. Formúlan er því:
K=½ mv2 – Hreyfiorkan er engin
þegar hraðinn er enginn, en hún
vex mjög ört með hraðanum. Ef
menn þrefalda hraðann, t.d. úr 30
km/klst í 90 km/klst, nífaldast
hreyfiorkan og hreyfiorka 1.200
kg bíls eykst úr 42000J í 375000J
(júl). – Þetta kemur vel fram í um-
ferðinni. Löng vegalengd fer í að
draga úr miklum hraða og stöðva
bíl. Hafa ber og í huga, að bíll á
90 km/klst fer 100 metra á 4 sek-
úndum. Á heimasíðu Umferðaráðs
(www.umferd.is) er fróðleg
myndasaga um hættu á árekstri
fólksbíls og steypubíls. Fólksbíll-
inn er á breytilegum hraða og af-
leiðingarnar eru skýrðar með
myndrænum hætti. Samkvæmt
námsskrá eiga allir nemendur á
fyrsta ári í framhaldsskóla að læra
ítarlega um þessi atriði.
Lokaorð
En hvað geta menn sjálfir gert
til að auka öryggi í umferðinni?
Menn þurfa að gæta þess að aka
ekki hraðar en aðstæður leyfa,
sbr. 36 gr. umferðarlaga, nr. 50/
1987. Mikilvægt er að hafa búnað
ökutækis í lagi og nota hann rétt,
t.d. bílbeltin. Áfengisneysla og
Hugleiðing handa ungmennum um
hættur í umferðinni
Eftir Ólaf Oddsson