Morgunblaðið - 27.07.2003, Blaðsíða 31

Adolf Hitler (1889–1945)
Der Führer und Reichs-
kanzler, foringi og kanslari
Þriðja ríkisins. Fæddur í
Austurríki, flutti til Þýska-
lands 1913. Barðist í fyrri
heimsstyrjöldinni sem
óbreyttur hermaður og
hlaut Járnkrossinn fyrir
hugrekki. Formaður Þjóð-
ernissósíalistaflokksins
(nasista) 1921. Einræðis-
herra 1933–45. Bannaði
starfsemi annarra flokka og
mótstaða miskunnarlaust
brotin niður eftir að hann
varð Führer árið 1934, við
sameiningu forseta- og
kanslaraembættisins. Byrj-
aði 1938 að hrinda í fram-
kvæmd draumum sínum
um Stór-Þýskaland með því
að innlima Austurríki (með
þögulu samþykki ráða-
manna vestrænna lýðræð-
isríkja), Súdetahéruðin og
að lokum, alla Tékkóslóv-
akíu. 1. sept. 1939 réðust
herir Hitlers inn í Pólland og
leiðtogar Vesturveldanna
hrukku upp við vondan
draum; manninum var ekki
treystandi og síðari heims-
styrjöldin brast á. Fjöl-
mennt, vel búið og stjórnað
herveldi Þriðja ríkisins var
einkar sigursælt til að byrja
með á öllum vígstöðvum en
fór að fara halloka um það
leyti sem Bandaríkjamenn
héldu í stríðið. Þrátt fyrir að
styrjöldinni væri svo gott
sem lokið í ársbyrjun 1945,
krafðist foringinn að Þjóð-
verjar berðust til síðasta
manns. Hann framdi sjálfs-
morð 30. apríl 1945, frekar
en að vera tekinn lifandi af
herjum Bandamanna.
Adolf Eichmann (1906–62)
Undirofursti í SS og yfir-
maður „júðadeildar“ Gest-
apo. Eichmann átti sæti í
Wannsee-ráðstefnunni í jan-
úar ’42. Var einn meginhug-
myndafræðingur Loka-
lausnarinnar og heilinn á
bak við þjóðflutningaáætlun
gyðinga frá allri Evrópu til
útrýmingarbúðanna í Pól-
landi. Var handsamaður í
stríðslok á bandaríska her-
námssvæðinu en komst
undan, leyndist og hvarf. Ísr-
aelska leyniþjónustan hafði
uppá honum í maí 1960, þar
sem hann dvaldist undir
fölsku flaggi í Argentínu. Ísr-
aelsmennirnir smygluðu
stríðsglæpamanninum um
borð í kafbát og réttuðu í
máli hans árið 1961. Hann
var tekinn af lífi 31. maí
1962.
Hans Frank (1900–46)
Hershöfðingi og land-
stjóri Póllands eftir hernám nasista.
Var áður lögfræðilegur einkaráð-
gjafi Hitlers. Gaf út yfirlýsinguna:
„Pólland verður meðhöndlað sem
nýlenda og Pólverjar gerðir að þræl-
um hins stór-þýska ríkis.“ Hafði
staðið fyrir flutningi rösklega 85%
pólskra gyðinga í útrýmingarbúðir í
árslok 1942. Frank var
fundinn sekur við Nürn-
berg-réttarhöldin og
hengdur árið 1946.
Wilhelm Frick (1877–1946)
Nasistaleiðtogi, var
gerður að innanríkisráð-
herra 1933 og var sem slík-
ur aðal hugmyndasmiður
kynþáttalaganna. Dæmdur
og tekinn af lífi í Nürnberg.
Hermann Göring
(1893–1946)
Næstæðsti maður Þriðja
ríkisins. Tók þátt í uppreisn-
inni í München 1922, flúði
til Svíþjóðar, þar sem hann
var m.a. vistaður á geð-
sjúkrahúsi. Kjörinn á þýska
þingið (Reichstag), 1928
og varð hægri hönd Hitlers
sem skipaði hann arftaka
sinn 1939. Yfirmaður
þýska flughersins (Luft-
waffe), handsamaður í
stríðslok en svipti sig lífi
undir Nürnberg-réttar-
höldunum, tveimur stund-
um áður en aftaka hans
átti að fara fram.
Reinhard Heydrich
(1904–1942)
Fyrrum flotaforingi,
gerður að yfirmanni SD,
leyniþjónustu SS. Var skip-
aður æsti maður Gestapo,
hins pólitíska arms lögregl-
unnar og Kripo, sem var
glæpamáladeild hennar.
Skellti þeim saman í örygg-
islögregluna (SIPO). Allar
þessar einingar lentu undir
undir hatti Heydrichs sem
einnig var arkitektinn að
Einsatzgruppen, hinum ill-
ræmdu dauðasveitum sem
myrtu kerfisbundið austur-
evrópska gyðinga á meðan
á hernámi Þjóðverja stóð í
Sovétríkjunum 1941–1942.
Stjórnaði Wannsee-ráð-
stefnunni um Lokalausnina.
Var drepinn af tékkneskum
skæruliðum 29 maí 1942 í
bænum Lidice. Í hefndar-
skyni drápu nasistar alla
karla bæjarins, fluttu konur
og börn í útrýmingarbúðir,
jöfnuðu þorpið gjörsam-
lega við jörðu og eyddu
nafni þess af landakortum.
Í dag stendur þjóðgarður á
rústunum.
Josef Mengele
(1911–1978?)
Yfirlæknir nasista, ill-
ræmdur fyrir læknisfræði-
legar tilraunir á föngum í
Auschwitz, ekki síst á sí-
gaunum, dvergum og tví-
burum. Var gómaður af
Bretum í stríðslok en slapp
úr gæslu þeirra og komst
undan til Suður-Ameríku,
sem varð gósenland stríðs-
glæpamanna Þriðja ríkisins. Hafðist
fyrst við í Argentínu, síðan Par-
agvæ, þar sem hann fékk ríkisfang
árið 1959. Var jafnan hundeltur af
Interpol, ísraelsku leyniþjónustunni
og sendimönnum Simon Wies-
enthal-stofnunarinnar. Líkamsleifar
hans fundust í Brasilíu 1986.
Associated Press
Adolf Hitler með félögum í Hitlers-æskunni við neðanjarðarbyrgið.
Arkitektar Helfararinnar
Forsprakkarnir
Hermann
Göring
Adolf Hitler
standa óskemmdir. Gasklefinn var
prufukeyrður með Zyklon B í sept-
ember 1941. Fórnarlömbin voru 600
sovéskir fangar og 250 til viðbótar,
valdir úr röðum sjúkra. Eftir vel
lukkaða tilraunina voru fjórir gas-
klefar byggðir til viðbótar í Birken-
au. Afkastageta hvers og eins var um
6.000 fangar á sólarhring. Gasklef-
arnir voru byggðir þannig að þeir
líktust stórum sturtuklefum. Föng-
um sem komu í hlað var tjáð að þeir
yrðu sendir í vinnu en fyrst af öllu
yrðu þeir að fara í aflúsun og steypi-
bað. Veggir, loft og gólf úr þykkri
steinsteypu og fyrir klefunum öflug,
hljóðeinangruð stálhurð með gægju-
gati. Þetta var því hávaðalítið múg-
morð, enn einn vel heppnaður liður-
inn í þeim útsmogna blekkingarvef
sem gyðingum – og umheiminum,
var haldið í á þessum raunatímum.
Af margvíslegum ástæðum var
reynt að drepa fólkið á komudegi en
sjaldan kom til þess að hin hrikalega
afkastageta dauðaverksmiðjunnar
nýttist til fulls. Fjöldi myrtra fór
sjaldnast yfir 20 þúsund á dag. Bæði
afkastaði þessi framleiðni oft á tíðum
daglegu framboði og í öðru lagi
myndaðist flöskuháls í líkbrennslu-
ofnunum. Í Birkenau var að lokum
óhugnanlegur fjöldi ofna sem voru í
afviknum líkbrennsluhúsum (crema-
torium), sem Þjóðverjar náðu að
sprengja í loft upp áður en Rauði
herinn frelsaði búðirnar.
Dag og nótt liðaðist dökkur og
daunillur reykurinn uppúr skorstein-
um líkbrennslanna. Fjöldi sérvaldra
fanga og kapoa stóð vaktir allan sól-
arhringinn en brennslan gekk hægt.
Reyndar var búið að stækka ofnana
undir það síðasta, en lengi vel komst
aðeins eitt lík í hvern. Það dugði ekki
til. Til að létta álagið kom til kasta
Einstzgruppen, sem tók fjöldagrafir
þar sem þeir ýmist fluttu lík úr gas-
klefunum eða skutu fangana á staðn-
um. Nokkur hundruð í senn og lögðu
trjáboli á milli laga svo logaði betur.
Ef það dróst að brenna líkin í fjölda-
gröfunum, var huslað yfir þau mold-
arlagi. Þá kom upp nýtt vandamál,
jörðin tók fljótlega að lyftast allt á
annan metra og út vall metangas sem
myndaðist við rotnunina. Janek, leið-
sögumaðurinn okkar, sagði að enn
þann dag í dag væri gasið að leita upp
á yfirborðið, íbúunum til skelfingar.
Jarðvegurinn í kringum Auschwitz-
svæðið væri óhuganlega mengaður
og geymdi ömurlegar hryllingssög-
ur. Þúsundir beinagrinda, rotnandi
hold, skelfilegt magn ösku úr lík-
brennsluofnunum.
Flestir þekkja slagorðið yfir hlið-
inu inn í þrælabúðirnar Auschwitz I.
Það er liður í blekkingunni sem að
því er virðist ótrúlega margir gyð-
ingar féllu fyrir; að þeir væru komnir
á staðinn til að vinna. Óvissuástandið
væri tímabundið, síðan færi allt að
lagast á ný.
Tvöfaldar 4 metra háar rafmagns-
girðingar umlykja Auschwitz I. og II.
Með stuttu millibili eru varðturnar
þar sem hermenn stóðu vakt allan
sólarhringinn, gráir fyrir járnum.
Þeir tilheyrðu sérstökum dauða-
deildum SS: Totenkopfverbände og
Totenkopfsturmbahn.
Við höldum inn í þetta hverfi dauð-
ans. Það sem slær mann fyrst af öllu
er ótrúlegur fjöldi uppistandandi
bygginga, og hrikaleg stærð alls
slátrunar- og þrælabúðasvæðisins
(Auschwitz II. og III.), sem er meira
og minna í rústum. Það er óhugn-
anlegt til þess að hugsa hversu mikla
þekkingu, hugvit og skipulagshæfi-
leika þarf til að slík morðverksmiðja
virki eins og nýsmurð vél. Allt varð
að gerast fyrir lokuðum tjöldum,
hvorki umheimurinn né gyðingaþjóð-
in mátti fá vitneskju um hvað var á
seyði í þessu manngerða helvíti.
Þjóðverjar leyndu tilvist búðanna frá
upphafi af mikilli fyrirhyggjusemi. Í
þeim tilgangi voru notaðar rafmagn-
aðar gaddavírsgirðingar, grafnir
tugir kílómetra af skotgröfum. 40
ferkílómetra svæði umhverfis Ausch-
witz I. – III., svonefnt „Inter-
essengebiet“, var lokað af. Heima-
menn voru allir drepnir á árunum
1940–41 og um 1.000 pólsk heimili
jöfnuð við jörðu.
Þúsundir lærðra manna og leikra
hafa velt þeim spurningum fyrir sér í
hartnær 60 ár hví umheimurinn
brást ekki við, hvernig í ósköpunum
þjóðarmorð á milljónum manna gat
átt sér stað? Hvers vegna sömu millj-
ónirnar gengu nánast út í opinn
dauðann? Þegar aðstæðurnar eru
skoðaðar einfaldast hlutirnir og fyrir
manni upplýkst gamalkunnur sann-
leikurinn: Hér voru að verki viti firrt,
bráðsnjöll illmenni. Svo er verið að
efast um tilvist þess illa.
Gráar byggingarnar koma kunn-
uglega fyrir sjónir en áhrifin eru
engu að síður ólýsanleg. Við erum
komnir á staðinn sem ég áleit í
bernsku að væri endapunktur illsku
mannkynsins. Ég leyfi mér að efast
um það í dag, grimmdin á sér engin
takmörk og okkur umhugað að sanna
það sem oftast og bæta afrekaskrá
mannvonskunnar.
Hér var framinn stór hluti svívirði-
legasta þjóðarmorðs í sögunni. Það
hlýtur að liggja á gestunum einsog
mara. Hver staðurinn upplýkst á eft-
ir öðrum, þrunginn voðasögu. Rétt
innan við hliðið komum við að veggn-
um þar sem kvenfangahljómsveitin
undir stjórn hetjunnar Faniu Fen-
elon, lék fegurstu tónlist meistar-
anna fyrir kvalara sína til að halda lífi
og sönsum. Tónarnir hljóðna í hug-
anum, skorinorð lýsing leiðsögu-
manns tekur yfir.
Janek sýnir okkur hverja bygg-
inguna á eftir annarri, flestar eru
nýttar undir safn um Helförina. Síð-
an kemur röðin að Svarta veggnum,
Blokk 10 og 11. Þessi ægilegu nöfn
eru allt í einu orðin að bláköldum
raunveruleika fyrir augum okkar.
Salur eftir sal, fullur af hræðilegum
martröðum sem blasa við gegnum
glugga á veggjunum sem snúa að
ganginum. Eitt er troðfullt af gler-
augum, annað af mannshári, en sov-
éski herinn fann 7 tonn af þessu
ógeðfellda hráefni til fatagerðar, er
hann frelsaði búðirnar í janúar 1945.
Stórt herbergi er fullt af ferðatösk-
um, merktar ákveðnum áætlunar-
stöðum Janek útskýrir fyrir okkur að
merkingarnar voru enn einn hluti
blekkingarinnar miklu. Logið var að
gyðingunum á brottfararstað um
ákvörðunarstað sem stendur á tösk-
unum og koffortunum. Dauðadæmdu
fólkinu talin trú um að þess biði betri
tímar með blóm í haga.
Við komum að herbergi sem
geymir gráröndóttu fangabún-
ingana; stranga af dúk úr mannshári
(sem nasistar notuðu m.a. sem fóður í
hermannabúninga); mikið magn af
ýmiss konar skjölum, opinberum
pappírum, gömlum myndum, o.s.frv.
Óþrjótandi munir og minjar sem
segja meira en nokkur orð.
Við göngum fram á herbergi fullt
af skóm misjafnlega slitnum, vönd-
uðum, vondum. Rúskinnsskóm,
gúmmístígvélum, sandölum, kloss-
um. Allir af fólki sem endaði göngu
sína í Auschwitz. Maður beygir af
þegar við blasir haugur af barna-
skóm.
Eftir áfallið við skósafnið deyfist
sálarhróið, og veitir ekki af. Hvar-
vetna blasa hörmungarnar við. Undir
það síðasta sýnir Janek óhugnanlega
vistarveru í kjallara einnar blokkar-
innar, sem gekk undir nafninu „kap-
ellan“. Eitt af mörgum pyntingar-
tækjum SS manna. Þetta er lítill
klefi, 3–4 fermetrar. Þar lentu þeir
sem voru með stórafbrot á bakinu,
líkt og að hafa vogað sér að horfast í
augu við böðlana, stolið sér brauð-
bita, sagt eitthvað óæskilegt. Tyftun-
in fólst í að kapellan var fyllt af uppi-
standandi brotamönnum þangað til
að fleirum varð ekki inn troðið. Um
leið og þreytan fór að taka völdin og
fólkið að kikna í hnjáliðunum var
voðinn vís. Þeir sem hnigu niður voru
umsvifalaust skotnir einsog hver
annar ófögnuður. Er sá síðasti lá í
valnum var kapellan fyllt á nýjan
leik.
Loksins erum við komin á enda-
punktinn aftur, út í blessaða maísól-
ina og skoðum að endingu minja-
gripaverslunina. Nú er farið að fjölga
á svæðinu. Fólksflutningabílar koma
og fara, Janek segir okkur að venju-
lega fái gestirnir einn og hálfan til
tvo tíma á svæðinu. Ég mæli með því
að fólk sem vill kanna búðirnar fari á
eigin vegum og leigi sér leiðsögu-
mann. Hér verða gestir að fá að ráða
tíma sínum sjálfir, annað er vanvirða
við minningu fórnarlambanna. Það
er einnig ljóst að hingað kemur mað-
ur heldur ekki ónauðugur í annað
sinn.
Það er líflegt í minjagripasölunni
og okkur kemur spánskt fyrir sjónir
að hér er skyndibitastaður því mat-
arlystin lætur lítið á sér kræla. Fjöldi
fólks, mest miðaldra bandarískir
gyðingar, hakkar í sig pylsur, sam-
lokur, hamborgara. Öðrum er lífs-
reynslan óbærileg. Við þremenning-
arnir setjumst þegjandi með
kaffibolla og hvílum lúin bein eftir
margra tíma göngu. Í gegnum
skvaldrið, smjattið og hlátrasköllin
heyri ég snökt í gömlum manni sem
situr ásamt konu sinni og öðrum
hjónum við næsta borð. Hann hefur
örugglega upplifað sitt af hverju.
Augu okkur mætast, ég heilsa og
reyni að brosa hughreystandi til
hans. Hér eru flestir þjáningarbræð-
ur.
Hópur vannærðra, tötralegra barna starir í linsu myndavélarinnar.
Wilhelm Frick
Josef Mengele
Reinhard
Heydrich
Hans Frank
Adolf
Eichmann
saebjorn@mbl.is
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27. JÚLÍ 2003 31