Morgunblaðið - 28.08.2003, Qupperneq 27

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. ÁGÚST 2003 27
ÞORVALDUR Gylfason fer mik-
inn í Lesbókarrabbi laugardaginn
23. ágúst sl. Þar fellur hann í þá
gryfju að sveigja með aðdrótt-
unum sögulegar
staðreyndir að
kenningu sinni og
ber í leiðinni
menn og fyr-
irtæki sökum sem
ég get ekki látið
ósvarað.
Mér virðist
Þorvaldur lengi hafa verið þeirrar
skoðunar að auðlindir séu þjóðum
engin blessun. Þvert á móti geti
þær leitt til svonefndrar „hol-
lensku veiki“, skekkju í hagkerf-
inu, sem haldi uppi háu gengi og
geri öðrum atvinnugreinum erfitt
fyrir. Hér á landi telur hann sjáv-
arútveg og fiskvinnslu valda þeim
usla, sem olíufundur út af strönd-
um Hollands fyrir nokkrum árum
olli á hagkerfi landsins. Þetta er
útaf fyrir sig virðingarverð hags-
pekileg skoðun, sem á sér víða
formælendur. Hitt er öllu óheppi-
legra þegar hann fer að bera
þessa kenningu fyrir sig til sögu-
legrar skýringar bæði á „helm-
ingaskiptum stærstu stjórn-
málaflokkanna“ og á „kæruleysi“ í
rekstri útgerðar og öryggismálum
sjómanna, sem hann telur hafa
einkennt sjávarútveginn hér á
landi frá fyrstu tíð.
Kenning Þorvalds
Lítum nú á rökstuðning Þor-
valds fyrir kenningu sinni:
Þorvaldur gefur sér að Íslend-
ingar standi að baki nálægum
þjóðum í öryggismálum sjómanna
og sé þetta „einn angi þess kæru-
leysis, sem hefur loðað við sjávar-
útveg Íslendinga og loðir enn, því
að útgerðin hefur yfirleitt ekki
þurft að lúta þess konar mann-
úðar- og markaðsviðskiptasjón-
armiðum, sem þykja yfirleitt sjálf-
sögð í öðrum atvinnurekstri. Í
sjávarútvegi bar ekki brýna þörf
til þess að gæta ráðdeildar í
rekstri, því að ríkisvaldið hljóp
iðulega undir bagga, ef á þurfti að
halda. Látum eitt dæmi duga til
upprifjunar: Ólafur Thors, einn
umsvifamesti stjórnmálamaður
landsins um sína daga, var einnig
framkvæmdastjóri Kveldúlfs, eins
stærsta útgerðarfélags á landinu,
frá 1914 til 1939 og sat jafnframt
lengi ásamt Jónasi Jónssyni frá
Hriflu í bankaráði Landsbanka Ís-
lands, viðskiptabanka Kveldúlfs.
Þarna var að öllum líkindum lagð-
ur grundvöllurinn að eiginlegri
sjálfsafgreiðslu sjávarútvegsins og
Sambands íslenskra samvinnu-
félaga í ríkisbankakerfinu og þá
um leið að helmingaskiptum
stærstu stjórnmálaflokkanna –
fyrirkomulagi, sem hefur æ síðan
markað efnahagslíf landsins. Í
þessu sögulega ljósi verður það
e.t.v. skiljanlegt, hvers vegna út-
vegurinn var undanþeginn aðhaldi
markaðsaflanna líkt og landbún-
aðurinn: þetta voru kaup kaups.“
Og nokkru síðar segir Þorvald-
ur:
„Fyrr á árum var ríkisbanka-
kerfið notað til að halda útvegsfyr-
irtækjum eins og Kveldúlfi á floti
með gjaldeyrisfríðindum, lánum
við vildarkjörum eða fyrirgefningu
skulda á kostnað annarra við-
skiptavina án þess að skerða hár á
höfði eigendanna, enda sátu máls-
aðilar gjarnan báðum megin borðs
og sömdu við sjálfa sig.“ Þetta
finnst mér óvönduð sagnfræði og
Þorvaldur óheppinn með dæmið
sem hann tekur.
Dekruðu bankarnir
við Kveldúlf?
Lítum nú aðeins nánar á hvern-
ig ríkisbankarnir dekruðu við
Kveldúlf. Kveldúlfur var stofnaður
1912 og varð á árunum fram að
síðari heimsstyrjöld eitt öflugasta
sjávarútvegsfyrirtæki í fjöl-
skyldueign við norðanvert Atlants-
haf, bæði í útgerð, verkun og við-
skiptum með fisk og síld. Auk
Thors Jensens voru synir hans
fjórir, Richard, Ólafur, Kjartan og
Haukur í forsvari fyrir félaginu.
Ólafur hætti hins vegar afskiptum
af daglegum rekstri 1932, þegar
pólitísk umsvif hans voru farin að
taka stóran hluta tíma hans. Þeg-
ar Thor Jensen sneri sér að bú-
skap á Korpúlfsstöðum seldi hann
bræðrunum hálfan sinn hlut í fé-
laginu 1923 og loks allan 1928. Að
lögum var hann þar með laus und-
an öllum skuldbindingum félags-
ins. Á blómaárum sínum þurfti
Kveldúlfur ekki á miklum lánum
að halda, aðeins eðlilegri fyr-
irgreiðslu viðskiptabanka síns. Á
kreppuárunum safnaði Kveldúlfur
hins vegar skuldum við viðskipta-
banka sinn, Landsbankann, eins
og öll önnur sjávarútvegsfyrirtæki
í landinu, ekki síst bæjarútgerðir
og samvinnuútgerðarfélög. Í ein-
hverju æðisgengnasta pólitíska
upphlaupi 20. aldarinnar fluttu
þingmenn annars stjórnarflokks-
ins, Alþýðuflokksins, frumvörp á
Alþingi veturinn 1937 um gjald-
þrot, skuldaskil og opinbera rann-
sókn á fjárreiðum Kveldúlfs.
Menn geta ímyndað sér hvernig
atvinnulífinu hefði vegnað ef það
fordæmi hefði verið gefið að Al-
þingi gæti með samþykktum látið
leysa upp fyrirtæki pólitískra and-
stæðinga eftir geðþótta hverju
sinni. Hinum stjórnarflokknum,
Framsókn, var þetta ljóst, enda
sagði Eysteinn Jónsson í upphafi
ræðu sinnar um þessi frumvörp
alþýðuflokksþingmanna, að með
frumvarpinu um skiptameðferð á
búi Kveldúlfs væri farið inn á nýj-
ar brautir, áður óþekktar í lög-
gjafarstarfsemi: „Samkvæmt því á
Alþingi að gefa fulltrúum, sem það
ákveður hvernig skuli kosnir, vald
til þess að dæma um, hvort ákveð-
ið fyrirtæki eigi fyrir skuldum eða
ekki, og ef fyrirtækið dæmist að
eiga ekki fyrir skuldum sam-
kvæmt skyndimati, ákveður Al-
þingi að það skuli tafarlaust tekið
til gjaldþrotaskipta.“ Upphlaup
kratanna fór út um þúfur, rík-
isstjórnin féll og kratar hrökkl-
uðust frá stjórnartaumunum.
Allar eigur að veði
Mál Kveldúlfs voru svo leyst
eftir eðlilegum viðskiptalegum
leiðum. Kveldúlfur var hlutafélag
og lögum samkvæmt voru því
hluthafarnir einungis ábyrgir fyrir
sinni eign í félaginu. En eigend-
urnir Kveldúlfs settu til viðbótar
allar eigur sínar að veði fyrir
skuldum félagsins og að auki allar
hinar gífurlegu landareignir Thors
Jensens, hverju nafni sem nefnd-
ust. Mun ekkert sjávarútvegsfyr-
irtæki í landinu á þessum kreppu-
tímum hafa sett meiri tryggingar
fyrir skuldum sínum við bankana
(á máli Þorvaldar gerðist þetta
„án þess að skerða hár á höfði eig-
endanna“).
Í kjölfar þessa pólitíska gern-
ingaveðurs fékk Kveldúlfur lán í
Bretlandi til að reisa stærstu síld-
arverksmiðju landsins á Hjalteyri.
Hambros-bankinn hikaði ekki við
að veita félaginu lán, sem þýðir að
hann hefur metið eignir félagsins
umfram skuldir þess, eins og
stjórnendur Kveldúlfs höfðu ávallt
haldið fram. Sat þó Ólafur Thors
ekki í bankaráði Hambros-
bankans og gat því ekki „setið
báðum megin borðs og samið við
sjálfan sig“. Kveldúlfur tók mikla
áhættu með því að veðja á síldina,
en hann sigraði, því síldveiðar
gengu vel fram til 1945 og verð á
lýsi var hátt. Um 1941 höfðu
Kveldúlfsmenn greitt allar skuldir
sínar.
Í lok stríðsins átti Kveldúlfur
rétt á að kaupa a.m.k. 6 nýsköp-
unartogara, því að félagið átti
langmest í nýbyggingarsjóði sín-
um í stríðslok. En forráðamenn fé-
lagsins kusu að veðja aftur á síld-
ina, keyptu aðeins einn togara
(Egil Skallagrímsson) og áttu ann-
an að hálfu (Ask), stækkuðu hins
vegar verksmiðju sína á Hjalteyri
og byggðu nýja í Örfirisey. En að
þessu sinni var gæfan ekki með
þeim, þeir höfðu veðjað á rangan
hest. Síldin brást ár eftir ár. Og
hvernig vegnaði nú togaraútgerð-
inni?
Stjórnmálaástand þessara ára
einkenndist af pattstöðu. Allir
stjórnmálaflokkarnir komu að
stjórn landsins frá 1944 til 1960 og
nýtt hagkerfi varð til í málamiðl-
unum þeirra á milli, svokallað
millifærslukerfi. Það voru ekki
bara landbúnaður og sjávar-
útvegur, sem voru undanþegnir
aðhaldi markaðsaflanna, þetta gilti
um hagkerfið allt. Opinberir aðilar
ákváðu verð á fiski upp úr sjó. Við
þá ákvörðun var það eitt haft að
leiðarljósi hvað þyrfti til að flotinn
fengist á sjó. Ekkert samhengi
var á milli þess og verðsins sem
fékkst á mörkuðum erlendis. Op-
inberir aðilar ákváðu líka verðið á
þeim erlenda gjaldeyri, sem
fékkst fyrir fiskinn. Það verð var
líka ákveðið með það í huga, hvað
þyrfti til að forða útgerðinni frá
gjaldþroti. Hún mátti ekki græða,
heldur átti að reka hana á núlli í
besta falli. Svonefndu „bátagjald-
eyriskerfi“ var komið á fót og full-
komnað í tíð vinstri stjórnarinnar
1956–59. Undir lok þessa kerfis
voru um 80 mismunandi gengi í
gangi! Verst út úr þessu fór tog-
araútgerðin. Hún var nú að mestu
komin yfir á sveitarfélögin í formi
beinna eða óbeinna bæjarútgerða.
Hinar örfáu togaraútgerðir í
einkaeigu áttu í samkeppni við út-
gerðir sem sugu til sín útsvör bæj-
arfélaganna, þar til þau gáfust
upp á útgerð og fjölmörgum tog-
urum var lagt. Þegar togarar
fengu 16 krónur fyrir dollarann
fengu bátar við ýmsar sérhæfðar
veiðar allt að 85 krónum fyrir sína
dollara, og auk þess margs konar
ríkisstyrki, t. d. vegna veið-
arfæratjóns. Þetta voru nú öll
„gjaldeyrisfríðindin“, sem Kveld-
úlfur fékk og „lánin á vild-
arkjörum“ til að halda honum á
floti.
„Án þess að skerða hár
á höfði eigendanna“
Við þessar aðstæður: Síld-
arleysi, og einkarekna tog-
araútgerð sem hornreku, gat ekki
hjá því farið að Kveldúlfur yrði
fyrir miklum skakkaföllum. Þótt
Ólafur Thors væri löngu kominn
út úr daglegum rekstri fyrirtæk-
isins hafði hann áhuga á því að
Kveldúlfur lyki sínu hlutverki með
reisn og félagið yrði gert upp
meðan það enn ætti fyrir skuldum.
Hann átti frumkvæði að því að
hefja viðræður við Landsbankann,
þegar stund gafst milli stríða eftir
að hann fór úr ríkisstjórn 1956,
um félagsslit á næstu árum. Ólíkt
því sem var fyrir stríð, voru afdrif
Kveldúlfs nú smámál á mæli-
kvarða hins íslenska hagkerfis,
þótt þau kunni að hafa vegið
þungt á hinum pólitíska skala.
Ólafi auðnaðist ekki að leiða málið
til lykta á árunum, sem hann var í
stjórnarandstöðu 1956–59 og þau
voru enn óleyst þegar hann féll
frá 1964.
Landsbankinn leit ekki á þetta
sem knýjandi mál. Kveldúlfur var
engu verr staddur en önnur út-
gerðarfyrirtæki landsins, sem
næstum öll voru meira eða minna
í gjörgæslu bankakerfisins og nær
eingöngu rekin fyrir lánsfé. Jó-
hannes Nordal kynnti sér málið
eftir að hann varð bankastjóri
1958 og staðfestir að þá hafi félag-
ið átt fyrir skuldum. Eigur Kveld-
úlfs voru ekki veðsettar Lands-
bankanum, en stjórn félagsins
hafði gefið bankanum yfirlýsingu
um að eignum félagsins yrði ekki
ráðstafað án samráðs við bankann.
Ólafur og Richard Thors voru auk
þess í persónulegri ábyrgð og
skrifuðu upp á víxla fyrir skuldum
félagsins. Síðasta ósk Ólafs Thors
áður en hann deyr til Thors sonar
síns, er að hann sjái um, að þeim
eignum, sem Ólafur á, verði ekki
ráðstafað að honum látnum öðru-
vísi en í samráði við Landsbank-
ann. Og hvaða eignir var um að
ræða aðrar en hlutabréf í Kveld-
úlfi? Íbúðarhúsið við Garðastræti
og sumarbústað á Þingvöllum. Það
var afrakstur ævistarfs í þágu
stærsta útgerðarfyrirtækis lands-
ins og síðar þjóðarinnar. Skömmu
síðar hvarf síldin endanlega frá
Norðurlandi, verðfall varð á fryst-
um afurðum og næstu ár voru þau
erfiðustu, sem þjóðin hefur reynt
frá Kreppunni miklu. Landsbank-
inn og eigendur Kveldúlfs voru
sammála um að skipa skilanefnd
til að slíta félaginu. Hún lauk
störfum 1974 og taldi eignir
Kveldúlfs nægja fyrir skuldum fé-
lagsins. Allir bankastjórar Lands-
bankans voru sammála um að
gera að tillögu sinni að bankinn
tæki yfir félagið og greiddi skuldir
þess, en persónuábyrgðir eigenda
væru látnar niður falla. Innan
bankaráðs náðist hins vegar ekki
einróma samþykki um þessa lausn
mála. Þá leysti bankinn til sín all-
ar eigur félagsins og þar að auki
voru íbúðarhús þeirra bræðra
beggja, Ólafs og Richards tekin í
eigu Landsbankans, annað að
Richard látnum en hitt ofan af
Ingibjörgu ekkju Ólafs. Þetta kall-
ar Þorvaldur Gylfason „fyrirgefn-
ingu skulda á kostnað annarra við-
skiptavina án þess að skerða hár á
höfði eigendanna“.
Skuldaði ekki
neinum neitt
Ég vil aftur á móti fullyrða að
Ólafur Thors og fjölskylda hans
hafi ekki skuldað neinum neitt
þegar yfir lauk og raunar gengið
miklu lengra fram í því að gjalda
keisaranum það sem keisarans er,
heldur en lög kváðu á um; hvað þá
ef miðað er við það fjármálasið-
ferði, sem almennt var talið gott
og gilt í fyrirtækjarekstri á þess-
um tíma.
Ég ætla ekki að deila við Þor-
vald Gylfason um þá hagfræðilegu
kenningu, að „helmingaskipti
stærstu stjórnmálaflokkanna“ hafi
„markað efnahagslíf landsins“ á
árum áður og geri kannski enn,
þótt slík fullyrðing geri án efa of
lítið úr áhrifum alþýðuflokkanna á
þetta hagkerfi. Hagkerfis, sem
reyndar sýnist hafa verið mjög í
anda hugmyndafræði alþýðuflokk-
anna um miðja öldina sem leið,
með sínum ríkisafskiptum og milli-
færslum.
Ég vil bara taka upp þykkjuna
fyrir afa minn vegna þess að
dæmið sem Þorvaldur tók um til-
urð þessa kerfis í bankaráði
Landsbankans hjá Jónasi frá
Hriflu og Ólafi Thors sem kaup
kaups milli einkaframtaksfyr-
irtækisins Kveldúlfs og Sambands
íslenskra samvinnufélaga er
örugglega rangt samkvæmt skjal-
festum heimildum, og það hlýt ég
að leiðrétta. Ég harma þessa
ómaklegu og staðlausu aðför að
mannorði Ólafs Thors og orðstír
Kveldúlfs, sem kannski hafa ekki
vakað beinlínis fyrir Þorvaldi. En
svona getur farið þegar menn
verða leiksoppar eigin kenninga.
Um helmingaskipti og
fyrirgefningu skulda
Eftir Guðrúnu Pétursdóttur
Höfundur er dótturdóttir Ólafs Thors.
um formennskuna. Það eru mjög sterkir ein-
staklingar innan þingflokksins sem hafa verið
að vinna í stjórnmálum í áratugi og hafa mjög
tryggt bakland. Þeir virðast hálfpartinn óttast
að Ingibjörg taki við flokknum og fari að stýra
honum, það virðist ógna hennar stöðu. Þeir
gætu þá ekki ráðið sér algjörlega sjálfir eins og
þeir hafa gert til þessa. Þess vegna virðast þeir
margir hverjir styðja núverandi formann frek-
ar en að vilja skipta um forystusveit.
Það er hins vegar einnig auðvitað nokkuð
sérstakt að svona öflugur stjórnmálamaður
eins og Ingibjörg Sólrún með þetta mikinn
stuðning skuli ekki láta slag standa þegar ligg-
ur á borðinu að hún getur tekið við því.“
sins
ð „ganga á
fði skaðað
nna Sam-
m fannst
nn núna,“
gsmönnum
gar hart að
verið und-
fjölmenn-
Ákvörðun
sér í emb-
ssum hóp-
og því var
yndi jafn-
n stefndi á
annsemb-
var tilbúin
vildi gera
náinn ráð-
ætlum að
m. Staðan
úin að fara
ún og Öss-
n.“
sagt hafa
verið gert um að Össur gefi ekki
kost á sér á nýjan leik eftir tvö ár. Í
herbúðum Ingibjargar Sólrúnar
telja menn samt líklegt að sú verði
raunin en segja að þó svo að hann
geri það ekki þá skipti það ekki
máli.
Einn þingmanna flokksins sagði
að margir hafi viljað að Össur og
Ingibjörg gerðu samkomulag um
framtíðina. „Hann var hins vegar
afdráttarlaust á móti því að það
yrði gert enda hefði það verið mjög
óeðlilegt að vera að díla um emb-
ætti með slíkum hætti. Hennar fólk
gefur sér að hann fari frá en ef ekki
að þá hafi hún fullt leyfi til að fara í
hann,“ sagði þingmaðurinn.
Skýrari línur?
Það má segja að línurnar hafi
skýrst í forystumálum Samfylking-
arinnar en sömuleiðis gætir nokk-
urrar óvissu. Ingibjörg Sólrún hef-
ur tekið fram að hún „stefni að“
framboði en að ekki sé hægt að lofa
slíku með afdráttarlausum hætti
fram í tímann. Össur hefur hins
vegar ekki viljað tjá sig um það
hvort hann muni hugsanlega sækj-
ast eftir endurkjöri. „Sjálfur er ég
ekki nægilega framsýnn til að ég
treysti mér til að spá hvernig stað-
an verður að tveimur árum liðnum.
Mínar eigin ákvarðanir á þeim tíma
munu einvörðungu ráðast af því
hvað ég tel Samfylkingunni fyrir
bestu,“ er haft eftir Össuri í Morg-
unblaðinu í gær.
Biðstaða mun því ríkja næstu tvö
árin eða þar til í ljós kemur hvort að
til uppgjörs komi á milli þeirra eða
ekki. Þingmaður úr herbúðum Öss-
urar tók fram að fáir hefðu talið að
Össur myndi lifa þennan slag sum-
arsins af en annað hefði komið í
ljós. Hann væri „survivor“, héldi
alltaf velli.
Ekki eftirspurn eftir átökum
Flestir viðmælendur leggja
áherslu á að þeir séu mjög sáttir við
þessa niðurstöðu. Einn þingmaður
sagði Samfylkinguna vera ungan
flokk sem fyrst nú væri að fara að
taka á sig raunverulega mynd og
því væri lítil eftirspurn eftir hörð-
um átökum um einstaklinga þótt
menn hefðu skiptar skoðanir í þeim
efnum. Annar þingmaður sagði að
tal um að ekki mætti kjósa á milli
fólks færi í taugarnar á sér. Það
væri ekkert óeðlilegt við það. Ef
fólk ætlaði að bjóða sig fram þá ætti
það að bjóða sig fram. Staðan væri
hins vegar flókin, ekki síst vegna
fjölskyldutengsla Össurar og Ingi-
bjargar. „Þetta er kannski ekki nið-
urstaða en þetta er staðan. Ég er
aðallega feginn að þetta skuli yf-
irstaðið í bili,“ sagði þingmaðurinn.
„Það sem skiptir mestu máli fyrir
okkur er að fá Ingibjörgu Sólrúnu í
ábyrgðarstöðu. Ég lít svo á að þetta
sé mjög gæfurík millilending. Svo
veit auðvitað enginn hvað gerist á
næstu tveimur árum. Það tekur
enginn út neinar tryggingar í þess-
um bransa.“
g að
stríði
ið/Þorkell
tvö ár.
ín.
mfylk-
lokks-
á for-
na því
haust.
sts@mbl.is
með
ki skyn-
gar og
rabekkn-
i við Há-
l þótt
um fjöl-
ði mjög
hugsun.
fara
in vegar
ög rök-
egu ósk-
ð und-
u, svipast