Morgunblaðið - 02.11.2003, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 2. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
MESTA og jafnframt um-
deildasta einkavæðingar-
ferli sögunnar fór sem frægt
er af stað í kjölfar hruns
Sovétríkjanna í byrjun síð-
asta áratugar. Atganginum
hefur gjarnan verið líkt við
gullæði, þegar þess var
freistað að byggja í einni
svipan upp markaðskerfi á
rústum kommúnísks hag-
skipulags. Hvorki var til
staðar nauðsynleg lagaum-
gjörð né stjórnarfarslegur
stöðugleiki, og þekkingu og
viðskiptasiðferði var áfátt.
Við þessar aðstæður sköp-
uðust tækifæri til að komast
yfir gríðarleg auðæfi fyrir
menn sem voru á réttum
stað á réttum tíma. Nokkrir
þessara manna náðu jafn-
framt miklum áhrifum innan
rússneska stjórnkerfisins,
svo miklum að ýmsir töldu
þá á tímabili stjórna landinu
í raun.
Þessir menn hafa verið
kallaðir „ólígarkarnir“ eða
fjármálafurstarnir, en til
þeirra töldust meðal annars
Boris Berezovskí, Mikhaíl
Khodorkovskí, Vladímír
Gúsinskí, Vladímír Potanín
og Alexander Smolenskí. Þeir uxu
að áhrifum í skjóli Borisar Jeltsíns,
þáverandi forseta Rússlands, en
arftaki hans, Vladímír Pútín, hefur
hins vegar lagt kapp á að takmarka
völd þeirra.
Mikil auðæfi á fárra hendur
Boris Jeltsín fól umbótasinnanum
Anatólí Tsjúbaís að hafa umsjón
með einkavæðingarferlinu í Rúss-
landi. Haustið 1992 voru gefnar út
148 milljónir ávísana á hluti í rík-
isfyrirtækjum, sem landsmenn gátu
leyst til sín fyrir málamyndaupp-
hæð, en hver þeirra átti að heita tíu
þúsund rúblur að nafnvirði. Þessi
leið var farin til að afla stuðnings við
einkavæðingaráformin meðal al-
mennings. Á tuttugu mánuðum
tókst Tsjúbaís þannig að koma um
70% efnahagslífsins í einkaeigu, en
framkvæmdin var engu að síður
harðlega gagnrýnd. Flestir lands-
menn fengu í raun lítið sem ekkert
fyrir ávísanir sínar. Stofnaðir voru
um sex hundruð ávísanasjóðir og
forsvarsmenn nærri hundrað þeirra
stungu af með ávísanirnar án þess
að greiða eigendunum fyrir. Ýmsir
athafnamenn keyptu upp mikinn
fjölda ávísana og komust yfir rík-
isfyrirtæki á afar lágu verði, meðal
annars í krafti þess að útlendingum
gafst ekki kostur á að bjóða í sum
fyrirtækin. Hlutir í ríkisorkurisan-
um Gazprom voru til dæmis seldir
fyrir samtals 228 milljónir dollara,
en sú upphæð var aðeins einn þús-
undasti af verðmæti fyrirtækisins
samkvæmt mati erlendra fjárfest-
ingabanka. Þegar upp var staðið
höfðu örfáir viðskiptajöfrar eignast
nærri helminginn af verðmætunum
sem fólust í rússnesku ríkisfyrir-
tækjunum. Einn af fyrstu „ólígörk-
unum“, Boris Berezovskí, lagði
þannig grunninn að viðskiptaveldi
sínu þegar hann komst yfir einka-
leyfi til að selja Lada-bifreiðar.
Annar ólígarkanna, Vladímír Pot-
anín, átti árið 1995 hugmyndina að
áætlun sem tryggði nokkrum vel
tengdum auðkýfingum yfirráðin yf-
ir helstu iðnfyrirtækjunum sem
ennþá voru í ríkiseigu. Ríkið átti þá
við gríðarlegan fjárskort að etja og
stjórnvöld samþykktu að veðsetja
stærstu ríkisfyrirtækin, sem flest
voru í olíugeiranum, í því skyni að
afla fjár til að geta staðið við skuld-
bindingar sínar. Hlutur ríkisins í
fyrirtækjunum var færður í vörslu
nokkurra banka og fjár-
málafyrirtækja sem tengd-
ust auðmönnunum, í skipt-
um fyrir lán. Ljóst var frá
upphafi að stjórnvöld gætu
ekki staðið í skilum og þeg-
ar afborganir voru ekki
greiddar á réttum tíma öðl-
uðust fjármálafyrirtækin
sem sáu um vörslu bréfanna
rétt til að bjóða þau upp. Í
flestum tilvikum hrepptu
nefndir auðjöfrar bréfin fyr-
ir gjafverð. Þannig komust
fjármálafurstarnir yfir
margar af verðmætustu
eignum rússneska ríkisins,
þar á meðal Yukos-olíufyr-
irtækið.
Stjórn Jeltsíns var farin
að reiða sig á auðjöfrana, og
það var þeim einnig sameig-
inlegt hagsmunamál að
hann héldi völdum. Ólígark-
arnir fjármögnuðu að miklu
leyti kosningabaráttu Jelts-
íns árið 1996 og um það leyti
náðu áhrif þeirra hámarki.
Öll stærstu einkareknu fjöl-
miðlafyrirtækin í Rússlandi
voru á þessum tíma komin í
hendur tveggja fjármála-
furstanna, Borisar Berez-
ovskís og Vladímírs Gús-
inskís, og beittu þeir fjölmiðlum
sínum óspart í þágu Jeltsíns fyrir
kosningarnar. Jeltsín launaði þeim
með ýmsum hætti.
Hallar undan fæti
En auðjöfrarnir öttu einnig kappi
sín á milli og mynduðu bandalög á
víxl. Fjármálakreppan árið 1998
kom illa niður á ýmsum þeirra, með-
al annars Alexander Smolenskí,
stofnanda SBS-Agro-bankans. Eftir
því sem tök Jeltsíns á stjórnartaum-
unum linuðust fór að halla undan
fæti fyrir fjármálafurstunum, sem
voru í senn stuðningsmenn hans og
skjólstæðingar. Eftir að Vladímír
Pútín tók við völdum á gamlársdag
1999 gaf hann fljótlega til kynna að
hann hygðist ekki líða ítök þeirra í
rússneskum stjórnmálum.
Fjölmiðlar í eigu Berezovskís og
Gúsinskís skirrðust ekki við að
gagnrýna nýja forsetann. Pútin lét
það ekki afskiptalaust. Fyrirtækin
voru tekin eignarnámi í kjölfar
ásakana um fjársvik og eigendurnir
fóru í sjálfskipaða útlegð. Hinum
fjármálafurstunum var gert ljóst að
þeir yrðu látnir í friði ef þeir skiptu
sér ekki framar af stjórnmálum.
Pútín herðir tökin
Pútín og samstarfsmenn hans eru
sagðir líta svo á að þetta þegjandi
samkomulag hafi brostið fyrr á
þessu ári, þegar í ljós kom að
Mikhaíl Khodorkovskí hefði veitt
fjárstyrki til tveggja frjálslyndra
stjórnarandstöðuflokka, Jabloko og
Bandalags hægri aflanna. Olíufyr-
irtækið Yukos, sem hann stýrir, hef-
ur undanfarna mánuði sætt rann-
sóknum skattayfirvalda og einn
eigenda þess og yfirendurskoðandi,
Platon Lebedev, var tekinn höndum
í sumar og bíður nú réttarhalda
vegna ákæru um þjófnað á ríkis-
eignum í tengslum við einkavæð-
inguna á tíunda áratugnum.
Nýjasti leikurinn í valdatafli Pút-
íns og fjármálafurstanna var svo
handtaka Khodorkovskís sjálfs um
síðustu helgi. Strax spruttu upp
kenningar um að hún væri af póli-
tískum rótum runnin, þótt Pútín
vísaði því á bug. Fréttaskýrendur
eru flestir á einu máli um að hand-
takan sé til marks um það að forset-
inn sé að herða tökin fyrir komandi
kosningabaráttu, en kosið verður til
þings í desember og forsetakosn-
ingar eiga að fara fram í mars á
næsta ári. Þrátt fyrir að handtaka
Khodorkovskís hafi mælst illa fyrir
á Vesturlöndum eru allt eins líkur á
að hún afli Pútín aukins stuðnings
meðal rússneskra kjósenda, því
ólígarkarnir eru afar óvinsælir með-
al þjóðarinnar. Samkvæmt skoðana-
könnunum er 70% Rússa í nöp við
þá og nær 60% telja þá hafa unnið
landinu ógagn. Háværar raddir hafa
verið á lofti um að ríkiseignir sem
einkavæddar voru fyrir árið 2000
verði færðar aftur í þjóðareigu.
Þá hefur sú ákvörðun Pútíns að
víkja skrifstofustjóra sínum, Alex-
ander Voloshín, úr embætti kynt
enn frekar undir orðrómi um að for-
setinn hyggist herða að auðjöfrun-
um og gömlu valdaklíkunni í kring-
um Jeltsín. Voloshín var ráðinn til
starfa af Jeltsín og tilheyrði hans
innsta hring.
Stöðugleiki og hagsæld í húfi
Þessir atburðir hafa varpað ljósi
á það hve erfitt hefur reynst að
festa lýðræðislega stjórnarhætti í
sessi í Rússlandi. Í forsetatíð Pút-
íns hefur yfirstjórnin í Kreml orðið
valdameiri en á tíma Jeltsíns og
áhrif öryggislögreglunnar hafa
verið aukin. Vegna aðgerðanna
gegn fjármálafurstunum eru rúss-
neskir auðmenn sagðir æ meira
uggandi um innlendar fjárfestingar
sínar og hætta er talin á fjár-
magnsflótta. Vestrænir efnahags-
sérfræðingar hafa varað við því að
atlaga forsetans að auðjöfrunum
geti grafið undan stöðugleika og
hagsæld í landinu með því að valda
óvissu í viðskiptalífinu.
Financial Times segir í forystu-
grein í vikunni að Pútín hafi gert
rétt í því að brjóta upp hina hálf-
gerðu baktjaldastjórn sem fjár-
málafurstarnir hafi skipað í for-
setatíð Jeltsíns. En Pútín eigi hins
vegar ekkert með það að banna af-
skipti þeirra af stjórnmálum með
öllu, hvað þá að nota öryggislög-
regluna til að ryðja andstæðingum
sínum úr vegi. Blaðið segir að tíma-
bært sé að lýsa meint efnahagsbrot
frá ringulreiðartímabilinu á síðasta
áratug fyrnd. Í stað þess að elta ól-
ar við þau ættu rússnesk stjórnvöld
að leggja áherslu á að beita skatta-
lögum til að koma böndum á umsvif
Khodorkovskís og annarra auð-
jöfra. Það myndi draga úr kröfum
um þjóðnýtingu auðæfa fjármála-
furstanna og stuðla að aukinni vel-
sæld og styrkara lýðræði í Rúss-
landi.
Heimildir
BBC, Financial Times, Foreign Affairs,
International Herald Tribune, The Wall
Street Journal, The Washington Post.
„The Oligarchs: Wealth and Power in the
New Russia“ eftir David E. Hoffman.
Uppgangur, barátta og fall
rússnesku fjármálafurstanna
Handtaka auðjöfursins Mikhaíls Khodorkovskís hefur beint kastljósinu að rússnesku fjármálafurstunum eða „ólígörkunum“ svo-
nefndu. Aðalheiður Inga Þorsteinsdóttir rekur uppgang þeirra á síðasta áratug og átökin við Vladímír Pútín forseta.
Vladímír Pútín
Mikhaíl
Khodorkovskí
Roman Abramovits er 37 ára, fyrrverandi
skjólstæðingur Berezovskís. Hann auðg-
aðist á olíuviðskiptum og er enn búsettur í
Moskvu, en hefur undanfarið selt hluti í
rússneskum fyrirtækjum og fjárfest mikið
erlendis, að sögn vegna ótryggs við-
skiptaumhverfis í Rússlandi. Athygli
vakti þegar hann keypti knattspyrnuliðið
Chelsea í London fyrr á árinu.
Vladímír Gúsinskí er 51 árs, fyrrverandi
leikhússtjóri sem stofnaði banka og gerð-
ist umsvifamikill í iðnaði og fasteigna-
viðskiptum. Hann fjármagnaði einnig
dagblöð og fyrstu óháðu sjónvarpsstöðina
í Rússlandi, NTV. Fjölmiðlar hans, sem
spöruðu ekki gagnrýnina á Pútín, voru
teknir eignarnámi og Gúsinskí er nú í
sjálfskipaðri útlegð í Grikklandi.
Boris Berezovskí er 57 ára, stærðfræð-
ingur að mennt og var áður í innsta hring
Borisar Jeltsíns. Hann auðgaðist upp-
haflega á bifreiðaviðskiptum en byggði
síðar upp mikið fjölmiðlaveldi, sem var
tekið eignarnámi af stjórn Vladímírs Pút-
íns. Berezovskí hefur haldið uppi harðri
gagnrýni á Pútín og var honum nýlega
veitt hæli í Bretlandi.
Rússneskir auðjöfrar í útlegð
adalheidur@mbl.is
Boris Jeltsín
MIKHAÍL Khodorkovskí, sem handtekinn var um síðustu helgi, ákærður fyrir
stórfelld skatt- og fjársvik, auðgaðist líkt og hinir rússnesku fjármálafurstarnir í
kjölfar einkavæðingar ríkisfyrirtækja í forsetatíð Borisar Jeltsíns.
Eins og fram hefur komið er Khodorkovskí ríkasti maður Rússlands, aðeins fer-
tugur að aldri. Talið er að auðæfi hans nemi rúmlega 600 milljörðum króna og á
lista sem viðskiptatímaritið Forbes birti fyrr á þessu ári yfir auðugustu menn
heims var hann í 26. sæti.
Khodorkovskí ólst upp í Moskvu og var virkur meðlimur í ungliðahreyfingu sov-
éska Kommúnistaflokksins. Hann lauk gráðu í efnaverkfræði frá Mendelev-
stofnuninni í Moskvu og árið 1987, fjórum árum fyrir endalok Sovétríkjanna,
stofnaði hann Menatep-bankann. Khodorkovskí auðgaðist verulega í byrjun tí-
unda áratugarins þegar bankinn hagnaðist á gjaldeyrisviðskiptum og eignaðist
stóra hluti í ríkisfyrirtækjum sem stjórn Borisar Jeltsíns einkavæddi og seldi fyrir
lágt verð. Hann komst þannig yfir olíufyrirtækið Yukos á uppboði árið 1995, fyrir
jafnvirði um 27 milljarða króna. Yukos er nú stærsta olíufyrirtækið í Rússlandi, en
Khodorkovskí á sjálfur 36% hlut í því og Menatep-bankinn, sem hann á ennþá
meirihluta í, fer auk þess með 60% hlut í fyrirtækinu.
Khodorkovskí er sagður hafa tekið rækilega til hendinni hjá Yukos, meðal ann-
ars með því að taka upp alþjóðlegar bókhaldsaðferðir fyrr en flest rússnesk fyr-
irtæki og aðlaga viðskiptahættina vestrænum venjum. Þannig tókst að vekja
áhuga erlendra fjárfesta á fyrirtækinu. Nýlega var samið um samruna Yukos og
annars rússnesks olíufyrirtækis, Sibneft, en hið sameinaða fyrirtæki verður
fjórða stærsta einkarekna olíufyrirtækið í heimi. Bandarísku olíurisarnir Exxon-
Mobil og ChevronTexaco hafa falast eftir stórum hlut í fyrirtækinu, en eftir hand-
töku Khodorkovskís og frystingu stjórnvalda á 44% eignarhlut í Yukos er óvíst
um þau viðskipti.
Opinber andstæðingur Pútíns
Khodorkovskí hefur látið mikið fé af hendi rakna til góðgerðarmála. Hann hefur
einnig látið að sér kveða á fleiri sviðum en í banka- og olíuviðskiptum, nú síðast í
fjölmiðlageiranum. Í september sl. eignaðist hann útgáfuréttinn að dagblaðinu
Moskovskíe Novostí og réð þekktan rannsóknablaðamann og gagnrýnanda Vlad-
ímírs Pútíns sem ritstjóra þess.
Khodorkovskí hefur ekki farið leynt með stuðning sinn við frjálslynda andstæð-
inga Pútíns og hefur veitt tveimur stjórnarandstöðuflokkum, Bandalagi hægri
aflanna og Jabloko, fjárstuðning í eigin nafni. Hann fullyrðir hins vegar að Yukos
styðji ekki við bakið á einstökum stjórnmálaflokkum, enda hafi hluthafar og
starfsmenn stórra fyrirtækja iðulega mismunandi stjórnmálaskoðanir.
Reuters
Vopnaður rannsóknarmaður leiðir ónafngreindan starfsmann Yukos út úr höfuð-
stöðvum fyrirtækisins í Moskvu við rannsókn á meintum fjársvikum sl. sumar.
Khodorkovskí og Yukos