Morgunblaðið - 19.11.2003, Blaðsíða 28

LISTIR
28 MIÐVIKUDAGUR 19. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
egar farið skal í saumana á ís-
lenzkum myndlistarvett-
vangi, er rétt að huga að
þróunarferlinu úti í heimi
þótt um nokkrar endurtekn-
ingar verði að ræða í ljósi
fyrri skrifa. Hvað seinni
hluta síðustu aldar snertir, voru það heim-
spekingar Frankfurtarskólans, þeir Adorno,
Benjamin, Horkheimer og Marcuse, sem áttu
stóran en þó að nokkru óbeinan hlut í þróun
sem leiddi til stúdentauppreisnarinnar 1968.
Ennfremur mikilla og afdrifaríkra hvarfa í
hugsunarhætti og skólamálum, sem enn sér
stað. Hræringarnar komu þó frekar í kjölfar
menningarbyltingarinnar í Kína, rauða kvers
Maó (ísl. þýðing 1966), og áttu þátt í stofnun
rauðu herdeildarinnar í Þýskalandi og svip-
aðra hópa í Vestur Evrópu, þá ungir og rót-
tækir gengu hart í að rífa niður eldri gildi
með umdeilanlegum meðölum. Meinlegt að
valdabarátta í austr-
inu varð til þess að
ómenntaður múgur
var virkjaður til að
valta yfir elstu menj-
ar menningar í Kína,
á sama hátt og gerðist
í Rússlandi á fyrstu árum Ráðstjórnarríkj-
anna. Snúast svo einnig gegn mennta-
mönnum, vera loks fyrirmynd upplýstra ung-
menna í Vestur Evrópu. Ómetanleg
menningarverðmæti í Austur Evrópu látin
grotna niður eftir seinni heimsstyrjöldina,
myrkraverkin sem fyrri daginn réttlætt með
rangtúlkun á kenningum heimspekinga.
Í Kína kostaði ferlið tugmiljónir blásak-
lausra menntamanna lífið og gífurlega eyði-
leggingu menja úr fortíð, þótt ýmsu hafi ver-
ið bjargað og sér helst stað á risastóru
þjóðminja- og þjóðháttasafni í Taiwan. Í
vestrinu var í þeim mæli valtað yfir hefð-
bundið skólakerfi að það var mörg ár að rétta
við, afleiðinganna gætir enn og líkast til sýni-
legastar í listaskólum. Skólakerfið átti erfitt
uppdráttar í mörg ár og fjöldi manna
streymdi úr æðri menntastofnunum með
prófgráður sem þeir höfðu engan veginn unn-
ið til. Seinna settust nokkrir helstu for-
sprakkar stúdentauppreisnarinnar aftur á
skólabekk eftir að hafa uppgötvað fáfræði
sína og vanhæfni í starfi, en það munu hafa
verið undantekningar. Næst skeði að fáfróðir
prófgráðumenn reyndust með undirróðri og
ýtni býsna naskir við að koma sér í áhrifa-
stöður, einkum í menntakerfinu. Þetta hef ég
áður rakið í vettvangsskrifum mínum og skal
minnst tíundað hér, en árétta má sérstaklega
að viðkomandi biðluðu til ungu kynslóð-
arinnar með slagorðum um frelsi ásamt því
að kaupa sér vinsældir með því að slá af
menntakröfum og gera minni kröfur til mæt-
inga og aga, einkum ef viðkomandi voru á
kórréttri línu. Hér á ferð lærimeistarar og
bendiprik kynslóðarinnar sem víða er hvað
mest áberandi og hagnýtt hefur sér keim-
líkar aðferðir. Birtingarmyndin þjóðfélags-
legt raunsæi, dýrkun ódýrra meðala og klúð-
urslegra vinnubragða með hvunndaginn á
oddinum, og um leið burtkústun háleitra hug-
sjóna og draumsýna. Þróað handverk ald-
anna skyldi út úr myndinni en í stað þess
koma hugmyndafræði, og víða tröllriðu fyr-
irlestrar og fundarhöld ásamt þjóðfélagslegri
orðræðu menntakerfinu á áttunda áratugn-
um, hefur svo aftur færst í aukana. Hér yf-
irsést mönnum að hugtakið list, mótað á tím-
um endurfæðingarinnar grundvallast á æðra
stigi handverks, eins konar uppgötvanaferli í
ríki skynjunarinnar og hinnar þroskuðu eðl-
ishvatar.
Óvíst að nema lítill hluti þeirra semsetjast á skólabekk í dag geri sérfulla grein fyrir þessu orsakaferli,fylgjendurnir skiljanlega ekki kært
sig um að upplýsa eftirkomendurna, einkum í
ljósi hinna skelfilegu afleiðinga sem blasir við
sérhverjum sem með opnum huga fer í saum-
ana á þróuninni. Inni í myndinni að þeir upp-
götvi, að nú á sér stað endurtekning margs
þess sem var efst á baugi miðstýringarafl-
anna á áttunda áratugnum með stjórn-
málafræði, sjálfhverfu og sjálfsdýrkun í for-
grunni. Einnig að allt utan hins markaða
ramma skuli áhangendunum óviðkomandi,
líta skuli á sem einskisvert fánýti. Hinn
meinti óskeikuli vísdómur leiddi til neikvæðr-
ar sýnar á öðrum gildum og stækrar útilok-
unaráráttu, um leið var samasemmerki sett
við niðurrif og framfarir. Afleiðingarnar létu
svo ekki á sér standa; galtómir sýningarsalir
framsækinna lista í lok áratugsins, kreppu og
fjölda listhúsa á barmi gjaldþrots, sem svo
aftur átti stóran þátt í endurkomu málverks-
ins og annarra eldri gilda á níunda áratugn-
um. Hvort sagan muni endurtaka sig skal
engu spáð, hér að stórum hluta einungis um
skjalfestar staðreyndir að ræða, hins vegar
borðleggjandi að ungir sem fæðast beint inn í
kaldan tölvuheiminn og yfirþyrmandi magn
upplýsinga eru margir hverjir farnir að líta á
nokkuð annan hátt á málin en fyrirrennarnir.
Hið mikla afturhvarf til ekta og náttúrulegra
hluta og mjúkra gilda á næstliðnum árum
raunar alls þess sem forverarnir vildu rífa
niður má vera til vitnis um þessi umskipti.
Örtölvubyltingin undirrótin, einnig átti hún
mestan þátt í falli Berlínarmúrsins, því ekki
var lengur mögulegt að loka fyrir beint upp-
lýsingastreymi að vestan og sannleikann um
miðstýringaröflin og helsið fyrir austan.
Forsagan, módernisminn, sem mennvoru óðast að hafna með tilkomusíðmódernismans, eða þess semmenn nefna postmódernisma, kom
einna sýnilegast fram í arkitektúr. Hér á
landi helst á vanmati á íslenzkri bygging-
arhefð sem lá við ofsóknum á hendur húsa-
meistara ríkisins Guðjóni Samúelssyni, er
þótti ekki nógu hallur undir ný alþjóðleg
stefnumörk. Jafnframt abstraktkynslóðinni
svonefndu, sem vildi valta yfir þjóðleg gildi,
herópið var að rífa þau niður og listsöfnin um
leið. Úti í heimi hét það jafnvel að leggja
skyldi eld að Louvre safninu í París, sem
menn hentu óspart gaman að sem fánýtri og
úreltri stofnun. Hið meinta grafhýsi, og tákn
vestrænnar úrkynjunar hefur þó aldrei verið
meira lifandi en á allra síðustu árum. Einnig
skyldi setja jarðýtur á fornar menjar svo sem
Forum Romanum, byggja í staðinn á auðu
svæðin í anda módernismans, slagorðið var „í
listum liggur engin leið til baka“. Áhrifa-
gjörnum og ómótuðum fjarska auðvelt að
ánetjast þeim gagnorða en grunnfærða reg-
indómi.
Róttækir vinstri menn eygðu í listum og
íþróttum vænlega leið til að styrkja ímynd
sína um yfirburði og mikilvægi málstaðarins.
Fyriferðarmikil heimasmíðuð alþjóðahyggja
var mótuð af hálærðum djúpvitrum spek-
ingum í París, þeir útúr myndinni sem fylgdu
ekki auðmjúkir gefinni línu, voru annars
flokks listamenn; „passé“.
Auðvitað margt frábært í hvunndeginum
og módernisminn magnaður í sinni skýrustu
mynd, en þegar fyrirbærin glata eðlisbundnu
inntaki sínu og töfrum og verða að köldum
fræðum og einsleitri miðstýrðri tuggu í hönd-
um hagsmunaafla missa þau ljóma sinn og
lífsneista, sósíalraunsæið í austri hér skýr-
asta dæmið
Svo fór að París glataði forystu sinni ásjöunda áratugnum, og slíkur varmáttur hvarfanna að mörgum fram-sæknustu og nafnkenndustu mál-
urum eftirstríðsáranna var ýtt út í kuldann.
Gleymdust og voru ekki endurreistir fyrr en
á níunda áratugnum, en þá með braki og
verk þeirra vel sýnileg og hátt í kúrs enn í
dag. Forustan fluttist ekki einungis til New
York, heldur gerðust þau undur í sjálfri Par-
ísarborg þá leið á sjöunda og í upphafi átt-
unda áratugarins, að nokkrar risastórar sam-
anburðarsýningar í Pompidou
menningarhúsinu litu dagsins ljós. Þær
skyldu öðru fremur undirstrika yfirburði par-
ísarskólans og festa í sessi, en höfðu allt önn-
ur en um leið mjög gæfuleg áhrif. Þessar
gagnvirku og yfirgripsmiklu sýningar opnuðu
ekki einungis augu fjöldans fyrir breidd
myndlistar og sjónmennta almennt, heldur
urðu heimamenn óforvarendis að éta ofan í
sig fyrrum heimatilbúna og meinta ófor-
gengilega speki um alþjóðamál listarinnar
sem hafði tröllriðið listaheiminum og víða
hneppt listamenn í fjötra. Ótvírætt um að
ræða eitt merkasta og mest upplýsandi fram-
lag til heimslistarinnar alla síðustu öld, leiddi
til gagngerðrar endurskoðunar á listþróun-
inni í Evrópu og hafði gríðarleg áhrif út á við
og listheiminn í heild. Seinna fylgdi svo risa-
sýning á Vínarskólanum svonefnda, sem vitr-
ingarnir í París höfðu fyrirlitið og forsmáð,
eitthvað í líkingu við þýska myndlist þó á
öðrum forsendum. Hún leiddi til algjörrar
endurskoðunar á stílbrögðunum og er tímar
liðu gerðist það að málverk eftir Gustav
Klimt sem lengi hafði verið gáfumerki að
rakka niður var eitt árið slegið á metverði,
dálítið sem fáum ef nokkrum hefði látið sér
detta í hug. Ævintýraleg aðsókn að fram-
kvæmdinni mörgum ennþá í fersku minni,
ekki síst vegna þess að í lokin neyddust menn
til að hafa opið fram á hánótt sem var alls
óþekkt í í heimsborginni, og mun þó hafa
þurft að hleypa fólki inn í hollum fram á síð-
asta klukkutímann.
Hinar viðamiklu framkvæmdir voru í og
með upphafið að mörgum fleiri vel skipulögð-
um og upplýsandi stórsýningum, þar sem al-
menningi gafst og gefst tækifæri til að virkja
eigin heilahvel og hjarnastjörnur, lifa sig inn
í þróunina á eigin forsendum. Ekkert lát á
framvindunni sem margfaldað hefur að-
streymi almennings á listasöfn, alla skilvirka
og hlutlæga listviðburði. Jafnframt einnig
náttúrusögu, tækni, vísinda og þjóðháttasöfn,
aðsóknartölur fara upp í fjórar til sex millj-
ónir á ári á þau stærstu. Þetta mjög heilbrigð
þróun sem virkjar sjálfsprottna fróðleiksþörf
almennings á samtíð og sögu, fátt áhugaverð-
ara en innlit í þessi söfn þótt ekki sé til ann-
ars en að fylgjast með viðbrögðum fólks
hvernig það lifir sig inn í rás aldanna.
Nú er svo komið að upplýstir hafaaftur hrokkið undan miðstýrðumframkvæmdum og síbylju í nafnialþjóðavæðingar, sagðar vera með
frelsið og framvinduna á oddinum. Núlistir
hafa þegar öllu er á botninn hvolft hreint
ekkert með afneitun fortíðar að gera heldur
stöðuga endurnýjun og endurfæðingu henn-
ar, fyrri gilda um leið. Afneitun fortíðar
tugga sem var í forgrunni einræðisríkja tutt-
ugustu aldar, þó einungis í raddböndum for-
ystumanna þeirra, án innra samhengis og
rökfestu. Öllum skyldi kennt að lesa en þegn-
arnir festir í fjötra fyrir það eitt að vera með
óæskilegt lesefni og innflutningur þess frá
öðrum löndum bannaður, óheppilegar skoð-
anir fordæmdar. Ekkert hafa valdasjúkir
stjórnmálamenn hræðst meir í aldanna rás
en hugmyndafrelsi sem skapandi listir tákn-
gera, því setja má samsemimerki við listir og
lýðræði. Þessvegna er lögð svo mikil áhersla
á að einangra þær, hneppa í ákveðið skoð-
anamynstur með ofgnótt hugmyndafræði sem
tekur á sig breytilegar myndir eftir þörfum.
Auðvitað er ekkert til fyrirstöðu að ein-
staklingar geti gert góða pólitíska list eins og
hundheiðnir einstaklingar hafa gert rismikla
trúarlega list en það er annað mál. Sköp-
unarþörfina ekki mögulegt að staðla, menn
hafa löngum jafnvel í árþúsundir vitað, að
einungis er hægt að opna glugga og svo er
það hvers og eins að þróa eðlisvísun sína á
umheiminn. Hvort árangurinn nálgist hug-
takið list eins og það var formað á tímum
endurreisnar er svo allt annað mál...
(Framhald)
Í framhjáhlaupi
„Í listum liggur engin leið til baka“ var slagorð módernismans. Í hita leiksins vildu sumir setja jarðýtur á Forum Romanum.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is