Morgunblaðið - 19.11.2003, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 19. NÓVEMBER 2003 31
V
ændisfrumvarpið sem lagt var
fram af flestum þingkonum
við upphaf yfirstandandi
þings er dæmi um mál þar
sem þingmenn hafa einungis
sannfæringu sína til að styðjast við. Þá
reynir öðru fremur á mismunandi gild-
ismat, lífsreynslu og bakgrunn þingmanna
að ógleymdri oft ólíkri sýn á hlutverk lög-
gjafans og laga og tengsl þeirra við siðferði
í samfélaginu. Í slíkum málum ræðst af-
staða manna sjaldnast af eiginlegri flokks-
pólitík, ályktunum flokksþinga, stjórn-
arsáttmála í tilvikum
ríkisstjórnarflokkanna eða loforðum og
fyrirheitum sem flokkarnir gefa í aðdrag-
anda kosninga.
Efnislega svipuð frumvörp hafa áður
verið flutt af nokkrum þingmönnum
Vinstri grænna og Frjálslynda flokksins,
en ekki náð fram að ganga heldur dagað
uppi í þingnefnd fyrir það að vera merkt
þeim flokkum flokkspólitískt. Því var það
nú ætlun flutningsmanna að hreinsa frum-
varpið af þeim stimpli og sýna þver-
pólitískan stuðning við málið með því að
allar þingkonur allra flokka á þingi stæðu
að málinu saman og tryggja með því fram-
gang þess. Ekki reyndist vilji til þessa hjá
þeim þingkonum Sjálfstæðisflokksins sem
ítrekað var talað við með góðum fyrirvara
áður en þing kom saman í haust og aðrar
flokkssystur þeirra bera að málið hafi ekki
verið borið upp við þær og þeim boðið að
vera flutningsmenn.
„Reglur um framfærslu
og atvinnuháttu“
Vændisfrumvarpið felur í sér að afnema
lagaákvæði sem að stofni til er óbreytt
a.m.k. frá 1940 og kveður nú á um að „hver
sem stundi vændi sér til framfærslu“ skuli
sæta fangelsi allt að 2 árum. Sú breyting
var þó gerð á ákvæðinu 1992 að það var
flutt úr þeim kafla hegningarlaga sem
fjallar um „Brot á reglum um framfærslu
og atvinnuháttu“. Jafnframt var þá ákvæð-
ið, eins og önnur ákvæði kynferð-
isbrotakaflans, gert ókynbundið en áður
höfðu aðeins konur notið refsiverndar sam-
kvæmt greinum kaflans og karlar einir
gátu verið gerendur.
Vændisfrumvarpinu er ekki ætlað að
breyta þessu og það gerir ráð fyrir því að
ákvæðið verði áfram ókynbundið. En með
frumvarpinu er ekki aðeins gert ráð fyrir
að afnema refsiábyrgð þess sem selur
vændi heldur jafnframt að refsiábyrgðin
færist yfir á kaupanda vændisins. Hvað
varðar þriðja aðila, milligöngumanninn,
sem ginnir eða hvetur til verknaðarins eða
gerir sér hann að tekjulind, þá er í vænd-
isfrumvarpinu áfram gert ráð fyrir refsi-
ábyrgð hans og helmingi harðari refsingu
hans en kaupandans. Það ætla ég að sé full
sátt um þrátt fyrir skiptar skoðanir um
frumvarpið að öðru leyti.
Eins og vændisfrumvarpið var lagt fram
á Alþingi þá er í stað orðsins „vændi“ mælt
fyrir um refsingu við því að greiða fyrir
„kynlífsþjónustu“. Þessi orðnotkun er
vissulega til þess fallin að vekja þarfa um-
ræðu um klámiðnaðinn, margar og fjöl-
breyttar myndir hans og þjónustuframboð.
Það er þó ætlun mín og annarra flutnings-
manna að leggja til þá breytingu í með-
förum allsherjarnefndar að nota í staðinn
hugtakið „vændi“. Lögfræðilega skilgrein-
ingu þess er þó ekki að finna, en fullnægj-
andi á að vera að skilgreina það í grein-
argerð til samræmis við orðnotkun í öðrum
ákvæðum kynferðisbrotakafla hegning-
arlaganna. Meginatriði hugtaksins vændi
er annars vegar tilteknar kynlífsathafnir,
þ.e. samræði eða önnur kynferðismök og
hins vegar felur það í sér greiðslu, ekki að-
eins beinar peningagreiðslur heldur líka
ýmiss konar verðmæti og ígildi peninga.
Með þessari breytingu fer ekkert á milli
mála að sala klámblaða, útleiga á spólum,
súludans, svokallað erótískt nudd eða más í
síma fellur utan ákvæðisins og því ekki tek-
in afstaða til slíks að sinni. Eins vænti ég
þess að refsihæðin verði tekin til sér-
stakrar skoðunar og þess gætt að sam-
ræmi sé með þeirri refsingu sem gerð er
við kaupum á vændi og öðrum brotum kyn-
ferðisbrotakaflans auk þess sem vert er að
taka mið af refsirammanum í sænsku lög-
unum.
Ef marka má fjölmiðlaumræðuna um
Þegar á leiðarenda er komið er fórn-
arlömbunum haldið nauðugum og vegabréf
tekin af þeim ef þau á annað borð eru með í
för, en í mörgum tilvikum er fólki smyglað
yfir landamæri eins og kjötskrokkum. Í
öðrum tilvikum kemur það löglega inn í
viðkomandi land sem ferðamenn er krefst
hvorki sérstakra leyfa eða opinberrar
skráningar. Það er annaðhvort ólöglegir
innflytjendur eða utan við allt samfélagið,
lög og reglur. Í öllum þessum tilvikum er
það dæmt til að vistast neðanjarðar að öllu
eða einhverju leyti og á yfir höfði sér refs-
ingu ef upp um það kemst að viðbættum
þeim ógnaraðstæðum sem þrælasalarnir
halda þeim í. Ef þessu fólki í ofanálag er
gert að sæta refsiábyrgð fyrir sölu á vændi
er verið að grafa það lifandi. Það er afar
auðvelt að halda því fram að það hafi kosið
sér þetta hlutskipti af fúsum og frjálsum
vilja eins og stundum er gert. Jafnvel að
það hirði sjálft hagnaðinn af vændinu og sé
með því að fjármagna menntun sína eða
aðra fjárfestingu til framtíðar. Mansalið er
iðnaður sem talinn er velta jafnvel mun
meira fé en verslun með ólögleg eiturlyf.
Ekki síst þess vegna ber okkur að vera á
sérstöku varðbergi gegn hvers kyns áróðri
sem beint er gegn aðgerðum sem geta
stemmt stigu við mansali og eftirspurninni
eftir vændi sem er stærsti grundvöllur
þess.
Sami sönnunarvandi og
varðandi kynferðisofbeldi
Ein af mótbárunum gegn frumvarpinu
er sú hversu erfitt sé að koma fram sönnun
um vændi. Það er hárrétt, en hvað vændið
varðar þá gilda þar alveg sömu lögmál og
um annað kynferðisofbeldi, s.s. bæði
nauðgun og kynferðisbrot gegn börnum.
Það fer sjaldnast fram í vitna viðurvist og
oftar en ekki stendur staðhæfing á móti
staðhæfingu. Þess vegna eru ekki fleiri mál
kærð, þess vegna leiða svo fáar kærur til
saksóknar og þess vegna leiða svo fáar
ákærur til sakfellingar. Þrátt fyrir þennan
veruleika eru engar hugmyndir uppi um að
fella brott refsiábyrgð við öðrum kynferð-
is- og ofbeldisbrotum. Í þessu ljósi ber líka
að meta hugmyndir þeirra sem leggja til að
sala vændis verði líka refsiverð. Hver verð-
ur þá til að kæra og staðhæfa að brot hafi
verið framið? Ólíklega sá sem á refsingu
yfir höfði sér og harla ólíklegt að sá aðili á
annan hátt leitist við að aðstoða við að upp-
lýsa mál eða aðstoða ákæruvaldið við að
tryggja sönnun. Það er hárrétt að það er
erfitt að tryggja sönnun um vændi, en eina
leiðin er sú að seljandinn fáist til að vitna
um brotið að því ógleymdu að meg-
ináherslan er að ná til milliliða, þrælasala
sem gera sér vændi annarra og mansal að
tekjulind. Markaðsforsendur þeirra breyt-
ast og hagnaðarvonin minnkar óhjákvæmi-
lega í réttu hlutfalli við samdrátt í eft-
irspurninni sem vændisfrumvarpinu er
ætlað að stuðla að. Óumdeilt er það reynsla
Svía á þeim fjórum árum frá því að kaupin
voru gerð refsiverð þar í landi. Það hefur
stórkostlega dregið úr mansali til Svíþjóð-
ar, þeim sem selja vændi hefur fækkað til
mikilla muna og vænlegum kaupendum
enn meira.
Að nýta sér eymd og
bágindi annarra
Við útrýmum hvorki vændi né mansali
með því einu að gera kaup á vændi refsi-
verð. Ekkert frekar en löggjöf um sam-
keppni í viðskiptalífinu og starfsemi sam-
keppnisyfirvalda og fjármálaeftirlits
tryggja að allir fari að lögum á þeim svið-
um samfélagsins. Við hljótum þó að reyna
að koma í veg fyrir markaðssetningu
mannslíkamans. Að menn geti nýtt sé
eymd og bágindi annarra til að fá hvers
kyns kyn- og/eða ofbeldisþörfum sínum
fullnægt eða haft eymd annarra að tekju-
lind, burtséð frá skiptum skoðunum okkar
um fjölmargt annað.
þetta mál þá er það breyt-
ingin á refsiábyrgð frá
seljanda vændis og yfir á
kaupanda, sem ekki hefur
tekist að rökstyðja nægj-
anlega vel. Þess vegna
halda einhverjir þeirri
skoðun á lofti að eðlilegast
sé að refsing sé lögð við hvorutveggja;
kaupum og sölu á vændi. Það sem er at-
hygli vert er að óbreytt ákvæði, um ein-
göngu refsiábyrgð seljandans, virðist ekki
eiga sér neina talsmenn og þannig má
segja að umræðan ein hafi haft nokkur
áhrif ef menn nú eru almennt sammála um
að þetta fyrirstríðs- lagaákvæði sé tíma-
skekkja sem full ástæða sé til að leggja af.
Eins hef ég a.m.k. ekki enn heyrt op-
inberlega frá neinum talsmanna þess að
gera vændi löglegt, sem ég ætla að sé til
merkis um almenna samstöðu og andstöðu
við að líkamar manna – karla, kvenna og
barna – séu skilgreindir sem söluvara og
andlag í viðskipum manna á milli. Eftir
stendur þá að taka afstöðu til þess hvort
bæði kaupandi og seljandi vændis baki sér
refsiábyrgð eða eingöngu kaupandinn eins
og lagt er til með frumvarpinu.
Skelfilegustu hliðar
íslensks samfélags
Vændi er svo sannarlega ekki samskipti
tveggja jafnsettra einstaklinga. Til þess að
sjá þörfina fyrir þá breytingu sem frum-
varpið leggur til verðum við að horfast
bæði í augu við íslenskt nútímasamfélag og
breytta heimsmynd. Fíkniefnaneyslu,
klámvæðinguna og mansal sem alþjóðlegt
vandamál og svartasta blettinn á vestræn-
um þjóðfélögum. Opinberar skýrslur og
niðurstöður rannsókna, svo sem skýrslan
sem dómsmálaráðherra lét vinna, „Vændi
á Íslandi og félagslegt umhverfi þess“,
sýna glöggt að flestir seljendur vændis af
báðum kynjum eru fórnarlömb ofbeldis-
afbrota annarra og/eða eiturlyfjafíknar og
hafa gert tilraunir til sjálfsvígs, sem er
auðvitað fyrst og fremst birtingarmynd
geigvænlegrar andlegrar vanlíðunar. Þeir
eru fíkniefnaneytendur sem í eymd sinni
leiðast út í vændi til að fjármagna neyslu
sína, einstaklingar af báðum kynjum sem
hafa sætt kynferðislegri misnotkun sem
börn og unglingar og sitja eftir niðurlægð,
uppfull af sjálfsfyrirlitningu og með stór-
skaðaða sjálfsmynd. Slíkar staðreyndir
sýna að vændi tengist með skýrum og
marktækum hætti dekkstu og skelfileg-
ustu hliðum íslensks samfélags. Þær eru
líka til þess fallnar að skaða ímynd og eyða
tálsýninni um hina hamingjusömu hóru.
Þær sýna ótvírætt seljendur vændis sem
fórnarlömb og ég trúi ekki öðru en að það
sé í bága við almenna lífssýn og gildismat
að refsa þeim frekar en fórnarlömbum
annarra brota eins og nauðgunar og hvers
kyns kynferðislegs ofbeldis. Ég trúi því
líka að það fari gegn almennri réttlæt-
iskennd að þeir baki sér ekki refisábyrgð,
sem nýta sér bágindi annarra, eymd og
vonleysi til að kaupa sér aðgang og not af
líkama þeirra sem í hlut eiga.
Afneitun að ætla að mansal
tengist ekki Íslandi
Það er líka beittasta vopnið í baráttunni
gegn mansali, nútímaþrælahaldi, skipu-
lögðum viðskiptum með fólk, með líkama
og líkamshluta. Fórnarlömb mansals
skipta hundruðum þúsunda á ári hverju,
bara innan Evrópu og það lýsir algjörri af-
neitun og blindu að ætla að það teygi ekki
þegar anga sína til Íslands. Með mansali
eru bæði brotin algild og helgust mann-
réttindi og ráðist að grundvelli lýðræðisins
og forsendum nútíma réttarríkis. En því
má heldur ekki gleyma að á bak við hvern
einstakling, karl, kona og barn, sem seldur
er til Norðurlanda eða annarra landa þar
sem eftirspurnin er næg og neyddur er til
vændis er saga um mannlegar hörmungar,
brostin fjölskyldubönd og vonlausa fram-
tíð. Stærsta upptökusvæði mannsalsins í
Evrópu eru allra fátækustu Austur-
Evrópuríkin, fyrrum lýðveldi Sovétríkj-
anna þar sem efnahagsleg og félagsleg
eymd er víða allsráðandi. Ríkjandi örvænt-
ing og örbirgð er gjöfull jarðvegur hvers
kyns blekkinga og misneytingar sem beitt
er af þeim sem stunda og hagnast af man-
sali.
Gegn markaðssetn-
ingu mannslíkamans
Eftir Jónínu Bjartmarz
Höfundur er alþingismaður.
’ Við útrýmum hvorkivændi né mansali með
því einu að gera kaup á
vændi refsiverð. ‘
þess, aðrar leiðast út í þetta en svo þekki ég til dæmis
konu sem gerir þetta bara sem áhugamál. Það er
enginn einn sannleikur um konu sem hefur verið í
vændi.“
Hvernig eigum við að taka á vændi?
„Ég vil helst ekki segja ykkur Íslendingum hvað
þið eigið að gera því að ég skammast mín fyrir
sænska stjórnmálamenn sem ferðast um heiminn og
segja fólki hvað það á að gera. En ef ég ætti að segja
eitthvað myndi ég segja ykkur að tala um hlutina.
Ræða kynferði, völd, ofbeldi, vændi og svo fram-
vegis.“
Hver er reynsla landa þar sem vændi er löglegt?
„Það eru mismunandi skoðanir á því. Sums staðar
eru of strangar reglur í kringum vændið þannig að
það er erfitt fyrir venjulega vændismanneskju að
halda reglurnar. T.d. þarf að kaupa sérstakt hús og
annað slíkt. Svo virðist sem staðan hafi orðið verri
fyrir fólk sem hafði það slæmt og betri fyrir fólk sem
hafði það gott.“
Hvernig vilt þú að þessu sé háttað?
„Ef minn draumur ætti að rætast þá sæti ég ekki
hér og talaði um þessi málefni heldur fólkið sem er í
vændi. Ég vil að við losnum við hórusmánina (the
whore stigma), hlustum á þessar konur, virðum þær
og tökum raddir þeirra alvarlega. Það er ekki okkar
verk að dæma hvort þær eru hamingjusamar eða
ekki.“
íklegra
em börn.
smann-
rfsfólk í
að það
öglegt.
rra sem
að takast
hug-
st ólög-
lögleiða
t það
fum að
ætlum
mynd?
á milli
ss að
Þannig
r selt
en það er
na konur
ar til
um sænsku leiðina
gulegar
bestu þar sem þær eru ekki jafnar okk-
ur hinum.“
Östergren segir félagslega stöðu
vændiskvenna vera slæma í Svíþjóð. Ef
þær komi fram geti þær átt á hættu að
missa börnin sín og vera í raun ýtt út
úr samfélaginu. Östergren tekur þó
sérstaklega fram að hún vilji síður en
svo hundsa reynslu kvenna sem hafa
verið misnotaðar og leiðst út í vændi af
neyð. „En það er ólík reynsla sem
vændiskonur hafa. Konurnar sem ég
hef rætt við eru mjög mismunandi. Þar
eru konur sem eru heróínfíklar og selja
sig fyrir næsta skammti. En þar eru
jafnframt konur sem selja sig bara
stundum og ég hef meira að segja talað
við konu sem lítur á þetta sem nokkurs
konar áhugamál, “ segir Östergren og
bætir við að sumum vændiskonum finn-
ist þær hvergi hafa eins mikið vald og
einmitt þegar þær selja sig en svo séu
aðrar sem hafi allt aðra sögu að segja.
„Þetta er alveg eins og við verðum
að hlusta á konur sem hafa verið mis-
notaðar af körlum en við verðum líka
að hlusta á konur sam hafa verið elsk-
aðar af körlum.“
Östergren vill að sektarbyrðinni
verði aflétt af vændiskúnnum aftur í
Svíþjóð en hún segir að margt þurfi að
skoða áður en ákveðið verði að vændi
skuli vera fyllilega löglegt. „Það er
margt sem þarf að huga að en það eru
alltaf til einstaklingar sem fara í kring-
um lögin á einn eða annan hátt,“ segir
Östergren.
ast vilja skapa betra
konur en vændismann-
það vera orðið verra.“
rýnir eigin þjóð og seg-
ptekna af því að reyna
ilega fyrirmynd fyrir
annig hafi hagsmunum
óðfélaginu verið fórnað
heildarinnar. „Við virð-
hlusta á vændismann-
rri einföldu ástæðu að
eitthvað sem skaðaði
na okkar. Vændismann-
mun verra nú en fyrir
er orðið hættulegra fyr-
sig, sérstaklega á göt-
nin er orðin meiri svo
afnað kúnnum því þær
num að halda. Það ger-
m að kúnninn hefur
etur oft kröfur, t.d. um
okk og annað slíkt,“
og bætir við að kúnn-
aðri núna og því eigi
fiðara með að sjá hvort
til ofbeldisverka en áð-
iskonur með
nandi reynslu
gir þó stærsta vandann
hún kallar hóru smán-
tigma) en það segir
ærsta valdbeiting-
da félagslegri stöðu
na eins lakri og raun
elst að talað er um
ændi eins og það sé
en ekki einstaklingar.
vita hvað þeim er fyrir
álfundi í Norræna húsinu í gær
i spurt álits
hallag@mbl.is
Morgunblaðið/Ásdís
ær en hún fjallaði m.a. um félagslegar og lagalegar hliðar vændis.