Morgunblaðið - 07.12.2003, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
A
ð loknum síðasta
hluthafafundi
A.P. Møller-
Mærsk-sam-
steypunnar hóp-
uðust hluthaf-
arnir í kringum
Møller til að fá
eiginhandaráritun hans á ársskýrsl-
una og til að láta taka mynd af sér
með honum.
Það var engu líkara en poppstjarna
eða Hollywood-leikari væri á ferð, en
Mærsk McKinney Møller er níræður,
fremur íhaldssamur viðskiptajöfur
sem leggur mikið upp úr fjölskyldu-
gildum, er lítið fyrir að flíka tilfinn-
ingum sínum og einkahögum, og er
stundum gagnrýndur fyrir gamal-
dags stjórnunarhætti.
Valdamesti maður Danmerkur?
Í skoðanakönnun sem gerð var í
tilefni af níræðisafmæli Møllers sl.
sumar sögðust 65% aðspurðra telja
að hann væri valdamesti maður Dan-
merkur. Hópur fræðimanna sem ár-
lega tekur saman lista yfir 200 valda-
mestu menn landsins setti hann í
annað sætið, næst á eftir forsætisráð-
herranum Anders Fogh Rasmussen.
Það er þó óumdeilt að Møller er
ríkastur allra núlifandi Dana, og þar
kemst enginn með tærnar þar sem
hann hefur hælana. Hann er stærsti
hluthafinn í A.P. Møller-Mærsk-sam-
steypunni sem rekur eitt stærsta
skipafyrirtæki í heimi, ábatasama ol-
íuvinnslu í Norðursjó, og á helmings-
hlut í næststærstu verslunarkeðju í
Danmörku, svo að nokkur dæmi séu
nefnd. Í fyrra velti samsteypan meira
en 1.800 milljörðum íslenskra króna
og skilaði 140 milljarða króna hagn-
aði.
Fyrir tíu árum fól Møller öðrum
daglega stjórn samsteypunnar, en
var áfram stjórnarformaður. Frá og
með 15. desember á þessu ári hyggst
hann einnig láta af því embætti. Lítill
vafi er þó á því að hann mun áfram
eiga síðasta orðið um stjórn sam-
steypunnar meðan líf og heilsa leyfir,
og Møller er sagður stálhraustur
þrátt fyrir háan aldur.
Högnuðust á skipaflutningum og olíu
Auðsöfnun Møller-fjölskyldunnar
hófst með stofnun skipafélagsins
Svendborg árið 1904. Stofnendurnir
voru faðir og afi Mærsk McKinney
Møllers. Hinn fyrrnefndi, Arnold
Peter Møller, jók umsvifin hratt
næstu árin og áratugina. Árið 1935
áttu fyrirtæki hans 35 skip, þar á
meðal fimm olíuflutningaskip. Þegar
A.P. Møller lést árið 1965 og elsti
sonur hans, Mærsk McKinney Møll-
er, tók við hafði skipaflotinn meira en
fjórfaldast að tölu og meira en
þrettánfaldast í tonnum talið.
Snemma á sjöunda áratugnum
fékk fyrirtæki A.P. Møllers einka-
leyfi til olíuleitar í danskri landhelgi
eftir að nokkur alþjóðleg olíufyrir-
tæki höfðu reynt fyrir sér árangurs-
laust. Í samstarfi við Shell og Gulf
tókst A.P. Møller-samsteypunni loks
að finna olíulindir, og í byrjun átt-
unda áratugarins hófst olíuvinnslan.
Hún hefur orðið fyrirtækinu drjúg,
og skilaði í fyrra um 60% hagnaðar-
ins.
Barðist gegn erlendri ásælni
A.P. Møller var þjóðfrægur maður
í Danmörku fyrir margra hluta sakir.
Hann var mikill þjóðernissinni og var
óspar á fé og fyrirhöfn þegar bægja
þurfti erlendum mönnum og fyrir-
tækjum frá áhrifum í landinu. Fjár-
festing hans í olíuiðnaði var meðal
annars til þess gerð að koma í veg
fyrir að þýskt fyrirtæki gæti hafið ol-
íuleit í suðurhluta Danmerkur, ná-
lægt landamærunum.
Hlutverk A.P. Møllers í síðari
heimsstyrjöldinni hefur verið um-
deilt. Þjóðverjar vildu eftir megni
virkja starfsemi fyrirtækja hans í
sína þágu. Ljóst er samúð Møllers
var með bandamönnum, enda hafði
hann sterk tengsl við bæði Bandarík-
in og Bretland. Einnig er vitað að
hann studdi andspyrnuhreyfinguna
fjárhagslega og reyndi með ýmsum
hætti að koma í veg fyrir að Þjóð-
verjar hefðu fullt gagn af framleiðslu
fyrirtækja sinna.
Fyrir fjórum árum birti danska
dagblaðið Berlingske Tidende
greinaflokk um vopnasölu danska
fyrirtækisins Dansk Industri Syndi-
kat (DIS) til Þjóðverja á styrjaldar-
árunum þar sem fram kom að DIS
hefði lagt sig fram um að þóknast
þeim og bandamönnum þeirra og
bæði gengið lengra en danskra rík-
isstjórnin leyfði og kaupendurnir
gerðu beinlínis kröfu um.
A.P. Møller var stærsti hluthafi
DIS, og í greinunum var hann gagn-
rýndur fyrir að halda þessum hlut og
fyrir að beita áhrifum sínum til að
koma í veg fyrir skemmdarverk á
verksmiðjum fyrirtækisins. Brodd-
urinn fór að vísu nokkuð úr gagnrýn-
inni þegar síðar kom í ljós að danska
ríkið hafði einnig á laun selt Þjóðverj-
um vopn.
Mærsk McKinney Møller reiddist
skrifum blaðsins og brást við með að
selja 14% hlut sinn í Berlingske Offic-
in, sem gefur út Berlingske Tidende.
Møller hefur áður beitt fjárhagsleg-
um styrk sínum til þess að sýna van-
þóknun sína á fjölmiðlaskrifum, og
hefur verið gagnrýndur fyrir að taka
illa gagnrýni. Hann hefur þó yfirleitt
notað auðinn til jákvæðari hluta en að
refsa andstæðingum, því Møller er í
krónum talið gjafmildasti maður
Danmerkur, og þótt víðar væri leitað.
Gjafmildir feðgar
Hann er langur listinn yfir stofn-
anir, félög, samtök og einstaklinga
sem hafa notið góðs af gjafmildi
Mærsk McKinney Møllers og föður
hans, A.P. Møllers. Styrkir Møllers
eldri endurspegluðu áhuga hans á að
verja Danmörku fyrir ásælni útlend-
inga, einkum með því að styrkja
dönsk áhrif á Suður-Jótlandi við
landamærin að Þýskalandi, en hann
reyndi einnig að stuðla að norrænni
samvinnu.
Árið 1936 stofnaði Møller sérstak-
an sjóð til styrktar Íslendingum í há-
skólanámi í Kaupmannahöfn. Ove
Hornby sagnfræðingur, sem skrifað
hefur ævisögu A.P. Møllers, og er
jafnframt núverandi forstöðumaður
sjóðsins, segir að Møller hafi eins og
fleiri Danir verið ósáttur við það að
Íslendingar skyldu slíta konungs-
sambandinu árið 1944 þegar Dan-
mörk var hernumin, og hugleiddi að
leggja sjóðinn niður. Møller fyrirgaf
þó Íslendingum fljótt og eftir lok
stríðsins tvöfaldaði hann í stað þess
sjóðinn.
Þegar A.P. Møller lést árið 1965
höfðu Íslendingar verið sjálfstæðir í
meira en tuttugu ár. Arftakinn
Mærsk McKinney Møller hafði aldrei
til Íslands komið. Engu að síður
héldu styrkveitingarnar áfram. Ís-
lensk stjórnvöld sýndu þakklæti sitt
árið 1970 með því að sæma hann ridd-
arakrossi hinnar íslensku fálkaorðu.
Ove Hornby, formaður sjóðsins, varð
sama heiðurs aðnjótandi árið 1999.
Undanfarin ár hafa 15–20 Íslend-
ingar fengið styrk úr sjóðnum árlega,
samtals að upphæð mörg hundruð
þúsund krónur. Þessar styrkveiting-
ar blikna þó við hliðina á gjöf Mærsk
McKinney Møllers til Norður-
bryggju í Kaupmannahöfn.
„Guð, konungur og föðurland“
Stærstu gjafirnar sem Mærsk
McKinney Møller lætur af hendi
rakna koma úr sjóði sem kenndur er
við foreldra hans, „Skibsreder A.P.
Møller og hustru Chastine McKinney
Møllers Fond til almene Formaal“.
Sjóðurinn hefur yfir að ráða vel á
annað hundrað milljörðum íslenskra
króna.
Styrkirnir úr sjóðnum eru margir,
og lítil áhersla er lögð á að kynna þá
opinberlega, stundum er það jafnvel
sett sem skilyrði að trúnaður ríki um
gefandann. Margs konar málefni
hljóta styrk, en í nýlegri umfjöllun
Berlingske Tidende um gjafmildi
Møllers segir að henni megi lýsa með
þremur lykilorðum: „Guð, konungur
og föðurland“. Mærsk McKinney
Møller er eins og faðir hans þjóðern-
issinni og aðhyllist fornar dyggðir.
Fyrirtæki hans ber merki þessara
hugmynda. Þar eru skýr skil milli yf-
irmanna og undirmanna, og allir
helstu stjórnendur í fyrirtækinu eru
Danir.
Dýr og umdeild gjöf
Gjafir Møllers hafa á stundum ver-
ið umdeildar. Það gildir meðal annars
um stærstu gjöf hans til þessa, sem
er nýtt óperuhús í Kaupmannahöfn.
Áætlað er að óperuhúsið, sem nú
er í byggingu á Dokøen, beint á móti
Amalíuborg og skammt frá Norður-
bryggju, kosti um 27 milljarða ís-
lenskra króna í byggingu, og er þar
með líklega dýrasta bygging í sögu
Danmerkur. Mærsk McKinney Møll-
er borgar allan kostnað.
Gjöfinni fylgja þó ýmis skilyrði.
Møller hefur ákveðnar hugmyndir
um útlit hússins, staðsetningu og
skipulag umhverfisins, og hefur beitt
arkitektinn, sem hann sjálfur valdi,
og borgaryfirvöld þrýstingi til að fá
sínu framgengt. Hönnun óperuhúss-
ins hefur verið gagnrýnd og sumum
finnst ólýðræðislegt að einn auðmað-
ur fái að ráða svo miklu um þróun
Kaupmannahafnar. Dagblaðið
Ekstra Bladet hefur einnig haldið því
fram að styrktarsjóður Møllers fái
svo mikinn skattaafslátt vegna gjaf-
arinnar að hann hafi í raun og veru
engan kostnað af henni.
Gjöf Mærsk McKinney Møllers til
Norðurbryggju hefur á hinn bóginn
aðeins vakið jákvæð viðbrögð, enda
fyldu henni engin skilyrði.
Vigdís „sjarmeraði“ Møller
Síðla árs 1999 gengu Vigdís Finn-
bogadóttir, fyrrverandi forseti Ís-
lands, og Danirnir Kaj Elkrog og
Morten Meldgaard á fund Ove
Hornby, forstöðumanns styrktar-
sjóðs A.P. Møllers. Erindið var að
kynna hugmyndir þeirra um Norður-
bryggju, sameiginlegt menningar-
setur Íslendinga, Færeyinga og
Grænlendinga í Kaupmannahöfn.
Hornby segir að hann hafi metið
það svo að verkefnið gæti vakið
áhuga Mærsk McKinney Møllers.
Nokkru síðar var Vigdísi boðið til há-
degisverðar í höfuðstöðvum A.P.
Møller-Mærsk-samsteypunnar við
Esplanaden í Kaupmannahöfn með
þeim Møller og Hornby.
Vigdís og Møller voru málkunnug
og kom vel saman. Hornby segir í
samtali við Morgunblaðið að Vigdís
hafi „sjarmerað“ Møller yfir hádeg-
isverðinum og sannfært hann um
gildi verkefnisins. Nokkru síðar fékk
Vigdís þau skilaboð að styrktarsjóð-
urinn gæti veitt 240 milljóna króna
styrk til verkefnisins.
Fyrir tveimur árum kom Møller
loksins í heimsókn til Íslands í boði
Vigdísar. Ove Hornby var einnig með
í för. Lítið fór fyrir heimsókninni í ís-
lenskum fjölmiðlum, enda leggur
Møller lítið upp úr því að láta á sér
bera.
Hornby segir að dvölin á Íslandi
hafi verið ánægjuleg, meðal annars
var farið í heimsókn til Eimskips og
Samskipa. Ekki fylgir sögunni
hvernig Møller leist á íslensku skipa-
félögin, en ef áhuginn væri fyrir
hendi yrði honum eflaust ekki skota-
skuld úr því að kaupa þau. Markaðs-
virði Hf. Eimskipafélags Íslands
svarar ekki til nema eins óperuhúss
eða svo.
Morgunblaðið/ Helgi Þorsteinsson
Mærsk McKinney Møller var í hópi heiðursgesta á opnunarhátíð menningarmiðstöðvarinnar Norður-
bryggju í Kaupmannahöfn í lok nóvember og ræddi þá m.a. við Anfinn Kallsberg, lögmann Færeyja.
Gjafmildur en umdeildur
Danski auðkýfingurinn Mærsk McKinney Møller
veitir árlega mörg hundruð þúsund krónur í styrki
til íslenskra námsmanna og gaf um 240 milljónir
króna til Norðurbryggju, nýrrar menningar- og
rannsóknarmiðstöðvar Íslendinga, Færeyinga og
Grænlendinga, í Kaupmannahöfn. Helgi Þor-
steinsson segir frá öldungnum gjafmilda, sem í
Danmörku er goðsögn í lifanda lífi.
Morgunblaðið/ Helgi Þorsteinsson
Síðla árs 1999 var Vigdísi Finnbogadóttur boðið í hádegisverð í höfuðstöðvum A.P. Møller-Mærsk-
samsteypunnar við Esplanaden í Kaupmannahöfn til að ræða styrkveitingu til Norðurbryggju.
Gerður hefur verið nýr samningur milli danska ríkisins og A.P. Møller-Mærsk um olíuvinnslu í danskri lögsögu og felur
hann í sér að ríkið fær stærri hlut af hagnaðinum en hingað til. Olíuvinnslan verður þó að öllum líkindum engu að síður
eftir sem áður áfram drjúg tekjulind fyrir samsteypuna.