Morgunblaðið - 07.12.2003, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
R
usk hélt því fram, að
áhrif og virðing
þjóða á alþjóða-
vettvangi væri ekki
aðeins hægt að
mæla í mannfjölda,
herstyrk eða nátt-
úruauðlindum. Einnig skipti máli,
hverjir væru í fyrirsvari fyrir þær
og hvernig þeir kæmu fram. Ein-
staklingar skiptu máli.
Hinn 26. nóvember sl. var þess
minnst, að 100 ár voru liðin var
fæðingu Thors Thors. Minningu
hans hefur ekki síst verið haldið á
lofti með námsstyrknum, sem ber
nafn hans, en alls hafa um 600 ís-
lenskir og bandarískir stúdentar
hlotið þann styrk.
Thor var flestum þeim, sem hon-
um kynntust, eftirminnilegur. Hann
var skarpgáfaður eljumaður, en
jafnframt hrókur alls fagnaðar.
Hann var höfðingi og glæsimenni,
sem sópaði að á mannamótum, en
jafnframt bæði dulur og viðkvæm-
ur. Hann var einlægur föðurlands-
vinur í aldamótaanda, en líka
heimsmaður, sem vildi að Íslend-
ingar leituðu vináttu og viðskipta
við sem flestar þjóðir. Hann gat
verið harður í horn að taka, en var
þó oftast ljúfur í framkomu og
kunnur af rausn og örlæti eins og
fleiri systkini hans svo og faðir,
Thor Jensen, einn mesti athafna-
maður Íslandssögunnar.
Thor Thors lét að sér kveða á
þremur sviðum: Hann var fram-
taksmaður í sjávarútvegi og út-
flutningi; hann var áhrifamikill
stjórnmálaforingi; hann var einn af
frumkvöðlum íslenskrar utanríkis-
þjónustu, brautryðjandi í samskipt-
um við Bandaríkin og rómönsku
Ameríku og lengi rödd Íslands á
vettvangi Sameinuðu þjóðanna.
Thor átti sér því merkan og fjöl-
breytilegan feril. Þó hefði hlutverk
hans í stjórnmálum Íslands trúlega
verið annað og meira og útivistin
þeim mun styttri, ef svo hefði ekki
viljað til að hann var yngri að árum
en bróðir hans, Ólafur Thors, for-
maður Sjálfstæðisflokksins í tæpa
þrjá áratugi.
Maður á uppleið
Thor Haraldur Jensen (tók sér
síðar ættarnafnið Thors) var fædd-
ur í húsi foreldra sinna, þar sem nú
stendur Hótel Borg við Austurvöll,
níundi í röðinni af börnum þeirra
Thors Jensens og Margrétar Þor-
bjargar eiginkonu hans. Thor skar-
aði fram úr í námi í Menntaskól-
anum í Reykjavík og var kjörinn
formaður málfundafélagsins Fram-
tíðarinnar. Hann lauk stúdentsprófi
1922 og fjórum árum síðar braut-
skráðist hann frá Háskóla Íslands
með hæstu einkunn, sem þá hafði
nokkru sinni verið gefin á lagaprófi.
Thor nam alþjóðalög, hagfræði
og fleiri greinar í háskólunum í
Cambridge og Sorbonne, en sneri
fljótt heim og kvæntist Ágústu Ing-
ólfsdóttur Gíslasonar héraðslæknis
í Borgarnesi. Um Ágústu var sagt,
að hún hefði verið með glæsilegustu
stúlkum sinnar tíðar, en jafnframt
greind kona og listræn, gædd með-
fæddri kurteisi og hjartahlýju.
Ungu hjónin sigldu rakleitt suður í
lönd og námu spænsku, en einnig
kynnti Thor sér fisksölu fyrir fjöl-
skyldufyrirtækið Kveldúlf. Í Suð-
urlöndum var þá aðalmarkaðurinn
fyrir saltfisk, uppistöðu íslenska
hagkerfisins.
Eftir heimkomu gerðist Thor
einn af framkvæmdastjórum Kveld-
úlfs, stærsta fyrirtækis landsins. Á
skólaárum hafði Thor hallast til
vinstri, en var kjörinn formaður
Heimdallar, félags ungra sjálfstæð-
ismanna í Reykjavík 1931. Undir
forystu Thors beitti Heimdallur sér
fyrir því, að Sjálfstæðisflokkurinn
sveigði stefnu sína nær miðju í anda
breskrar og bandarískrar frjáls-
lyndishreyfingar, sem vildi koma á
víðtækum almannatryggingum í
kreppunni miklu og veita almenn-
ingi meiri hlutdeild í arði fyrirtækja
til að stuðla að þjóðareiningu. Thor
beitti sér ennfremur fyrir bráðum
skilnaði Íslendinga við Danakonung
og umbótum á kjördæmaskipun af
því tagi, sem loks voru lögfestar
1959.
Í alþingiskosningum 1933 vann
Thor Thors frægan og óvæntan sig-
ur í Snæfellsnes- og Hnappadals-
sýslu og settist á þing. Þar aflaði
hann sér virðingar með skeleggum
málflutningi og vönduðum frum-
vörpum og skipaði sér ósjálfrátt í
fremstu fylkingu í Sjálfstæðis-
flokknum.
Árið 1934 gerðist Thor einn af
framkvæmdastjórum Sölusambands
íslenskra fiskframleiðenda (SÍF),
sem reyndu að bjarga sjávarútveg-
inum úr þrengingum kreppunnar.
Endurheimti Thor og stækkaði á
þeim árum markað fyrir íslenskan
saltfisk í Suður-Ameríku og kom á
samstarfi saltfisksöluþjóða. Hann
sat einnig í utanríkismálanefnd Al-
þingis, sem var að taka að sér fram-
kvæmd utanríkismála úr höndum
Dana og var fulltrúi Íslands í Norð-
urlandasamstarfi.
Sókn í vestur
Við lok fjórða áratugarins ramb-
aði Ísland á barmi gjaldþrots og
árásarstefna Adolfs Hitlers ógnaði
hlutlausu og vopnlausu landinu. Ís-
lendingar höfðu lengi treyst á
vernd, verslun og bankalán í Breta-
veldi, en Bretar sýndust á fallanda
fæti og viðskiptin í kreppuböndum.
Á Íslandi varð forystumönnum allra
stjórnmálaflokkanna og atvinnulífs-
ins mjög litið í vestur – til Banda-
ríkjanna – í von um að þar fyndist
óþrjótandi markaður fyrir fiskaf-
urðir, fjármagn til að efla landið og
mótvægi gegn Adolf Hitler. Því var
nú ákveðið að taka þátt í heimssýn-
ingunni í New York 1939 þrátt fyrir
svimandi kostnað og nota tækifærið
til að reyna koma á nýju stjórn-
mála- og viðskiptasambandi við
Bandaríkin. Að þessu unnu þeir
einkum Jónas Jónsson frá Hriflu,
formaður utanríkismálanefndar Al-
þingis og Framsóknarflokksins,
Thor Thors og Vilhjálmur Þór,
framkvæmdastjóri KEA á Akur-
eyri, í góðu samstarfi við Vilhjálm
Stefánsson landkönnuð.
Haustið 1939 skall stríð yfir og
varð þá enn mikilvægara að auka
viðskipti vestur. Flest skorti í Bret-
landi og árásir Þjóðverja á sigl-
ingaleiðina þangað ógnuðu afkomu
þjóðarinnar eftir að Bretar her-
námu Ísland í maí 1940. Útflutn-
ingur vestur gat hins vegar hvergi
nærri fullnægt innflutningsþörf
þaðan og tollmúrar Ameríku voru
mikil hindrun. Brátt virtust Þjóð-
verjar líklegir til að leggja undir sig
Bretlandseyjar og öryggi og utan-
ríkisviðskipti Íslands voru í hættu.
Öflugur sendimaður
Við þessar ógnvænlegu aðstæður
tók Thor Thors við ræðismanns-
embætti í New York af Vilhjálmi
Þór í september 1940. Tæpu ári síð-
ar gerði Bandaríkjaforseti her-
verndarsamning við Íslendinga til
styrktar Bretum. Bandaríkjastjórn
samþykkti einnig að greiða Íslend-
ingum fyrir allan útflutning afurða
til Bretlands í Bandaríkjadölum,
sem Íslendingar gátu síðan notað til
vörukaupa vestra, á meðan aðrar
Evrópuþjóðir lifðu við sult og
seyru.
Vörukaup vestra voru hins vegar
bundin ströngum leyfum og flutn-
ingaskip skorti. Thor Thors, nú
sendiherra í Washington, varð
ásamt starfsliði sínu að fylgja eftir
kaupum á öllum þeim varningi, sem
Íslendingar þurftu með og útvega
skipakost til flutninga. Þá þurfti
Gleðistund í Washington: Thor Thors fjarlægir skjöld ,,kon-
ungsríkisins Íslands“ af vegg íslenska sendiráðsins á
Massachusetts Avenue í Washington 17. júní 1944 eftir
stofnun lýðveldis, sem þeir Ólafur Thors beittu sér ákaft
fyrir. T.v. Henrik Sv. Björnsson (sonur Sveins Björnssonar
fyrsta forseta Íslands), en Henrik og Þórhallur Ásgeirsson,
síðar ráðuneytisstjórar, voru ritarar Thors og mátu þá
starfsreynslu mikils, eins og ýmsir af mætustu embætt-
ismönnum ríkisins.
Áfundi með Perón: Juan Perón, einræðisherra Argentínu,
tekur á móti sendiherra Íslands í höll sinni. Thor kom á mik-
ilvægum viðskiptum við Suður-Ameríkuríki við ótrúlegustu
skilyrði, enda varð hann stundum að eiga við spillta einræð-
isherra starfs síns vegna.
Samskipti við fimm Bandaríkjaforseta: Thor Thors heilsar Lyndon B. Johnson Bandaríkja-
forseta í móttöku Tunkus A. Rahmans, forsætisráðherrra Malasíu (t.h.), í Washington 1964,
en þeir Tunku og Thor voru æskuvinir frá Cambridge. T.v. Lady Bird Johnson forsetafrú.
Thor átti góð samskipti við fimm Bandaríkjaforseta, en engan þeirra mat hann meira en
Franklin D. Roosevelt, sem beitti sér fyrir velferðarkerfi fyrir almenning og stofnun Samein-
uðu þjóðanna, þó að hugsjón þeirra um mannréttindi, öryggi og hagsæld ætti erfitt upp-
dráttar í samvinnu við sovéska ógnarstjórn.
Áheimssviðinu:Thor stjórnar fundi sem varaforseti allsherjarþings
SÞ 1963, t.v. U Thant, framkvæmdastjóri SÞ. Thor markaði Íslandi
sérstöðu með stuðningi við frelsi nýlenduþjóða og hélt fram málstað
friðar í kalda stríðinu. Hann bauð sig fram sem forseti allsherjarþings-
ins 1960, en beið ósigur, því að bæði risaveldin höfðu áður tryggt sér
stuðning við frambjóðendur, sem þau studdu. Í Ísrael er Thors enn
minnst sem vinar Gyðinga, en hann taldi þá hafa rétt eins og aðrar
þjóðir til að stofna ríki innan alþjóðlegra viðurkenndra landamæra.
,,Á meðan Thor Thors var
sendiherra Íslands í Wash-
ington, höfðu Íslendingar
þar sannarlega áhrif langt
umfram það, sem ætla
mætti af fjölda lands-
manna.“ Þannig lýsti Dean
Rusk, fyrrverandi utanríkis-
ráðherra Bandaríkjanna,
langri reynslu sinni af störf-
um þess manns, sem í tæp-
an aldarfjórðung var fulltrúi
Íslendinga í Vesturheimi og
sendiherra þeirra hjá Sam-
einuðu þjóðunum. Þór
Whitehead fjallar um Thor
Thors í tilefni af því að þess
er nú minnst að öld er liðin
frá fæðingu hans.
Hann tengdi Ísland við