Morgunblaðið - 07.12.2003, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Á
árunum milli heims-
styrjaldanna urðu
mikil straumhvörf í
íslenzkum sveit-
um,“ segir Örlygur
Hálfdánarson.
„Samhliða nýjum
húsum og nýjum lífsstíl var að eiga
sér stað bylting í samgöngumálum,
sem rauf einangrun sveitanna.
Hin forna íslenzka þjóðmenning
stóð við þröskuld nýrrar aldar.
Við þessi aldahvörf komu hingað
til lands þrír þýzkir norrænu- og
þjóðfræðingar; Hans Kuhn, Rein-
hard Prinz og Bruno Schweizer.
Hans Kuhn kom hingað 1922 og var
hér langdvölum og kvæntist ís-
lenzkri konu; Elsu Jensen af Laxa-
mýrarætt. Reinhard Prinz kom hing-
að 1924 og dvaldi hér fyrst samfellt í
fjögur ár. Kuhn og Prinz náðu full-
komnu valdi á íslenzkri tungu og töl-
uðu eins og innfæddir, en Bruno
Schweizer, sem kom til Íslands 1935,
’36 og ’38, náði að skilja málið allvel,
en honum gafst ekki tími til þess að
læra það til fullnustu. Schweizer
kvæntist íslenzkri konu; Þorbjörgu
Jónsdóttur frá Heiðarseli á Síðu.
Þessir menn voru með afbrigðum
glöggir og athugulir. Þeir skynjuðu
strax að þeir komu hingað á einstæð-
um tímamótum og gerðu sitt ýtrasta
til þess að fanga augnablikið, líkt og
Daníel Bruun gerði á undan þeim.
Þeir gerðu sér far um að ferðast sem
víðast til þess að kynnast lifnaðar-
háttum fólksins og koma á sem flesta
staði, þar sem enn stóðu uppi gamlir
bæir og útihús. Kuhn og Prinz ferð-
uðust fótgangandi um landið á ís-
lenzkum sauðskinnsskóm, en
Schweizer fór ríðandi. Allir höfðu
þeir ljósmyndavélar meðferðis og
tóku myndir af hýbýlum, inni og úti,
og af fólki við hvers kyns störf.
Þessar myndir, teikningar þeirra
og dagbókarskrif eru einstæður
spegill á íslenzkt þjóðlíf þess tíma,
þegar Íslendingar fóru úr torfbæj-
unum inn í tækniöld.“
Þennan spegil hefur Örlygur nú
gefið út í þriggja binda ritverki, þar
sem á röskum 1.600 blaðsíðum er lýst
í máli og rösklega 2.000 myndum og
teikningum mannlífi á Íslandi á milli-
stríðsárunum.
Í fyrsta bindinu fjallar Árni
Björnsson þjóðháttafræðingur um
„Íslenskt mannlíf milli stríða“ og
einnig er í bókinni fjallað um íslenzka
muni í Þjóðfræðasafninu í Hamborg.
Bróðurhluti annars bindis er frá-
sagnir og ljósmyndir nokkurra
þýzkra karla og kvenna sem dvöld-
ust á Íslandi á millistríðsárunum, en
aðalhöfundar eru Hans Kuhn og
Reinhard Prinz. Í þriðja bindinu er
meginefnið frásagnir og ljósmyndir
eftir Bruno Schweizer.
„Þetta er fyrst og fremst allt á
mannlegu nótunum,“ segir Örlygur
um efni bókanna. „Þessar bækur eru
fullar af lýsingum á því, hvernig lífið
var í landinu og hvernig það var að
breytast, þá meina ég ekki bara torf-
bæina heldur allt tímabilið.
Þarna er lýst miklum hræringum;
hverju við vorum að koma úr og í
hvað við vorum að fara. Bækurnar
eru fullar af mannlífi. Við grófum
okkur inn í tíðarandann. Þess vegna
meðal annars tók þetta langan tíma.
Þetta eru lifandi bækur, þótt þær
fjalli um liðna tíð.“
Er annars nokkur sjóveikur?
„Þetta byrjaði allt saman fyrir tíu
árum, þegar Magnús Bjarnfreðsson
kom inn í verzlun mína í Síðumúla til
að verzla fyrir jólin,“ segir Örlygur
Hálfdánarson og handleikur öskjuna
með bindunum þremur. „Þegar
Magnús var á útleið aftur sagði hann
mér frá því, að hann væri að vinna í
handriti íslenzkrar konu, sem hefði
gifzt til Þýzkalands, komið heim aft-
ur með tvo syni og maður hennar á
eftir þeim að loknu stríði og fjöl-
skyldan svo aftur flutt til Þýzka-
lands. Magnús sagði, að maðurinn
væri dáinn, en konan dveldi á elli-
heimili á Kirkjubæjarklaustri.
Ég hlustaði með sæmilegri athygli
á frásögn Magnúsar, en þegar hann
sagði, að eiginmaður þessarar konu
hefði tekið slatta af ljósmyndum hér
á landi, þá varð ég allur að eyrum. Ég
fékk svo nafn þessarar konu hjá
Magnúsi, en hátíðirnar liðu áður en
við hjónin hentumst í bílinn og fórum
austur. Og svo skrýtið var það, að
þegar konan, Þorbjörg Jónsdóttir
Schweizer, stóð í dyrunum að her-
bergi sínu, þá horfðum við hjón fyrst
á hana og svo hvort á annað, því
þarna sáum við andlit með sláandi
einkenni móðurættar minnar.
Þorbjörg var um nírætt, þegar
þetta var, en afskaplega ung kona.
Hún sagði okkur, að maður hennar,
Bruno Schweizer, hefði verið hér á
landi 1935 og ’36 og þá tekið mikið af
ljósmyndum og mælt upp bæi. Þetta
væri allt til hjá syni þeirra í Þýzka-
landi.
Ég spurði hana, hvað þetta væru
margar ljósmyndir, og hún sagði
þær nokkur hundruð. Það þótti mér
mikill fengur, hvað þá, þegar í ljós
kom að myndirnar voru um 1.300
talsins!
Við hjónin heimsóttum Þorbjörgu
aftur seinna þennan dag og þá sagði
hún: Þetta er rétt hjá þér. Við erum
fimmmenningar! Við erum bæði
komin út af Barna-Odda í Seglbúð-
um.
Ég kynntist Þorbjörgu mjög vel
og þótti því vænna um hana sem ég
kynntist henni betur.
Ég fór svo til Þýzkalands og hitti
son Þorbjargar og Brunos; Helga,
sem var prófessor í sálarfræði við há-
skólann í Innsbruck. Ég mátti taka
allar myndir föður hans og fór með
þær heim; þetta var full taska af film-
um og glerskyggnum með filmum á
milli. Ég var logandi hræddur við að
tollararnir á landamærum Þýzka-
lands og Danmerkur settu töskuna í
skanna.
Í guðs bænum ekki gera það, sagði
ég, og opnaði töskuna fyrir þá. Og
mér tókst að berjast í gegn með
töskuna, án þess að hún færi í skann-
ana.
Myndir Brunos Schweizer eru
nær allar í bókunum. Þær eru stór-
merkar.“
Þriðja bindi ritverksins geymir
frásagnir og myndir Brunos
Schweizer.
Schweizer fór m.a. með Matthíasi
Þórðarsyni þjóðminjaverði til Þing-
valla og síðan norður í land með rútu.
Örlygur les mér lýsingu Schweizer á
íslenzkum vegum:
„Svona bílferð á Íslandi er alveg í
sérflokki! Í nágrenni þéttbýlis eru
vegirnir nokkurn veginn færir, sum-
ir meira að segja vel sæmilegir. En
þegar fjær dregur verður bíllinn
jafnt sem bílstjórinn heldur betur að
sækja í sig veðrið. Þá sjást nefnilega
tæpast neinir vegir lengur. Hvers
vegna ætti svo sem að gera veg þar
sem þurrt og grýtt er undir? Og bíll-
inn skekst og hristist yfir stórar og
smáar ójöfnur í vegleysunni. Þarna
Morgunblaðið/Ásdís
Útgefandinn Örlygur Hálfdánarson.
Ljósmynd/ Bruno Schweizer
Vegavinna á Holtavörðuheiði 1935. Kúskur kominn með kerrurnar á tippinn og tipparinn með skóflu í hendi er tilbúinn til
þess að jafna úr hlassinu.
Ljósmynd/Hans Kuhn
Veturliðastaðir í Fnjóskadal. Íbúðarhúsið séð úr suðaustri, framhliðin t.h. Baðstofan blasir við. Eldhúsið ber hæst vinstra
megin við miðja mynd. Fremst á myndinni er fjósið.
Lifandi bækur
um liðna tíð
Úr torfbæjum inn í tækniöld heitir þriggja binda ritverk, sem
Bókaútgáfan Örn og Örlygur ehf. hefur gefið út um íslenzkt mannlíf milli
stríða. Freysteinn Jóhannsson ræddi við Örlyg Hálfdánarson útgefanda.
Ljósmynd/Hans Kuhn
Í Sandnesi í Arnarfirði 1927. Anna Bjarney Bjarnadóttir vefur á spjald.