Morgunblaðið - 07.12.2003, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 2003 21
er snarbrött brekka og fyrir neðan
er óbrúaður lækur. Uss, ekkert mál!
Lækurinn er hvorki djúpur né breið-
ur svo bíllinn kemst yfir með því að
nota ferðina niður brattann. Auðvit-
að er botninn stórgrýttur, en hvað
gerir það? Er annars nokkur sjóveik-
ur? Já, það má nærri geta því að
hérna er veltingurinn miklu meiri
heldur en nokkurn tíma á Atlants-
hafinu!
Bílarnir sjö mjakast áfram. Far-
þegarnir hlæja að rykkjunum og
hoppinu í bílnum fyrir framan. Og
þarna situr sá fyrsti fastur! Sá næsti
kemst framhjá og stansar til að að-
stoða. Okkar bíll tekur undir sig
stökk og kemst líka yfir. Uppi á hæð-
inni framundan sjáum við sex dökka
hreyfingarlausa punkta. Það eru
bílar sem bíða, líklega eftir því hvort
ekki verði orðið þurrara daginn eft-
ir!“
Fyrir norðan koma þeir félagar að
Laufási. Þetta er síðasta sumarið,
sem búið er í bænum, áður en honum
er breytt í safn. Bruno myndaði bæ-
inn innan sem utan og mældi öll bæj-
arhúsin fyrir þjóðminjavörð. Þetta
eru einu myndirnar, sem til eru af
bænum, eins og hann var, þegar búið
var í honum. Þessar myndir og mæl-
ingar lánaði Örlygur starfsfólki
Þjóðminjasafnsins til samanburðar
við endurgerð bæjarins og er nú unn-
ið að henni eftir þessum myndum.
Mátti ekki seinni verða
Örlygur hefur sjálfur þurft að
leggja land undir fót til þess að fá
texta við myndirnar, sérstaklega
mannanöfn.
„Þessir menn tóku myndirnar
fyrst og fremst til þess að sýna heima
í Þýzkalandi með fyrirlestrum sínum
og þar skiptu íslenzk mannanöfn
engu máli.
Ég er búinn að keyra fleiri þúsund
kílómetra með myndirnar til að fá
nöfnin.“
– Og það hefur tekizt?
„Já. Ég held að þær myndir, sem
nöfnin vantar undir, séu færri en
fingur annarrar handar.
En ég mátti ekki seinni verða, því
ég hef misst marga af þessum vinum
mínum síðan.“
Og eins og alltaf vill verða leitaði
Örlygur stundum langt yfir skammt
að ljósmyndum.
Í fyrsta bindinu er m.a. fjallað um
strandsiglingar og þess þá getið, að
allt fram á sjöunda áratuginn gátu
strandferða- og millilandaskipin ekki
lagzt að bryggju í mörgum höfnum,
heldur vörpuðu akkerum utan hafn-
ar og þangað voru vörur og farþegar
flutt á bátum. Stundum gátu farþeg-
ar klifið kaðalstiga á skipssíðunni, en
stundum varð að hífa þá að eða frá
borði í kassa eða körfu. Örlygur seg-
ist hafa spurzt víða fyrir um, hvort
menn ættu ljósmyndir af slíku, en
kom alls staðar að tómum kofunum.
Það var svo eitt sinn, þegar hann
var að gramsa í eigin myndasafni, að
hann fann akkúrat myndirnar sem
vantaði í strandsiglingakaflann.
„Á þeim árum, sem ég vann fyrir
samvinnuhreyfinguna, fór Páll Heið-
ar Jónsson um landið og kenndi
mönnum vélabókhald. Ég fékk hann
til þess að taka ljósmyndir fyrir mig í
ferðinni.
Hann tók þá meðal annars þessar
myndir fyrir Austurlandi. En ég var
búinn að steingleyma þeim fyrir lif-
andis löngu, þegar ég þurfti á þeim
að halda!“
Það gerir minnst til um mig!
Það hefur víða verið leitað fanga
eftir efni til að skjóta inn í frásagnir
Brunos Schweizer og meðal annars
eru í bókinni endurminningar Þor-
bjargar konu hans, færðar í letur af
Magnúsi Bjarnfreðssyni. Sérstakar
frásagnir hafa líka verið samdar og
eru þar á meðal bernskuminningar
Gissurar Ó. Erlingssonar úr Vatns-
mýrinni og minning Björns Th.
Björnssonar frá Stóruborg.
Daginn eftir að Bruno Schweizer
kom til Íslands fyrsta sinni arkaði
hann um höfuðstaðinn og ljósmynd-
aði hvaðeina, sem fyrir augu bar;
þ.á m. Vatnsmýrina; „þýft engi í
miðjum bænum“. Vegna hinna sér-
stæðu mynda sem Bruno tók af
Vatnsmýrinni meðan þar var enn
beitarland og búskapur á örfáum
smábýlum var Gissur Ó. Erlingsson,
sem ólst upp á Haukalandi í Vatns-
mýrinni, fenginn til að lýsa mannlífi í
Vatnsmýrinni og nágrenni.
Björn Th. Björnsson var sumar-
drengur á Stóru-Borg í Víðidal, þeg-
ar Bruno Schweizer bar þar að garði,
kom fótgangandi ofan frá Borgar-
virki, þar sem reiðskjóti hans hafði
fælzt og skilið riddarann eftir í urð-
inni.
„Eftir að við höfðum tekið frá hon-
um jarpa gallagripinn og komið
Brúnó aftur heim á Borg í tiltölulega
heilu lagi lagði hann í bili af hin
stærri áform um langar hestreiðir.
Þess í stað fór hann að valkóka um
holtin fyrir ofan tún og tína litla
sveppi og helst upp úr gömlu hrossa-
taði að ég held, og með þennan feng í
klút kom hann inn til Margrétar
Tryggvadóttur Karlskonu og bað um
pönnu og smérklípu til þess að brúna
þetta fágæti. Mér er þetta sérlega
minnisstætt af einu: Hjá þeim Mar-
gréti og Karli Björnssyni var fullorð-
in kona, sjúk og afar feit, Sigríður
Bessadóttir að nafni. Hún sat allan
daginn í djúpum stól, og þá daga sem
vel viðraði með sólfari var hún borin
út í stólnum. Nú steikjast þessar gor-
kúlur á pönnunni, og Brúnó fer að
skammta af þeim á litla diska, svo all-
ir megi bragða. Þessa stundina var
Sigga Bessa inni við, og þegar hann
hvetur fólkið til að smakka gellur við
í Siggu Bessa: „Látið mig smakka
fyrst. Það gerir minnst til um mig!“
Ekki varð samt nein jarðarför upp úr
þessari matseld.“
Einu vill Örlygur bæta við um
Bruno Schweizer: „Eftir stríð dvaldi
hann í fangabúðum Bandaríkja-
manna í tvö ár. Ísland var lokað
Þjóðverjum eftir stríðið, en margir
Þjóðverjar höfðu kvænzt íslenzkum
konum, en komust ekki til þeirra, af
því að þeim var ekki hleypt inn í
landið. Þegar Bruno var látinn laus
komst hann ekki til konu sinnar og
sona á Íslandi vegna þessarar ís-
lenzku stjórnvaldsaðgerðar. Þor-
björg hafði þá samband við Jóhannes
Zoëga verkfræðing, sem hafði verið
heimagangur á heimili þeirra Bruno
á námsárum sínum, en var nú kom-
inn heim til Íslands. Hann gekk á
fund Bjarna Benediktssonar, sem þá
var orðinn utanríkisráðherra, og
sagði honum alla söguna. Bjarni
brást þannig við, að hann upphóf
þessa vitleysu með einu pennastriki
og að því er ég bezt veit var Bruno
Schweizer fyrsti Þjóðverjinn sem
komst til Íslands þess vegna.“
Síðasti rennibekkurinn
„Þegar ég var kominn af stað með
bók með myndum og skrifum Bruno
Schweizer mundi ég eftir því, að
nokkru fyrr hafði Magnús Kristins-
son komið til mín með drög að bók
með ljósmyndum og skrifum Her-
manns Kuhn ásamt frásöguþáttum
tveggja ferðafélaga hans á Íslandi;
Reinhards Prinz og Adolfs Schröter.
Þegar ég hafði velt þessu fyrir mér
fannst mér þessi verk geta myndað
samstæða heild og hafði því samband
við Magnús, sem þá var fluttur til
Stuttgart, til að kanna, hvort hann
hefði ennþá áhuga á samstarfi um
slíka útgáfu.
Hann sló til og gerðist ritstjóri
þeirra tveggja binda, sem Þjóðverj-
arnir eru aðalhöfundar að.
Hans Kuhn varð fyrstur manna til
þess að safna skipulega íslenzkum
brúkshlutum. Sumarið 1927 fór hann
um Hornstrandir, Jökulfirði og
Strandir og safnaði gripum, síðsum-
ars fór hann um Eyjafjörð og
Fnjóskadal og um haustið leitaði
hann fanga á suðurhluta Vestfjarða.
Til þessa fékk hann styrk frá Þjóð-
fræðasafninu í Hamborg, þar sem
þessir munir eru, en safnið á rösk-
lega 400 muni íslenzka og er það
stærsta safn íslenzkra nytjamuna ut-
an Íslands.
Kuhn hafði ljósmyndavél meðferð-
is og tók stórmerkar ljósmyndir. Það
eru til dæmis aðeins tveir ljósmynd-
arar, sem hafa ljósmyndað íslenzkan