Morgunblaðið - 07.12.2003, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
7. desember 1993: „Úrslitin í
borgarstjórnarkosningunum
á Ítalíu benda til þess, að inn-
an tiltölulega skamms tíma
geti pólitísk völd færst í hend-
ur arftaka stjórnmálahreyf-
inga, sem valdið hafa mann-
kyni mestri þjáningu á
þessari öld, kommúnista og
fasista (nazista). Segja má, að
lýðræðisflokkarnir svonefndu
á Ítalíu súpi seyðið af gjör-
spilltu stjórnarfari undanfar-
inna ára. Ítalskir kjósendur
virðast telja, að fársjúkur
þjóðarlíkaminn hreinsist ekki
nema með róttækum aðgerð-
um.
Fylgishrun gömlu flokk-
anna nú, með kristilega demó-
krata í broddi fylkingar, hófst
í sveitarstjórnarkosningunum
fyrir tveimur vikum. Kosning-
arnar sl. sunnudag, sem sner-
ust um borgarstjóraefni í
nokkrum stærstu borgunum,
þar sem úrslit réðust ekki síð-
ast, staðfestu aðeins þá nið-
urlægingu, sem fyrri valdhaf-
ar hafa mátt þola.“
. . . . . . . . . .
7. desember 1983: „Eftir að
kommúnistaflokkurinn í Pól-
landi varð örmagna vegna
uppreisnar alþýðunnar undir
forystu Lech Walesa leitaði
hann á náðir pólska hersins
og 13. desember 1981 tók her-
inn völdin í Póllandi. Ekki eru
nema fáeinar vikur síðan
Jaruzelski hershöfðingi,
stjórnandi Póllands, treysti
sig enn frekar í sessi með
breytingum á stjórnlögum.
Gagnvart alþýðu Póllands og
umheiminum er látið líta svo
út sem herinn hafi mildað tök-
in á stjórn pólskra mála en í
raun réttri hefur hið gagn-
stæða gerst. Herinn er að
laga stjórnkerfi Póllands að
sínum þörfum, þungamiðja
einræðisvaldsins hefur færst
frá kommúnistaflokknum yfir
í herinn.“
. . . . . . . . . .
7. desember 1973: „Sjaldan
hafa kosningaúrslit í ná-
grannalandi okkar vakið jafn
mikla athygli hér og úrslit
dönsku kosninganna sl.
þriðjudag, og er það að von-
um. Niðurstaða kosninganna
varð á þann veg, að allt útlit
er nú fyrir algjöra ringulreið í
dönskum stjórnmálum, svo að
nálgast ástand það sem ríkti í
Frakklandi fyrir valdatöku
De Gaulle. Langvarandi upp-
lausn í frönskum stjórn-
málum leiddi raunar til þess,
að landið riðaði á barmi al-
gjörs stjórnleysis og jafnvel
borgarastyrjaldar. Vonandi á
ekkert slíkt eftir að henda
norræna þjóð.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
B
ækur um blöð, blaðaútgef-
endur, ritstjóra og einstaka
blaðamenn eru oft mjög
skemmtilegar og upplýs-
andi bækur ekki sízt vegna
þess, að þær eru öðrum
þræði saga samtíma þess,
sem um er fjallað frá svo-
lítið öðrum sjónarhóli en algengast er. Töluvert
er skrifað af slíkum bókum, allavega á Vest-
urlöndum. Býsna margar bækur hafa verið
skrifaðar um helztu forystumenn The New
York Times og blaðið sjálft, nú síðast bók sem
nefnist The Trust og fjallar um þá fjölskyldu,
sem átt hefur blaðið lengst af og samskipti
helztu meðlima fjölskyldunnar við ritstjóra
blaðsins og helztu blaðamenn.
Þekkt er ævisaga hinnar merku konu Kat-
hrine Graham, sem hún skrifaði sjálf á efri ár-
um og er í raun saga The Washington Post.
Fjölmargar bækur hafa verið skrifaðar um
ástralska blaðakónginn Rupert Murdoch og
blaðaveldi hans, fróðleg bók hefur verið skrifuð
um The Daily Telegraph og bækur miklar að
vöxtum hafa verið skrifaðar um 150 ára sögu
brezka tímarisins The Economist svo og um
Financial Times. Annar stofnandi brezka blaðs-
ins The Independent skrifaði athyglisverða bók
um um aðdragandann að stofnun þess blaðs og
fyrstu skref þess og svo mætti lengi telja.
Nú má segja, að fyrsta bók þessarar teg-
undar, sem stendur undir nafni sé komin út hér
á Íslandi en það er ævisaga Valtýs Stefáns-
sonar, ritstjóra Morgunblaðsins í nær fjóra
áratugi, frá 1924 til dauðadags 1963, skrifuð af
Jakobi F. Ásgeirssyni.
Bókin er í senn ævisaga Valtýs, saga Morg-
unblaðsins í marga áratugi og að hluta til sam-
tímasaga þess tímabils, sem hún fjallar um.
Arfleifð Valtýs Stefánssonar lifir enn á
Morgunblaðinu, bæði í blaðinu sjálfu dag hvern
en einnig í vinnubrögðum, starfsháttum og
samskiptum manna í milli. Hún er sá sterki
grunnur, sem blaðið byggist á. Þetta byggist á
tvennu. Annars vegar á því, að framsýni Valtýs
í mótun Morgunblaðsins var slík að enn í dag
er fylgt mörgum þeim meginlínum, sem hann
lagði í ritstjóratíð sinni. Hins vegar vegna þess,
að Matthías Johannessen, samstarfsmaður og
síðar arftaki Valtýs í önnur rúmlega fjörutíu ár,
lagði ríka áherzlu á það í ritstjóratíð sinni að
rækta arfleifð Valtýs og skila henni til framtíð-
arinnar og nýrra kynslóða á Morgunblaðinu.
Sameiginlega eiga þessir tveir menn meiri þátt
í að skapa og móta Morgunblaðið eins og það
er í dag en nokkrir aðrir.
Nánasti samstarfsmaður Valtýs fyrsta tæpan
aldarfjórðunginn í ritstjóratíð Valtýs var Jón
Kjartansson, sýslumaður og alþingismaður fyr-
ir Vestur-Skaftfellinga, en þeir tveir voru sam-
an ritstjórar Morgunblaðsins frá 1924–1947,
þegar Jón Kjartansson lét af störfum. Það var
Jón sem leiddi Valtý inn á Morgunblaðið eins
og glögglega kemur fram í bók Jakobs. Til er
mynd af þessum tveimur mönnum, sem tekin
var á efri árum, þar sem þeir haldast í hendur
með Sigfús Jónsson framkvæmdastjóra blaðs-
ins á þeirri tíð að bakhjarli. Það handtak var og
er táknrænt fyrir það samstarf og þá vináttu,
sem jafnan hefur einkennt samskipti manna
innan Morgunblaðsins.
Í bók Jakobs F. Ásgeirssonar segir um þenn-
an anda vináttu og samstöðu, sem enn einkenn-
ir andrúmsloftið á Morgunblaðinu:
„Ber er hver að baki nema sér bróður eigi“,
segir gamalt máltæki. Sannleiksgildi þessa
spakmælis sagðist Valtýr fyrst hafa reynt til
fulls eftir að samstarf þeirra Jóns Kjartans-
sonar hófst við ritstjórn Morgunblaðsins. „Þá
vorum við ungir menn og lítt reyndir, a.m.k. við
blaðamennsku og höfðum ekki haft tækifæri til
að gera okkur grein fyrir þeim vanda er við
tókumst á herðar,“ skrifaði Valtýr. Hann bætti
við:
„Fölskvalausari, drenglyndari vináttu hef ég
aldrei mætt hjá nokkrum manni óvandabundn-
um í smáu og stóru…Í 23 ár unnum við saman
og söfnuðum reynslu, sem varð mér ómetanleg.
En þegar samstarfsmönnum fjölgaði mun ég
jafnan hafa haft í huga samvinnu okkar Jóns er
reyndist mér því betri og einlægari, sem vandi
og erfiðleikar urðu meiri.“
Einn samstarfsmaður þeirra, Árni Óla, lýsti
samvinnu þeirra með þessum orðum:
„Þess vegna er ein af hugljúfustu endur-
minningum frá starfsárum mínum hjá Morg-
unblaðinu, hin snurðulausa og alúðlega sambúð
og samvinna þeirra ritstjóranna Jóns og Val-
týs. Á henni byggðist og heill blaðsins.“
Kannski er þetta mikilvægasta arfleifðin,
sem eftirmenn þeirra tveggja tóku við. Hana
ræktaði Matthías Johannessen af mikilli list og
sýndi nánustu samstarfsmönnum sínum meira
tilfinningalegt örlæti en hægt er að ætlast til af
nokkrum manni.
Morgunblaðið
og menningin
Björn Bjarnason,
dómsmálaráðherra,
hafði orð á því fyrir
skömmu, að svo væri
komið, að einungis tveir fjölmiðlar fjölluðu um
menningarmál með skipulegum hætti, Morg-
unblaðið og Ríkisútvarpið. Ljóst er af ævisögu
Jakobs F. Ásgeirssonar um Valtý Stefánsson,
að Valtýr lagði grundvöllinn að þessari sterku
hefð í sögu Morgunblaðsins.
Eiginkona Valtýs Stefánssonar var Kristín
Jónsdóttir, einn frumherjanna í íslenzkri mynd-
list á fyrri hluta 20. aldarinnar. „Valtýr og
Kristín ræddu alla tíð mikið saman um mynd-
list, en ekki sízt þegar þau felldu hugi saman
og Kristín var á Akademíunni. Á þeim árum
fylgdust þau grannt með þróuninni í evrópskri
myndlist, sóttu söfn og helztu sýningar í Kaup-
mannahöfn og á ferðalögum sínum til Svíþjóðar
og suður um lönd. Besti vinur þeirra hjóna á
Hafnarárunum var Guðmundur Thorsteinsson,
Muggur,og þar hófst jafnframt náin vinátta
þeirra við Jón Stefánsson…Fljótlega eftir að
Valtýr tók við ritstjórn Morgunblaðsins fór
hann að skrifa um myndlistarsýningar í blað
sitt, en fyrstu greinarnar voru nafnlausar-
…Valtý fannst umræða um myndlist á Íslandi
vera á lágu plani. Öllu væri hampað og allt of
mikið sýnt af verkum, sem hefðu takmarkað
listrænt gildi. Hann vildi stuðla að því, að mæli-
kvarðinn á gott og vont í myndlist væri hækk-
aður. Hér á landi voru hvorki viðurkenndir sýn-
ingarsalir né gallerí, sem skildu hafrana frá
sauðunum. Af því leiddi, að óhjákvæmilegt var
að draga listamenn í dilka á meðan sköpuð yrði
hefð í landinu fyrir myndlistarumræðu eins og
hún þekktist í stærri löndum eins og Dan-
mörku.“
Fyrir þá, sem nú starfa á ritstjórn Morg-
unblaðsins eru þetta fróðlegar upplýsingar, því
að nákvæmlega sömu umræður fara nú fram á
menningarritstjórn blaðsins og tekist á um,
hvort lengra eigi að ganga í að velja og hafna.
Jakob F. Ásgeirsson segir frá því í bók sinni,
að Valtýr hafi einnig skrifað leikhúsgagnrýni.
Viðhorf hans til hennar kemur fram í einum
fyrsta leikdómnum, sem hann skrifaði en þar
segir:
„Fyrir nokkru komu hér fram tilmæli frá
mikilsvirtum menntamanni að þeir sem dæma
um íslenzka leiklist taki hið fyllsta tillit til erf-
iðleikanna, sem hún hefur við að stríða og verði
vægir og tilhliðrunarsamir í dómum sínum. En
frá mínu sjónarmiði er tilhliðrunarsemi og
gagnrýnisdofi enginn velvildarvottur. Þar sem
gagnrýni sofnar dvín áhuginn og kyrrstaðan
breiðir værðarvoð sína yfir allt saman. Þeir
sem unna íslenzkri leiklist, vilja gengi hennar
og framför, eiga að sýna áhuga sinn í verki með
því að hafa vakandi auga á öllum möguleikum
til umbóta.“
Mörgum áratugum síðar lá einn af leik-
húsgagnrýnendum Morgunblaðsins undir
harðri gagnrýni frá leikhúsfólki fyrir að skrifa
of hvassa gagnrýni í blaðið. Hann svaraði því til
að hann legði miðevrópskan mælikvarða á ís-
lenzkt leikhús og dæmdi leiksýningar út frá
því. Þetta er efnislega sama sjónarmiðið og
Valtýr lýsti löngu áður.
Valtýr Stefánsson lét sér ekki nægja að
skrifa um myndlist og leikhús í Morgunblaðið.
Hann skrifaði einnig nokkra ritdóma, þó ekki
með reglubundnum hætti. Í bók Jakobs segir
m.a.:
„Valtýr skrifaði mjög lofsamlega um fyrstu
ljóðabók Jóns úr Vör, Ég ber að dyrum. Hon-
um fannst órímuð kvæði hins unga skálds „blæ-
þýð og tungutöm – yrkisefni og form fara vel
saman“, skrifaði hann. Sérstaklega fannst Valtý
hinu unga skáldi takast vel að draga upp lifandi
myndir af hversdagslífi.“
Það kom í hlut Matthíasar Johannessen að
takast á við þau vandamál, sem upp komu í
menningarumræðum í landinu á tímum kalda
stríðsins, þegar listamenn voru dregnir í dilka
eftir því hvar í flokki þeir töldust vera. Fæstum
er um það kunnugt að snemma á níunda ára-
tugnum hóf Matthías með persónulegum sam-
tölum að vinna að sáttum milli stríðandi fylk-
inga og vann skipulega að því að draga úr
áhrifum kalda stríðsins á menningarumfjöllun
Morgunblaðsins. Ekki voru allir á eitt sáttir um
þá afstöðu Matthíasar í hópi rithöfunda.
Nú er starfandi á Morgunblaðinu sérstök
menningarritstjórn, sem er óvenjulega vel skip-
uð fólki, sem býr yfir sérþekkingu á flestum
MANNRÉTTINDI OG
HUGMYNDAFRÆÐI
Henry Kissingar er einn umdeild-asti núlifandi áhrifavaldurmannkynssögunnar. Hann fékk
friðarverðlaun Nóbels árið 1973 ásamt
Le Duc Tho fyrir að semja um lok stríðs-
ins í Víetnam. Þáttur Kissingers í
rekstri þess stríðs og árásum Banda-
ríkjamanna á Kambódíu og Laos, hefur
hins vegar sætt gagnrýni sem og hlutur
hans í að móta stefnu Bandaríkjanna
gagnvart einræðisríkjum í Suður-Amer-
íku.
Í liðinni viku gerði Þjóðaröryggissafn
Bandaríkjanna opinber skjöl þar sem
greint er frá fundi Kissingers þegar
hann var utanríkisráðherra í október
1976 og Cesar Augusto Guzzetti, sem þá
var utanríkisráðherra Argentínu. Þetta
var nokkrum mánuðum eftir að herfor-
ingjastjórnin í Argentínu hóf ofsóknir
gegn vintstri mönnum og öðrum stjórn-
arandstæðingum í því sem kallað hefur
verið „skítuga stríðið“. „Sjáðu til, grund-
vallarafstaða okkar er sú að við viljum að
ykkur takist ætlunarverk ykkar,“ sagði
Kissinger við Guzzetti á fundinum í New
York, að því er fram kemur í skjölunum.
„Ég er gamaldags að því leytinu til að ég
tel að maður eigi að styðja við bak vina
sinna. Það sem menn ekki átta sig á í
Bandaríkjunum er að þið standið í borg-
arastyrjöld. Við lesum [í blöðunum] um
mannréttindabrot en fáum ekki að vita
samhengið. Því fyrr sem þið getið lokið
ætlunarverki ykkar því betra.“
Þegar fundurinn átti sér stað var ver-
ið að undirbúa samþykkt viðskipta-
þvingana gagnvart Argentínu vegna
frétta um mannréttindabrot í landinu.
„Mannréttindavandamálið verður sí-
fellt erfiðara við að eiga,“ er haft eftir
Kissinger. „Sendiherra ykkar getur
kynnt þér þau mál. Við viljum að stöð-
ugleiki ríki. Við munum ekki að óþörfu
leggja steina í götu ykkar. Ef þið getið
lokið áætlunarverki ykkar áður en
Bandaríkjaþing kemur saman aftur til
fundar, þá væri það kostur…Ef þið gæt-
uð aukið einhver lýðréttindi á nýjan leik
þá myndi það hjálpa.“
Herinn í Argentínu rændi völdum í
mars árið 1976 og sat til 1983 er lýðræði
var komið á að nýju. Sérstakur dómstóll
komst að þeirri niðurstöðu að a.m.k. 10
þúsund manns hefðu verið myrt í tíð her-
foringjastjórnarinnar, en mannréttinda-
samtök telja nær lagi að 30 þúsund
manns hafi týnt lífi.
Kissinger hefur alltaf neitað því að
hafa lagt blessun sína yfir mannrétt-
indabrot í því skyni að hefta útbreiðslu
kommúnisma í Suður-Ameríku og Suð-
austur-Asíu, en orð hans við hinn arg-
entínska starfsbróður sinn eru ekki
óskýr. Í það minnsta bendir allt til þess
að herforingjastjórnin hafi sannfærst í
þeirri trú eftir því sem leið á árið 1976 að
Bandaríkjastjórn hygðist ekki fetta
fingur út í það hvaða meðulum væri beitt
gegn stjórnarandstöðunni í Argentínu.
Nú er verið að rannsaka mannshvörf
og mannréttindabrot í Argentínu í tíð
herforingjastjórnarinnar og er ekki loku
fyrir það skotið að Kissinger verði beð-
inn um að bera vitni. Spænski dómarinn
Balthazar Garzon hefur haft hug á að yf-
irheyra Kissinger vegna rannsóknar
sinnar á mannréttindabrotum í Suður-
Ameríku á áttunda áratug síðustu aldar.
Sú rannsókn snýst meðal annars um að-
gerð, sem einræðisstjórnir sex ríkja –
Argentínu, Bólivíu, Brasilíu, Chile,
Paragvæ og Úrúgvæ – lögðu á ráðin um
og snerist um að ráða pólitíska andstæð-
inga þeirra af dögum. Segir Garzon að
Kissinger sé vitni í máli sínu á hendur
Augusto Pinochet, fyrrverandi einræð-
isherra í Chile.
Baráttan gegn öfgum og ógnarstjórn
á einum væng stjórnmálanna réttlætir
ekki stuðning við ógnarstjórn á hinum
vængnum. Ljóst er að mannréttindi
voru fótum troðin í tíð herforingja-
stjórnarinnar í Argentínu og öllu þjóð-
félaginu var haldið í greipum ógnar. Það
er erfitt að sjá hvernig hægt er að rétt-
læta stuðning við slíka stjórnarhætti.
George Bush Bandaríkjaforseti hefur
orðað það svo að í baráttunni gegn
hryðjuverkum standi menn annaðhvort
með Bandaríkjamönnum eða á móti
þeim. Það að vera samherji gegn hryðju-
verkum á ekki að vera skálkaskjól til
þess að brjóta mannréttindi, hvort sem
um er að ræða aðgerðir Rússa í Tétsníu
eða stjórnarfarið í Pakistan, ekkert
frekar en það réttlætti mannréttinda-
brot að vera andstæðingur kommúnista
á dögum kalda stríðsins. Mannréttinda-
brot eru óréttlætanleg og gildir einu í
nafni hvaða hugmyndafræði þau eru
framin.