Morgunblaðið - 07.12.2003, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
spjaldvefnað, og þeir eru báðir út-
lenzkir; Kuhn og Daniel Bruun.
Enginn íslenzkur ljósmyndari leit
við slíkum verkefnum.
En Kuhn hafði ekkert flass og
þurfti því oft að hafa talsvert fyrir
myndunum, eins og myndinni af vef-
stólnum í Horni í Hornvík. Kuhn tók
mynd af bóndanum við vefstólinn, en
hana gat hann ekki tekið inni í bæ,
heldur aðeins utandyra. Til þess hef-
ur þurft að taka vefstólinn í sundur
og bera hann þannig út undir bert
loft, setja hann þar saman til mynda-
tökunnar og taka hann svo aftur í
sundur til þess að hann kæmist inn í
bæ aftur. Þar þurfti svo enn að setja
hann saman.
Kuhn tók líka ljósmyndir af renni-
bekk í Reykjafirði, sem var sá síðasti
á Íslandi sinnar tegundar. Hann
benti þjóðminjaverði á bekkinn, en
ekki komst hann á safnið, en Þjóð-
minjasafnið eignaðist síðar eftirlík-
ingu hans. Menn voru að geta sér til
um rétt mál á rennibekknum, án
þess að vita, að í skissubók Kuhn eru
nákvæmar teikningar af honum.
Þessa skissubók eignaðist Egill vin-
ur minn á Hnjóti og lánaði mér.
Meðal þess sem Kuhn þótti for-
vitnilegt voru brunnhúsin og hann
teiknaði upp rangala, sem byggðir
voru milli bæjar og brunnhúss. Upp-
drættir hans af rangölum í Dranga-
vík, Skáladal á Hornströndum og í
Grjótárgerði í Fnjóskadal eru þeir
einu, sem varðveitzt hafa; að því er
ég bezt veit.
Kuhn stóð í umfangsmiklum
bréfaskiptum við fjölda manns, eins
og sjá má í bókinni, og voru Íslend-
ingar farnir að nota hann eins og Jón
Sigurðsson; fengu hann til að útvega
sér allt milli himins og jarðar; kíki
jafnt sem túrbínu!“
Eins og í bindi Brunos Schweizer
er víða leitað fanga til þess að auka
og skreyta frásögn Kuhn og Prinz og
ferðafélaga þeirra, m.a. í ýmsar rit-
aðar heimildir – mikið er fellt inn í
verkið af sendibréfum og blaðafrétt-
um og öðru skyldu efni úr ýmsum
áttum og einnig eru sérstakar frá-
sagnir skrifaðar fyrir þetta bindi
eins og hitt.
Afkomendur Hans Kuhn færðu á
dögunum Þjóðminjasafninu að gjöf
þjóðlífs- og landslagsmyndir hans úr
Íslandsferðunum.
Ég er að herða kroppinn
Þeir Kuhn og Prinz gerðu sér far
um að lifa sig inn í líf Íslendinga. Til
þess fóru þeir m.a. í göngur.
Hermann Guðjónsson frá Ási fór í
göngur á Holtamannaafrétti, þar
sem Prinz og Kuhn voru með.
Hann segir svo frá m.a.:
„Haustið 1929 vorum við gangna-
menn á Holtamannaafrétti svo lán-
samir að fá sem félaga vel menntað-
an Þjóðverja. Nafn hans var dr.
Hans Kuhn. Féll hann vel inn í hóp-
inn því framkoma hans einkenndist
af lítillæti og ljúfmennsku … Tvennt
hefur sérstaklega orðið mér minn-
isstætt varðandi þennan skemmti-
lega ferðafélaga. Hið fyrra er að
hann lenti í leit með Stefáni í Ási eft-
ir bökkum Þjórsár. Um kvöldið, er
við komum í tjaldstað, greindi Stefán
mér frá því að dr. Kuhn hefði stopp-
að á hverri klettasnös, litið til baka,
stoppað þar góða stund og virt fyrir
sér fossana og flúðirnar í ánni sem
rennur þarna í þröngu og djúpu
klettagljúfri. Það var eins og hann
væri að grópa í hug sinn stórbrotið
landslagið sem hann vissi að hann
myndi ekki augum líta framar, en
vildi ekki gleyma.
Seinna atriðið er að við ferðafélag-
ar hans tókum eftir því að hann setti
aldrei upp vettlinga, hversu kalt sem
var, en þannig var það flesta daga
ferðarinnar. Að kvöldi síðasta smala-
dagsins heimsótti ég hann í tjald
hans til að rabba við hann og spurði
hann m.a. af hverju hann setti aldrei
upp vettlinga. Það stóð ekki á
svarinu: „Ég er að herða kroppinn
fyrir næsta stríð. Ég hef tekið þátt í
stríði og veit hve mikils virði það er
að þola kulda vel.“ Mér varð orðfall.“
Hermann segir, ekki hafi verið liðin
nema ellefu ár frá lokum fyrri heims-
styrjaldar með öllum sínum mann-
fórnum og hörmungum og því hafi
menn ekki átt von á slíku víti á jörð
aftur. En Hermann Kuhn reyndist
sannspárri, því réttum 10 árum síðar
brauzt út önnur heimsstyrjöld.
Fáum árum á undan Kuhn tók
annar þýzkur menntamaður; Rein-
hard Prinz, þátt í göngum á Holta-
mannaafrétti. Hermann segir, að
hann hafi orðið ferðafélögum sínum
minnisstæður, en frá þeim hefur
Hermann vitneskju sína: „Hann var
vörpulegur á velli, með aðlaðandi
framkomu, og talaði svo afburðagóða
íslensku að varla var hægt að heyra
erlendan hreim á tali hans.
Eftirminnilegasti atburðurinn að
lokinni smölun gerðist við Tungnaá.
Verið var að ferja féð yfir ána. Þegar
smáhlé varð á vinnunni klæddist
hann úr öllum fötum og stakk sér til
sunds í ískalt jökulfljótið. Eftir góð-
an sundsprett klæddist hann og hélt
áfram við ferjustarfið eins og ekkert
hefði gerst. Félagar hans horfðu
bæði undrandi og hugfangnir á, því
slíkt hafði aldrei áður gerst svo vitað
væri. Dr. Prinz varð að sjálfsögðu
ekkert meint af volkinu. Kannski var
þetta hans aðferð til að „herða
kroppinn“ fyrir næsta stríð.“
Myndablöðin úr marínhúsinu
– Hvaðan kemur þessi áhugi þinn
á ljósmyndum? Þú lifnar allur við,
þegar þær eru annars vegar!
„Já! Ég færist allur í aukana, þeg-
ar ljósmyndir ber á góma. Ég man
þegar ég var að alast upp í Viðey,
þegar ég var níu ára, þá voru gömlu
verkunarhúsin rifin. Þar á meðal var
marínhúsið. Og þegar járnið var rifið
utan af því komu dönsk myndablöð í
ljós. Þau voru nú ekki á hverju strái
þá og ég man að ég var alveg heill-
aður af þessum myndum.
Kannski upphafið að þessu verki
sé úr veggjum marínhússins í Við-
ey!“
– Þessu verki! Það er ekki eins og
þetta sé fyrsta stóra verkið, sem þú
gefur út. Einu sinni var sagt um þig,
að þú færir ekki af stað fyrir minna
en þrjú bindi í skrautöskju!“
„Er það svo, já!“
– Ertu með eitthvað nýtt í sigti?
„Ég get ekki neitað því. En ég segi
ekkert um það núna.“
– Eitthvað í þessum sama dúr?
„Já, en ekki svona viðamikið
verk.“
– Kannski bara eitt bindi?
„Það byrjar nú allt með einu
bindi.“
Ljósmynd/ Páll Heiðar Jónsson
Þegar strandferðaskipin gátu ekki lagzt að bryggju varð að flytja farþega og varning á bátum
milli lands og skips. Erfitt gat verið að komast í skip og frá, ef eitthvað var að veðri. Stundum
gátu farþegar klifið kapalstiga á skipshliðinni en stundum varð að hífa þá að eða frá borði í til
þess gerðum kassa eða körfu. Myndirnar eru teknar fyrir Austurlandi 1960.
Ljósmynd/ Bruno Schweizer
Konungskoman 1936. Fjórar prúðbúnar peysufatakonur virða fyrir sér annað
danska herskipið, sem kom í fygld konungsskipsins Dannebrog.
freysteinn@mbl.is
Ljósmynd/Bruno Schweizer – 1935.
Áætlunarbíllinn sokkinn upp að grind á þjóðveginum við Engihlíð í Langadal. Konurnar höfðu leitað til bæjar
eftir kaffisopa, en fundu engan, og þá kom sér vel að ferðafélagi gat rétt fram pelann og boðið brjóstbirtu.
ÖRLYGUR Hálfdánarson segir, að
þegar ritverkið var komið á koppinn
hafi verið ljóst „að semja þyrfti
vandaðan inngang sem yrði eins
konar rammi utan um verkið, skip-
aði því í samhengi við sinn tíma og
væri um leið hnitmiðað yfirlit um
menningar- og atvinnusögu tíma-
bilsins“.
Árni Björnsson er höfundur
þessa inngangs og hefur lýst sínum
hlut svo, að hann hafi reynt „að
bregða upp svolítilli mynd af því
samfélagi, sem þessir útlendingar
komu inn í, þegar þeir ferðuðust
um landið á árunum milli stríða.
Þessir tveir áratugir hafa lengi ver-
ið svolítið útundan í íslenskri sögu-
ritun og þar með söguvitund. Menn
af minni kynslóð vissu einna minnst
um þetta tímabil af allri Íslandssög-
unni. Ástæðan var blátt áfram sú,
að Íslandssaga Jónasar frá Hriflu,
sem flest börn lærðu fram yfir
miðja 20. öld, hún náði ekki nema
til 1918 þegar Ísland varð fullvalda
ríki. Þegar menn svo loks um 1960
fóru að skrifa nýjar sögubækur fyrir
barna- og unglingaskóla, þá þóttu
hernámsárin og tímabilið eftir síð-
ari heimsstyrjöld miklu áhugaverð-
ari sem framhald af sjálfstæðisbar-
áttunni heldur en þetta
millibilsástand.
En þetta tímabil, þegar Íslend-
ingar voru að reyna að fóta sig
sem sjálfstætt ríki, það reyndist
einmitt vera mjög merkilegt. Það er
nokkuð útbreidd tugga, að íslenskt
samfélag hafi verið á hálfgerðu
miðaldastigi allar götur þangað til
breski herinn steig hér á land vorið
1940. Það var öðru nær. Hér var
satt að segja allt á fljúgandi ferð
þessa tvo áratugi, hvort heldur við
lítum á tæknivæðingu, verslun, iðn-
að, útveg, heilbrigðismál, sam-
göngur, tísku, dansmennt, tónlist,
myndlist, leiklist, bókmenntir eða
aðra listsköpun. Og því fór fjarri, að
Íslendingar væru tiltakanlega ein-
angraðir á þessum áratugum. Það
kom til dæmis á óvart að uppgötva,
að hér var miklu fjölbreyttara og al-
þjóðlegra framboð á kvikmyndum á
3. og 4. áratugnum en eftir að við
einangruðumst við amerískar og
enskar kvikmyndir á stríðsárunum
og eftir þau.
Að sjálfsögðu voru menn að
þreifa fyrir sér á öllum þessum
sviðum. Þetta var ekki eins og í
grónum borgarsamfélögum úti í
Evrópu. En það var langt frá því að
hér ríkti einhver stöðnun, ekki einu
sinni á kreppuárunum margumtöl-
uðu.
Í þessari umfjöllun er sagan ekki
rakin frá ári til árs, heldur er reynt
að gera grein fyrir hverju sviði um
sig.“
Síðari hluti fyrsta bindisins er um
íslenzka muni í Þjóðfræðasafninu í
Hamborg og er Árni höfundur
greinargerðar um þá og skýringa
við teikningar, sem safnið lét kring-
um 1930 gera af nær öllum íslenzk-
um gripum.
Um þann hluta hefur Árni m.a.
sagt: „Hans Kuhn var ótvíræður
brautryðjandi við söfnun gamalla
brúkshluta á Íslandi. Fram til þess
tíma hafði söfnun þjóðminja í fyrsta
lagi miðast við forngripi frá söguöld
og miðöldum, í öðru lagi við list-
gripi, einkum úr kirkjum, og í þriðja
lagi við nytjahluti, ef þeir voru fag-
urlega útskornir eða skreyttir með
öðrum hætti.
Þessi ungi Þjóðverji sá hins veg-
ar af hyggjuviti sínu, að Íslendingar
voru á hverju ári að fleygja fjöl-
mörgum menningarminjum jafn-
óðum og nýrri verktækni fleygði
fram. Þetta voru ekki neinir list-
gripir, heldur blátt áfram það sem
fólkið hafði notað í lífsbaráttunni
um aldaraðir. Þetta átti ekki síst við
um nýjungar í fiskveiðum, þar sem
vélbátar höfðu tekið við af árabát-
um. Þess má geta til dæmis, að
Hans Kuhn mun fyrstur manna
hafa vakið athygli á því, að varð-
veita þyrfti hákarlaskipið Ófeig á
Húnaflóa, sem nú er eitt helsta
stolt Byggðasafnsins á Reykjum í
Hrútafirði.
Þegar Hans Kuhn kom með
nokkur hundruð slíka gripi til
Reykjavíkur haustið 1927 og spurði
Matthías Þórðarson þjóðminjavörð,
af sjálfsagðri kurteisi, hvort hann
mætti fara með þessar þjóðminjar
úr landi, þá sá Matthías ekkert því
til fyrirstöðu. Honum fannst sjálf-
sagt ekkert sérstakt við svona
gripi, allir þekktu þá, þeir höfðu
ekkert listgildi og loks hefði vantað
geymslupláss fyrir þá. Það var ekki
fyrr en með opnun Þjóðminjasafns-
ins í eigin húsakynnum og byggða-
söfnum eftir miðja 20. öld sem
venjulegir brúkshlutir hlutu verð-
skuldaðan sess.“
Hér var allt
á fljúgandi ferð