Morgunblaðið - 18.01.2004, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 18. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
AR sem við erum að fara hefur ekki
verið rafmagn í tólf ár,“ segir Pálína
við blaðamann á meðan bíll ICRC ekur
í gegnum sundursprengd hverfi í Ka-
búl. Áfangastaðurinn er Karte Se-sjúkrahúsið,
eitt af þeim sem Pálína hefur umsjón með. Það
var þaðan sem hún þurfti að flýja árið 1992.
„Borgin var ekki svona þegar ég var hér fyrir
ellefu árum. Auðvitað hafði viss eyðilegging átt
sér stað en hér voru ennþá ljósastaurar, tré og
annað slíkt. Það er ótrúlegt að sjá hvernig
ákveðnir borgarhlutar voru síðan hreinlega jafn-
aðir við jörðu,“ segir Pálína og fylgist með
stórum tankbíl dæla dísilolíu á geymslutanka. Ol-
ían er fyrir sjúkrahúsið. Hún segir að rafmagns-
leysið sé vandamál, enda drekki rafalarnir bein-
línis dísilolíuna. Til standi hins vegar að koma
rafmagnsmálum þessa borgarhluta í lag.
Heilbrigðiskerfi í molum
„Eftir að stjórn Talibana var komið frá hefur
verið unnið að því að skipuleggja heilbrigðiskerfi
landsins upp á nýtt. Heilbrigðismálin voru í rúst
eftir meira en tuttugu ár af ófriði. Almenn heilsu-
gæsla hafði setið algjörlega á hakanum, fæðing-
arhjálp, meðferð algengra sjúkdóma og forvarnir
á borð við bólusetningar. Því miður deyr fimmta
hvert afganskt barn ennþá áður en það nær
fimm ára aldri.
Vegna endurskipulagningar á sjúkrahúsþjón-
ustunni var leitað til ICRC. Samtökin hafa mikla
reynslu af stjórnun og rekstri sjúkrahúsa og
njóta almennt mikillar virðingar í Afganistan. Þau
voru nánast einu utanaðkomandi hjálpar-
samtökin sem voru hér í borgarastyrjöldinni. Ég
hef yfirumsjón með aðstoð ICRC til fjögurra
sjúkrahúsa. Þess utan starfa ég í hóp á vegum
heilbrigðisráðuneytisins sem vinnur að stefnu-
mótun og áætlanagerð varðandi sjúkrahúsþjón-
ustu í Afganistan. Það kostar mikla vinnu, skipu-
lagningu og fundahöld. Í raun væri ekkert mál
fyrir okkur hjá Rauða krossinum að skipuleggja
kerfið einfaldlega en það er ekki
markmiðið. Við erum hérna til að
reyna að hjálpa stjórnvöldum að
gera þessi hluti sjálf. Það þarf að
vera ákveðið eignarhald til staðar,
menn þurfa að eiga hlut í verkefninu.
Það er ekki gott þegar hlutirnir eru
unnir fyrir þá.
Þótt viljinn sé fyrir hendi hjá heil-
brigðisyfirvöldum hér er getan það
ekki alltaf, hvort sem er fjárhagslega
eða faglega. Margir læknar hlutu til
dæmis kennslu þegar Talibanar voru
við völd og verklegum tímum var
skipt út fyrir bænastundir. Starfið er
rosalega ögrandi og maður verður
að anda djúpt og telja upp á tíu
mörgum sinnum á dag. Hér er ekk-
ert gefið!“
Brenndur eftir jarðsprengju
Pálína hefur reglulega hringferð
sína um sjúkrahúsið og blaðamaður
fylgist spenntur með. Hún ræðir við
lækna og sjúklinga og athugar
hvernig gangi. Menn heilsa henni
með virktum og eru greinilega glaðir yfir kom-
unni. „Asalamalekum,“ hljómar um allt – góðan
daginn á dari.
Pálína útskýrir að sjúkrahúsið hafi ekki verið
byggt sem spítali. Áður voru þetta íbúðahús. Það
skýrir hversu byggingarnar og herbergin eru
mörg og ranghalarnir sömuleiðis. Blaðamaður er
orðinn hálfvilltur. Það kemur honum á óvart
hversu margir brunasjúklingar eru á sjúkrahús-
inu. Brunar eru mjög algengir í Afganistan. Víða
er ekkert rafmagn og menn reyna þá að hita upp
með öðrum leiðum. Mörg slys verða vegna þess
að fólk kann ekki að meðhöndla gas, bensín og
annað slíkt. Þeir sem hita upp á gamla mátann
eiga síðan á hættu að stíga á jarðsprengjur í eldi-
viðarleit.
„Þessi hér var að safna eldiviði og steig á
sprengju,“ segir Pálína og bendir á dreng á gjör-
gæslunni, sem er afar illa brenndur. Hann getur
ekki opnað augun, hann er svo brunninn í fram-
an. Ættingi hans heilsar lágt og er augljóslega
mikið sleginn. Frá gjörgæslunni er blaðamaður
leiddur í gegnum port. Það var hér sem sjúkling-
arnir voru utandyra þegar Pálína var í Kabúl fyrir
ellefu árum. Enn hanga uppi línur sem voru not-
aðar til að hengja upp vökva, sem gefinn var
sjúklingum í æð. Sjúkrahúsið var í miðri víglín-
unni. Það er skrýtið að vera staddur á þessum
stað.
Í einu herberginu er sjúkraþjálfun. Þar eru enn
fleiri brunasjúklingar. Þarna er kornungur dreng-
ur sem lenti í stórbruna og missti foreldra sína
og fjóra aðra ættingja. Hann er illa
brenndur á fótum og augljóslega
mjög kvalinn. Í apótekinu hittir
blaðamaður gamlan samstarfs-
félaga Pálínu frá því fyrir ellefu ár-
um. Það kemur í ljós að fjórtán til
viðbótar sem voru hér þá, eru hér
enn.
Fyrrverandi boxmeistari
Menn vilja ólmir og uppvægir
bjóða Pálínu te og hún þiggur boðið
loks á sótthreinsunardeildinni. Brátt
sitja hún og blaðamaður með rjúk-
andi tebolla og maula afganskt sæl-
gæti, afganga frá hátíðahöldunum
eftir Ramadan. Þegar Pálína var í
Afganistan fyrir ellefu árum lenti
sprengja á þessum stað á sjúkrahús-
inu. Enn má sjá ummerkin.
Deildarstjórinn færist allur í
aukana þegar hann heyrir að á
svæðinu sé blaðamaður og hleypur
inn á skrifstofu. Hann kemur til baka
með gamlar ljósmyndir. Þetta reyn-
ist vera fyrrverandi boxmeistari!
Meðan bætt er í tebollana eru verðlaunapen-
ingar dregnir fram og rætt um gamla daga. „Ég
var góður. Ég keppti víða fyrir hönd landsins,“
segir boxarinn með fortíðarblik í auga.
Áfram heldur hringferðin og brátt er komið
hádegi. Pálína þakkar fyrir sig og heldur aftur á
skrifstofuna. Bílstjórinn tilkynnir í gegnum tal-
stöðina að hann þurfi að fara frá sjúkrahúsinu á
skrifstofuna og biður um leyfi til að aka. Blaða-
maður spyr Pálínu hvort hún sé hörð á því að
vilja vinna í Kabúl þrátt fyrir erfiðleika og frels-
isskerðingu. Hún er ekki lengi til svars.
„Já! Þetta er grunnuppbyggingarvinna og það
er ákaflega gefandi og dýrmætt. Maður er alltaf
að reyna að skilja eitthvað eftir, að opna ein-
hverjar dyr, og hér eru gullin tækifæri til þess.“
Pálína Ásgeirsdóttir sendifulltrúi Rauða kross Íslands stumrar yfir
dreng sem hefur særst illilega í Afganistan. Hún er yfir fjórum sjúkra-
húsum á vegum Rauða krossins í Kabúl.
Vettvangsferð á afganskt sjúkrahús
komu stríðssærðir frá Súdan. Á þeim
tíma þótti heppilegra að byggja upp
sjúkrahús utan stríðsátakanna og
fyrir valinu varð Kanya, skammt frá
landamærum Súdan. Þarna dvaldi ég
í þrjá mánuði og það var allt öðru vísi
en í Sómalíu, enda friður í Kenýa.
Mér er hins vegar minnisstætt
hversu óskaplega heitt var þarna og
hve mikið var af pöddum, sérstaklega
þegar tók að rigna – þá bókstaflega
iðaði allt af lífi.“
Sprengjum rigndi niður
Ári seinna var Pálína beðin um að
fara til Afganistan og þáði boðið. Í
febrúar hafði afgönskum stríðsherr-
um, svokölluðum mujahidden, loks
tekist að koma rússnesku leppstjórn-
inni í Kabúl frá völdum.
„Ég kom hingað nokkrum mánuð-
um síðar, skömmu eftir að Jón heitinn
Karlsson var myrtur hérna. Þá voru
gamlir fjendur, sem sameinast höfðu
gegn Rússum og stjórninni í Kabúl,
farnir að rífast aftur. Ástandið versn-
aði mjög hratt og blóðugir bardagar
hófust. Hér fór fljótlega að rigna nið-
ur sprengjum. Bardagarnir hófust
venjulega með fyrstu morgunskím-
unni. Sprengjurnar voru ákaflega há-
værar og hefði maður unnið um nótt-
ina var vita vonlaust að ætla að sofa á
morgnana eða yfir daginn.“
– Hvernig var að vera á stað þar
sem vopnuð átök voru allt í kring?
„Það var satt best að segja mjög sér-
kennileg tilfinning. Flestir reyndu
einfaldlega að einbeita sér að
vinnunni. Það gefur augaleið að þegar
svona mikið er af sprengjum, þá er
líka mikið af slösuðu fólki. Aðsóknin
var svo mikil að fólk þurfti einnig að
liggja á börum utandyra. Vinnan var
ofboðsleg og hún fyllti hreinlega allar
hugsanir manns. Ef þeir sem sáu um
öryggismálin sögðu að maður gæti
unnið, þá vann maður. Ef maður varð
að fara niður í neðanjarðarbyrgi, þá
gerði maður það einfaldlega. Auðvit-
að komu hins vegar dagar þar sem
maður hugsaði hvað í ósköpunum
maður væri að gera þarna og hvernig
þetta myndi allt saman enda. Þegar
maður sinnti sjúklingunum, sem lágu
úti, þurfti maður til dæmis að skjótast
meðfram veggjum til að verjast því að
fá kúlu í sig, því kúlum rigndi niður.
Á endanum voru allir sendifulltrú-
ar ICRC sendir heim. Þótt ég hafi
verið fegin ákvörðuninni var heimför-
in um leið óhemju erfið. Þetta var
raunar eitt það erfiðasta sem ég hef
gert í öllu mínu hjálparstarfi. Þörfin
hafði aldrei verið meiri og afganskur
samstarfsfélagi minn spurði mig af
hverju ég væri að fara þegar þeir
þyrftu mest á mér að halda! Þetta
fólk gat náttúrlega ekkert farið, það
átti heima þarna.“
– Venst það einhvern tímann að sjá
fólk láta lífið allt í kring?
„Það fer í raun eftir því hvað átt er
við með því að venjast. Vissulega
venjast hlutirnir upp að vissu marki.
Þeir eru vondir en þeir venjast. Það
er hins vegar ekki þar með sagt að
maður taki þá ekki nærri sér. Þetta
venst að því leyti að maður getur unn-
ið, er ekki óstarfhæfur, og getur líka
vonandi unnið úr þeim eftir á. Þegar
horft er upp á svona miklar öfgar og
hörmungar getur tekið sinn tíma að
vinna úr þeim. Þótt maður haldi ann-
að nær maður síðan kannski aldrei að
vinna úr þeim,“ segir Pálína og glott-
ir. Hún bætir við að mánuðirnir tveir í
Afganistan hafi líklega verið þeir ein-
kennilegustu sem hún hefur upplifað.
Síðan spyr hún blaðamann hvort hon-
um sé nokkuð kalt. Þegar rökkva tek-
ur verður ansi kalt í Kabúl.
Frá Afganistan til Pakistan
Litlu mátti muna þegar sendifull-
trúarnir voru á leið út úr Kabúl á sín-
um tíma. Sprengjur féllu allt í kring-
um bílinn og bílstjórinn varð að snúa
við og velja aðra leið. Frá Afganistan
var ekið yfir til Pakistan. Þaðan fór
Pálína heim til Íslands en var stuttu
síðar komin aftur til Pakistan, enn og
aftur á vegum ICRC.
„Þá vann ég við svæfingar á skurð-
sjúkrahúsi í Quetta. Sjúkrahúsið
þjónaði fyrst og fremst Afgönum.
Fólk kom yfir landamærin til okkar.
Við tókum á móti mörgum sem stigið
höfðu á jarðsprengjur. Það var ótrú-
legt að sjá hvernig menn voru sund-
urtættir eftir sprengjur sem einhver
hafði hent einhvers staðar, ef til vill
mörgum árum áður. Í Quetta var
mjög mikið að gera. Við unnum annan
hvern sólarhring og til hádegis næsta
dag. Á næturnar var hins vegar nán-
ast alltaf útkall. Eitt af því jákvæða
við að vera þarna var að ég gat fylgst
náið með því hvað var að gerast á
gamla sjúkrahúsinu mínu í Kabúl.
Það var náttúrlega hræðilegt að hafa
þurft að fara. Starfsmennirnir sem
eftir voru, það er þeir afgönsku, stóðu
sig hins vegar ótrúlega vel. Ég var
mjög stolt af þeim og gat á endanum
verið sátt við að hafa farið. Heima-
mennirnir gátu alveg gert þetta, það
var búið að þjálfa þá svo vel upp. Það
er alltaf markmiðið hjá Rauða kross-
inum, að koma hlutunum á endanum
yfir til heimamanna.“
Í Quetta átti Pálína að vera í þrjá
mánuði en framlengdi samninginn
tvisvar. Hún kom síðan heim til Ís-
lands og tók við deildarstjórastöðu á
slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur
árið 1993.
„Ég kunni ákaflega vel við mig þar.
Slysa- og bráðaþjónustan var líf mitt
og yndi. Ég var bókstaflega gift deild-
inni!“ segir hún og hlær. Á endanum
fór hún þó af landi brott og þá til Ken-
ýa í annað sinn. Þar var hún í ár og
stjórnaði sjúkrahúsi ICRC, sem þá
var orðið 600 rúma sjúkrahús. Heim
kom hún aftur á slysadeildina en sá
síðan auglýsingu frá utanríkisráðu-
neytinu. Verið var að auglýsa eftir
læknum og hjúkrunarfræðingum til
að fara til Bosníu með breska hern-
um. Starfsfólk vantaði á herspítala
fyrir breska hermenn í friðargæslu
NATO.
„Ég hugsaði með mér að þetta væri
kannski eitthvað sem ég ætti að gera
og klippti auglýsinguna út. Í raun var
ég að ögra sjálfri mér því eftir að hafa
tekið í mörg ár á móti fórnarlömbum
stríðsátaka og vopnaskaks var ég
komin með algjöran ímugust á her og
öllu sem honum viðkom. Mér fannst
að ég þyrfti kannski að sjá aðra hlið á
málinu og gæti haft gott af því að lit-
ast um í „óvinabúðunum“. Í starf-
sviðtalinu fannst mér ég þó vera að
svíkja sjálfa mig og allt sem ég hafði
staðið fyrir fram að þessu. Ég var
hins vegar ráðin og sagði þá upp á
slysadeildinni. Við vorum þrír Íslend-
ingar sem fórum.
Í skotvesti í Bosníu
Í fyrsta sinn sem ég fór í herbún-
inginn leið næstum yfir mig. Mér
fannst þetta alveg hræðilegt! Þar sem
þetta var herspítali var ég alltaf í bún-
ingnum og þetta smávandist. Þegar
ástandið var hvað verst vorum við
auk þess í skotvesti og með hjálm ut-
andyra. Þremur dögum eftir að við
komum fór NATO inn í Serbíu. Þar
sem við vorum í serbneska hluta
Bosníu voru öryggisráðstafanir hjá
okkur miklar. Búist var við hverju
sem er. Aðalstöðvarnar í Banjaluka
þurftu að fá aukinn mannafla í heilsu-
gæsluna hjá sér og við Íslendingarnir
fórum þangað. Til Banjaluka ókum
við á skriðdrekum. Ég verð að segja
að það var persónulegur sigur fyrir
mig að komast í gegnum hálft ár í
hernum!
Frá Bosníu kom ég heim í stuttan
tíma en var síðan beðin að stjórna
spítala ICRC á Austur-Tímor. Þá
hafði Austur-Tímor nýverið hlotið
sjálfstæði frá Indónesíu eftir 24 ára
ógnarstjórn og ýmiss konar skæru-
hernaður var í gangi. Þarna var frið-
argæsla á vegum Sameinuðu þjóð-
anna og ég margþakkaði guði fyrir að
hafa verið í Bosníu og hafa kynnst
friðargæslu og her innanfrá. Sú
reynsla átti eftir að koma sér vel.
Það var ólýsanlegt að finna hvað
fólk á Austur-Tímor hafði gengið í
gegnum og skrýtið að sjá hvernig allt
efsta lagið í samfélaginu hafði verið
þurrkað í burtu. Nánast allir mennta-
menn og þeir sem gegnt höfðu stjórn-
unarstöðum voru Indónesar eða fólk
hliðhollt þeim. Þegar Indónesarnir
fóru var engin lögregla, engir dóm-
stólar, engir lögfræðingar, engir
verkfræðingar, engir stjórnendur –
ekkert! Það var augljóst að hér var
mikið uppbyggingarstarf nauðsyn-
legt. Þarna var enn eina ferðina mikil
vinna. Ég hef aldrei gegnt starfi á
vegum Rauða krossins sem er rólegt!
Þetta eru alltaf tíu til tólf tímar á dag,
sex til sjö daga vikunnar eða langar
vaktir í vaktavinnu. Að sama skapi
fær maður ákaflega mikið til baka,
sem er ein af ástæðunum fyrir því að
ég fer aftur og aftur. Maður myndi
ekki gera þetta ef manni leiddist það
eða líkaði ekki.“
Ræturnar eru heima
Pálína fór aftur heim til Íslands,
dvaldi í Kenýa um skeið en fór síðan á
nýjan leik til Austur-Tímor. Þá var
verkefnið að afhenda sjúkrahúsið inn-
fæddum. „Takmark Rauða krossins
er ævinlega að hjálpa til í byrjun en
kenna heimamönnum síðan og gera
sjálfan sig óþarfan. Að koma ein-
hverju á fót sem síðan getur blómstr-
að áfram í höndum þeirra sem eru á
staðnum. Erlendir hjálparstarfs-
menn koma og fara en þeir innlendu
eru alltaf til staðar. Það sást best í
Afganistan árið 1992.“
Frá Asíu venti Pálína kvæði sínu í
kross og fór til Bretlands í masters-
nám. Fyrir valinu varð mannauðs-
stjórnun í heilbrigðisþjónustu. Námið
kláraði hún í lok janúar síðastliðinn
og kom til Afganistan í maí. Er hún
ekkert orðin þreytt á þessu flakki?
„Nei, alls ekki. Satt best að segja
þegar ég hugsa heim núna, hugsa ég
til fjölskyldu og vina en ekki vinnu.
Oft þegar ég kem til Íslands og sé allt
stressið og efnishyggjuna hef ég orðið
svekkt út í sjálfa mig fyrir að hafa séð
heimkomuna í fögru ljósi. Mér finnst
talsvert margt hafa breyst heima.
Einstaklingshyggjan verður stöðugt
meiri og mönnum kemur næsti mað-
ur hreinlega ekki við. Margir átta sig
ekki á því hvað þeir hafa það gott og
eru í kapphlaupi við að græða sem
mest. Þegar ég er búin að vera á Ís-
landi í nokkra mánuði dettur ég síðan
sjálf inn í þankagang þjóðarsálarinn-
ar. Það er eiginlega dálítið spælandi
og þess vegna best að dæma ekki
neinn, maður er af sama sauðakyn-
inu! Maður aðlagast því umhverfi sem
maður er í. Hins vegar er auðvitað
alltaf gott að koma heim og hitta fjöl-
skyldu og vini, leggjast í hraunlautu,
lykta af mosanum, fara á hestbak og
tala við álfana og huldufólkið! Ræt-
urnar eru heima og þær eru sterkar.“
’ Það gefur augaleið að þegar svona mikið eraf sprengjum, þá er líka mikið af slösuðu fólki.
Aðsóknin var svo mikil að fólk þurfti einnig að
liggja á börum utandyra. ‘
’ Ég hef aldrei gegnt starfi á vegum Rauðakrossins sem er rólegt! Þetta eru alltaf tíu til
tólf tímar á dag, sex til sjö daga vikunnar eða
langar vaktir í vaktavinnu. ‘
Höfundur er BA í heimspeki.