Morgunblaðið - 18.01.2004, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 18. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
frestun þessarar skipunar hafa stafað
af því að aðmírállinn velktist ekki í
vafa um að viðbrögð bandarísku þjóð-
arinnar gætu orðið blendin:
„Það kann að leynast svo mikið
sprengiefni í þessari skipun,“ skrifaði
hann [Stark] til Harry Hopkins, „að
það þurfi samþykki Roosevelts sjálfs
til að gefa hana.“ Hann fullvissaði
Hopkins um að allt yrði til reiðu hinn
22. júní, en tók fram að enn hefði ekki
borist neitt boð frá íslenskum stjórn-
völdum.“ (Einhverjum kann að finn-
ast það skemmtileg tilviljun að sama
dag og Stark ritaði bréf sitt, þ.e. 17.
júní 1941, hófu Þjóðverjar fyrstu út-
varpssendingar sínar á íslensku, m.a.
í því skyni að „minna“ Íslendinga á að
þeir væru hluti Norðurlandanna og
reyna þannig að hindra að landið teld-
ist til áhrifasvæðis Bandaríkja-
manna).
Stark stóð við loforð sín og skipin,
sem fluttu landgönguliða fyrsta her-
fylkisins fyrsta spölinn áleiðis til Ís-
lands og þar af leiðandi í átt að þátt-
töku í styrjöldinni, lögðu úr höfn í
Charleston hinn 22. júní 1941 – eða
fyrir kaldhæðni örlaganna sama dag
og Þjóðverjar réðust inn í Sovétríkin.
En sem fyrr var eitt mál óafgreitt í
sambandi við yfirvofandi komu
Bandaríkjamanna, þ.e. sá þáttur sem
sneri að gestgjöfunum. Howard
Smith, sendiherra Breta á Íslandi,
gekk því á fund Hermanns Jónasson-
ar forsætisráðherra (hinn 24. júní
skv. sumum heimildum en aðrar
heimildir segja að fundur þessi hafi
farið fram 27. júní; trúlega er fyrri
dagsetningin líklegri) og tjáði honum
að Bretar ættu engra annarra kosta
völ en að fara í burtu með allt sitt lið
og hafurtask. Þróun styrjaldarinnar
hefði breyst – Bretar vildu á þessum
tíma efla liðsstyrk sinn í Norður-Afr-
íku þar sem þeir höfðu átt í vök að
verjast – og stríðsreksturinn krefðist
þess herafla sem sæti á Íslandi. Ís-
lendingar þyrftu af þeim sökum
vernd úr annarri átt – frá Bandaríkja-
mönnum. Á því væri aðeins einn
hængur; þeir vildu að frumkvæðið
kæmi frá Íslandi. Hermann tók er-
indinu fálega. Svar hans olli fjaðra-
foki bæði í Lundúnum og Wash-
ington, enda Bandaríkjamenn þegar
lagðir af stað, þess fullvissir að boðs-
bréfið væri aðeins einfalt formsatriði.
Smith gekk aftur á fund Hermanns
næsta dag og lagði hart að honum að
breyta afstöðu sinni. Ríkisstjórnin
yrði að veita fullnaðarsvar hið fyrsta
og það án vitundar Alþingis. Krafan
um þagnarskyldu var skýlaus. For-
sætisráðherra var tregur sem fyrr,
en öðru máli gegndi um samráðherra
hans í ríkisstjórn og þegar á leið við-
ræður innan hennar sannfærðist
Hermann um að ráðstafanir í þessa
veru þjónuðu hagsmunum Íslands.
Stefán Hjartarson, sagnfræðingur,
kemst að þeirri niðurstöðu, að áhugi
Íslendinga á að skipta Bretum út fyr-
ir Bandaríkjamenn, hafi verið ná-
tengdur helsta hugðarefni þeirra, þ.e.
að Ísland yrði lýðveldi. „Íslendingum
fannst að með vinsamlegum stuðningi
Bandaríkjanna hefðu þeir aukið frelsi
til að stíga hið langþráða skref, sem
fólst í að taka upp stjórnskipan lýð-
veldis,“ segir Stefán. Að hans mati
hafa Íslendingar sjaldan haft jafn-
sterka samningsstöðu og á þessum
tíma í sögunni. Það er því raunar at-
hyglisvert að þegar kom síðan að við-
skilnaðinum við Dani þremur árum
síðar, reyndu Bandaríkjamenn frem-
ur að tefja gang mála en hitt.
Ríkisstjórnin fundaði stíft næstu
dagana ásamt trúnaðarmönnum úr
hverjum þeirra þriggja stjórnmála-
flokka sem að þjóðstjórninni stóðu,
þ.e. Sjálfstæðisflokki, Framsóknar-
flokki og Alþýðuflokki. Ákveðið var
að ríkisstjórnin setti átta skilyrði fyr-
ir samþykki sínu, hvað Bandaríkin
snerti, (og höfðu það tangarhald á
viðsemjendum sínum að 267 foringjar
og 5.966 aðrir bandarískir hermenn
voru þá þegar á leiðinni) og fimm skil-
yrði hvað Bretland varðaði. Semsagt;
þrettán skilyrði fyrir hernámi Íslands
og virtust menn ekki vera hjátrúar-
fullur í því sambandi. Í fjórða skilyrð-
inu var tekið fram að vegna fólksfæð-
ar Íslands yrði að „gæta þess
vandlega, að einungis úrvalslið verði
sent hingað,“ og hafa síðari tíma
menn gjarnan viljað skilja þessa ósk
svo að blökkumenn stæðu ekki í röð-
um þeirra Bandaríkjamanna sem
hingað kæmu. Ekki síst vegna hugs-
anlegs samneytis við íslenskar konur.
Báðar þjóðirnar samþykktu þessi
skilyrði í öllum atriðum og hinn 1. júlí
1941 var ljóst að málið væri komið í
höfn. Herlið Bandaríkjanna hafði haft
viðdvöl í Argentia við Placentia-flóa á
Nýfundnalandi, á meðan boðsbréfs-
ins var beðið, og hélt nú samstundis
af stað á 25 skipum.
Þremur dögum síðar sagði Berlín-
arútvarpið frá því að hernám Banda-
ríkjanna á Íslandi væri yfirvofandi og
Bretar jafnframt á förum. Heimild
þessa „skúbbs“ var sennilega um-
mæli tveggja bandarískra öldunga-
deildarþingmanna skömmu áður,
þess efnis að ætlun Bandaríkjanna
væri að taka Ísland undir sín yfirráð
með því að senda þangað herlið 23.
júlí. Einu sinni sem oftar hafði „við-
arher Göbbels“ rétt fyrir sér eða því
sem næst. (Annar öldungadeildar-
þingmannanna var B. Wheeler, póli-
tískur andstæðingur forsetans og
baráttumaður þess að Bandaríkja-
menn létu átök Evrópuríkja afskipta-
laus. Kenningar hafa hins vegar
heyrst þess efnis að hann hafi vísvit-
andi nefnt ranga dagsetningu vænt-
anlegrar komu Bandaríkjamanna, í
því skyni að blekkja Þjóðverja).
„Örlagaríkasta skrefið
í utanríkismálum“
Fyrsta skilyrði íslensku ríkis-
stjórnarinnar sem laut að Bandaríkj-
unum var að „Bandaríkin skuldbinda
sig til að hverfa burtu af Íslandi með
allan herafla sinn á landi, í lofti og á
sjó, undir eins og núverandi ófriði er
lokið.“
Í næstu skilyrðum var m.a. kveðið
á um að Bandaríkin viðurkenndu al-
gert frelsi og fullveldi Íslands, lofuðu
að hlutast ekki til um stjórn landsins,
hvorki meðan herafli þeirra væri í
landinu né síðar, að varnirnar væru
Íslendingum að kostnaðarlausu og
Bandaríkin styddu hagsmuni Íslend-
inga á allan hátt og var þá aðallega
horft til verslunar og viðskipta. Í
lokakilyrðinu segir m.a. svo: „Af hálfu
Íslands er það talið sjálfsagt, að ef
Bandaríkin takast á hendur varnir
landsins, þá hljóti þær að verða eins
öflugar og nauðsyn getur frekast
krafist [...] Íslenska ríkisstjórnin
leggur sérstaka áherslu á, að nægar
flugvélar séu til varnar, hvar sem
þörf krefur og hægt er að koma við,
jafnskjótt og ákvörðun er tekin um,
að Bandaríkin takist á hendur varnir
landsins.“
Í svarskeyti Bandaríkjaforseta var
gengið að skilyrðum Íslendinga og
frá því greint að ríkisstjórn Banda-
ríkjanna teldi „mikilvægt að varðveitt
sé frelsi og sjálfstæði Íslands, vegna
þess að hernám Íslands af hálfu ríkis,
sem sýnt hefur að það hefur á stefnu-
skrá sinni augljós áform um að ná
heimsyfirráðum og þar með einnig
yfirráðum yfir þjóðum nýja heimsins,
myndi strax beinlínis ógna öryggi
allra þjóða á vesturhvelinu. Það er af
þessari ástæðu að ríkisstjórn Banda-
ríkjanna mun, samkvæmt orðsend-
ingu yðar, strax senda herafla til að
auka og síðar koma í stað herliðsins,
sem þar nú er. Þær ráðstafanir, sem
þannig eru gerðar af hálfu ríkis-
stjórnar Bandaríkjanna, eru gerðar
með fullri viðurkenningu á fullveldi
og sjálfstæði Íslands og með þeim
fulla skilningi að amerískt herlið eða
sjóher, sem sendur er til Íslands,
skuli ekki á nokkurn hinn minnsta
hátt hlutast til um innanlandsmálefni
íslensku þjóðarinnar, og ennfremur
með skilningi, að strax og núverandi
hættuástand í milliríkjaviðskiptum er
lokið, skuli allur slíkur herafli og sjó-
her hverfa á brott þaðan, svo að ís-
lenska þjóðin og ríkisstjórn hennar
ráði algerlega fyrir eigin landi.“
Corgan kveðst þeirrar skoðunar að í
þeim orðsendingum sem fóru á milli
þjóðanna sé aðeins tvennt sem vert er
að gefa gaum: „Annað er að forsætis-
ráðherrann „bauð“ í rauninni ekki
Bandaríkjamönnum að koma og hitt
að Roosevelt lofaði einungis að „fyrr
eða síðar“ kæmu bandarískar her-
sveitir í stað breskra.“
Mánudaginn 7. júlí, sama dag og
fyrstu bandarísku hermennirnir stigu
fæti á íslenska jörð, tilkynnti ríkis-
stjórn Íslands þjóðinni að Bandaríkin
hefðu tekið að sér hervernd Íslands,
„meðan stórveldastyrjöldin varir.“
Með landgöngu breska heraflans ári
áður hafði hin rómantíska hugmynd
Breskur hermaður heilsar bandarískum landgönguliða á Reykjavíkurhöfn
við komu fyrstu liðssveita Bandaríkjanna til landsins 7. júlí 1941. Bretar
fögnuðu mjög komu Bandaríkjahers sem markaði þáttaskil í baráttu þeirra í
styrjöldinni. Churchill forsætisráðherra notaði tækifærið til að sýna heims-
byggðinni að Bandaríkjamenn væru komnir í stríðið með Bretum með við-
komu sinni í Reykjavík á leið austur um haf eftir fund með Roosevelt
Bandaríkjaforseta í ágúst 1941.
1. Bandaríkin skuldbinda sig til að hverfa burt af Íslandi
með allan herafla sinn á landi, í lofti og á sjó, undir eins
og núverandi ófriði er lokið.
2. Bandaríkin skuldbinda sig ennfremur til að viðurkenna
algert frelsi og fullveldi Íslands og að beita öllum áhrif-
um sínum við þau ríki, er standa að friðarsamning-
unum, að loknum núverandi ófriði, til þess, að frið-
arsamningarnir viðurkenni einnig algert frelsi og
fullveldi Íslands.
3. Bandaríkin lofa að hlutast ekki til um stjórn Íslands,
hvorki meðan herafli þeirra er í landinu né síðar.
4. Bandaríkin skuldbinda sig til að haga vörnum landsins
þannig, að þær veiti íbúum þess eins mikið öryggi og
frekast er unnt, og að þeir verði fyrir sem minnstum
truflunum af völdum hernaðaraðgerða, og séu þær
gerðar í samráði við íslensk stjórnvöld, að svo miklu
leyti, sem mögulegt er. Vegna fólksfæðar Íslands og
hættu þeirrar, sem þjóðinni stafar af návist fjölmenns
herafla, verður einnig að gæta þess vandlega, að ein-
ungis úrvalslið verði sent hingað. Hernaðaryfirvöld-
unum ætti einnig að vera gefin fyrirmæli um að hafa í
huga, að Íslendingar hafa ekki vanist vopnaburði öld-
um saman og að þeir eru með öllu óvanir heraga, og
skal umgengni herliðsins gagnvart íbúum landsins
hagað í samræmi við það.
5. Bandaríkin taka að sér varnir landsins, Íslandi að
kostnaðarlausu, og lofa að bæta hvert það tjón, sem
íbúarnir verða fyrir af völdum hernaðaraðgerða þeirra.
6. Bandaríkin skuldbinda sig til að styðja að hagsmunum
Íslands á allan hátt, sem í þeirra valdi stendur, þar með
talið að sjá landinu fyrir nægum nauðsynjavörum,
tryggja nauðsynlegar siglingar til landsins og frá því
og að gera í öðru tilliti hagstæða verslunar- og við-
skiptasamninga við það.
7. Íslenska ríkisstjórnin væntir þess, að yfirlýsing sú, sem
forseti Bandaríkjanna gefur út í þessu sambandi, verði
í samræmi við þessar forsendur af hálfu Íslands, og
þætti ríkisstjórninni það mikils virði að vera gefið tæki-
færi til að kynna sér orðalag yfirlýsingar þessarar, áð-
ur en hún er gefin út opinberlega.
8. Af hálfu Íslands er það talið sjálfsagt, að ef Bandaríkin
takast á hendur varnir landsins, þá hljóti þær að verða
eins öflugar og nauðsyn getur frekar krafist, og eink-
um er þess vænst, að þegar í upphafi verði, að svo
miklu leyti sem unnt er, gerðar ráðstafanir til að forð-
ast allar sérstakar hættur í sambandi við skiptin. Ís-
lenska ríkisstjórnin leggur sérstaka áherslu á, að næg-
ar flugvélar séu til varnar, hvar sem þörf krefur og
hægt er að koma þeim við, jafnskjótt og ákvörðun er
tekin um, að Bandaríkin takist á hendur varnir lands-
ins.
Þessi ákvörðun er tekin af Íslands hálfu sem algerlega
frjálsu og fullvalda ríki, og það er álitið sjálfsagt, að
Bandaríkin viðurkenni þegar frá upphafi þessa rétt-
arstöðu Íslands, enda skiptist bæði ríkin strax á diplo-
matískum sendimönnum.
gagnvart Bandaríkjunum:
vekja athygli á því, að hinar breyttu aðstæður hljóti óhjá-
kvæmilega að leiða til endurskoðunar á bresk-íslenska
verslunarsamningnum og að breytt verði ýmsum skuld-
bindingum af Íslands hálfu samkvæmt þessum samningi,
einkum greinunum um eftirlit með innflutningi og gjald-
eyri.
4. Það eru ákveðin tilmæli íslensku ríkisstjórnarinnar, að rík-
isstjórn Bretlands láti undir eins lausa og sendi heim til
Íslands alla þá íslensku ríkisborgara, sem eru í haldi í
Bretlandi og teknir hafa verið höndum og fluttir þangað.
5. Í öðru tilliti er það álitið sjálfsagt, að Bretland breyti ekki
að neinu leyti yfirlýsingu þeirri um frelsi og fullveldi Ís-
lands, sem það hefur þegar gefið, og að bæði ríkin haldi
áfram að skiptast á diplómatískum sendimönnum, enda
álítur íslenska ríkisstjórnin það best, að þeir sendimenn,
sem nú eru, verði látnir vera áfram að svo stöddu.
1. Bretland skuldbindur sig til að viðurkenna algert frelsi og
fullveldi Íslands og sjá til þess, að ekki verði gengið á rétt
þess í friðarsamningunum né á nokkurn annan hátt að
ófriðnum loknum.
2. Bretland skuldbindur sig til að hverfa burtu héðan af
landinu með allan herafla sinn jafnskjótt og flutningi
Bandaríkjaliðsins er svo langt komið, að hernaðarlegur
styrkur þess er nægilegur til að verja landið, enda verði
vörnum landsins þannig hagað meðan á skiptunum
stendur, að þær verði aldrei minni en þær eru nú.
3. Að því er snertir verslunar- og viðskiptasamband Bret-
lands og Íslands, þá þiggur ríkisstjórn Íslands þakk-
samlega það boð bresku ríkisstjórnarinnar, að hún muni
ekki draga úr, heldur fremur auka stuðning sinn við við-
skipti Íslands jafnframt því, sem hún muni styðja hags-
muni þess að öðru leyti. Íslenska ríkisstjórnin vill um leið
Skilyrði íslensku ríkisstjórnarinnar fyrir hernámi Íslands
gagnvart Bretlandi:
’ Það eina sem skiptir máli er að Banda-ríkjamenn komi til Íslands – eins fljótt og
auðið er og eins margir og hægt er. Hvort að
við verðum um kyrrt eða förum, að hluta til
eða í heild, er algjört aukaatriði. ‘
’ Frá hernámi hafa Bretar greitt 500 þús-und pund í vasa Íslendinga, í líki styrkja til
að „þeim þyki hernámið ekki eins ógeðfellt“,
og þar að auki greitt um 2,5 milljónir punda
fyrir fisk frá Íslandi. Landið hefur yfirfyllst
af sterlingspundum. ‘
(Winston Churchill, forsætisráðherra Breta)
(John Dashwood, 26. maí 1941)