Morgunblaðið - 03.03.2004, Blaðsíða 26

UMRÆÐAN
26 MIÐVIKUDAGUR 3. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
FRUMVARP dómsmálaráðherra
um breytingu á lögum um lögmenn
nr. 77/1998 (lögml.) hefur vakið
nokkra athygli og hrint
af stað umræðu um
gildi laganáms og
hvaða mennt-
unarkröfur gera eigi til
lögmanna. Í núgildandi
lögml. er eitt af skil-
yrðum þess að öðlast
réttindi sem héraðs-
dómslögmaður að um-
sækjandi hafi lokið
„embættisprófi í lög-
fræði við Háskóla Ís-
lands“. Í frumvarpinu
er lagt til að í stað
þessa ákvæðis komi
„hefur lokið fullnaðarnámi í lögfræði
með embættis- eða meistarapróf við
lagadeild háskóla sem viðurkenndur
er af menntamálaráðuneytinu skv.
lögum um háskóla“. Á þetta að vera
orðalagsbreyting vegna þess að
lagadeild Háskóla Íslands er ekki
lengur eina lagadeildin sem kennir
lögfræði. Jafnræðissjónarmið vegna
samkeppni í lagakennslu kalli á
þessa breytingu. Við fyrstu sýn virð-
ist ekki um neitt tiltökumál að ræða
en eðli lögmannsréttinda gera það að
verkum að svo er ekki.
Lögmenn hafa einkarétt á mál-
flutningi fyrir einstaklinga og lög-
aðila hér á landi, sbr. 1. mgr. 2. gr.
lögml. og réttur til þess að kalla sig
lögmann er lögverndað starfsheiti.
Þeim ber í hvívetna að rækja þau
störf sem þeim er trúað fyrir af alúð
og neyta allra lögmætra úrræða til
að gæta lögvarinna hagsmuna um-
bjóðenda sinna, sbr. 18. gr. lögml. Í
lögunum koma þau skilyrði, sem að-
ilar þurfa að uppfylla, fram í 6. gr. Í
4. tl. 6. gr. segir að aðili skal hafa
embættispróf í lögfræði frá Háskóla
Íslands eða sambærilegt próf að
mati prófnefndar, auk þess að hafa
staðist sérstakt próf skv. 5. tl. 6. gr.
Prófið reynir á afmarkaða þætti og
gert er ráð fyrir að grundvallarþekk-
ing í lögfræði liggi fyrir hjá próf-
tökum. Er því ekki um að ræða sam-
ræmt próf til að reyna á
heildarþekkingu lögfræðinga á lög-
um, eins og tíðkast t.d. í Bandaríkj-
unum í svokölluðu „bar exam“, held-
ur er aðallega verið að þjálfa
verðandi lögmenn í þeim þáttum
sem snúa að málflutningi og rekstri
lögmannsstofu.
Kostur núgildandi laga er að
ákveðið viðmið, embættispróf, er
fyrir hendi. Öðrum sem hafa sam-
bærilegt próf er heimilt að afla sömu
starfsréttinda. Prófnefnd skv. 7. gr.
lögml. metur hvort skil-
yrðum laganna er full-
nægt. Ókostur þeirra
breytingartillagna sem
fyrir liggja er sá að
óljóst er hvað felst í
þeim skilyrðum sem
sett eru. Stuttorðaðar
athugasemdir í grein-
argerð frumvarpsins
tilgreina skilyrðin ekki
á fullnægjandi hátt.
Verði tillagan að lögum
verður hvergi að finna
skilgreiningu á því
hvaða greinar í lög-
fræði skulu lagðar til grundvallar og
hvert inntak þeirra skuli vera við
mat á því hvort skilyrði 4. tl. 1. mgr.
6. gr. lögml. teljist uppfyllt. Í lögum
um háskóla nr. 146/1997 er ekki
heldur að finna lágmarksskilgrein-
ingu á inntaki laganáms eða hvaða
greinar umfram aðrar beri að leggja
til grundvallar í laganámi til emb-
ættis- eða meistaraprófs. Önnur lönd
sem Íslendingar vilja gjarnan bera
sig saman við gæta sín á þessu atriði.
Í Danmörku og Svíþjóð er skilgreint
fyrirfram hvaða menntun er tæk til
öflunar lögmannsréttinda og metið
síðan hverju sinni hvort skilyrðum
sé uppfyllt. Þar eru grunnskilyrðin
um tilhögun laganáms sett í reglu-
gerð með stoð í viðeigandi há-
skólalögum.
Í lögmannsréttindum felst að um
er að ræða löggildingu af hálfu hins
opinbera sem veitir aðilum einkarétt
til að starfa á ákveðnu sviði, enda er
meðal annars tekið fram í 2. mgr. 1.
gr. lögml. að lögmenn eru opinberir
sýslunarmenn í ákveðnum störfum.
Með hliðsjón af því verður hið op-
inbera að meta hvaða mennt-
unarskilyrði lögmenn þurfi að upp-
fylla.
Í lögum um endurskoðendur, nr.
18/1997, kemur fram að veiting rétt-
inda til að verða endurskoðandi er á
ábyrgð hins opinbera. Í 3. gr. reglu-
gerðar nr. 475/1998, um próf til lög-
gildingar til endurskoðunarstarfa, er
ítarlega kveðið á um hvaða greinar
skulu liggja til grundvallar prófinu.
Á sama hátt er um að ræða opinbera
löggildingu og persónulegan rétt til
aksturs á ökutæki. Þar fer kennsla
fram skv. námsskrá sem Umferð-
arráð setur, sbr. 26. gr. reglugerðar
nr. 501/1997 um ökuskírteini.
Nám til embættis- eða meist-
araprófs í lögfræði hlýtur að eiga að
vera sambærilegt. Í því felst þó ekki
að námið þurfi að vera eins. Sú leið
að skilgreina grunn námsins, líkt og
Danir og Svíar hafa gert, og fela það
háskólunum að kenna þessi fög,
verður að teljast heppileg. Enda var
slíkt fyrirkomulag við lýði hér á landi
í 90 ár, fyrst með reglugerð Hann-
esar Hafsteins frá 1908 um hvað
kenna skuli í lögfræði. Sjálfstæði há-
skólanna væri ekki skert á nokkurn
hátt, enda væri um að ræða lág-
markskröfur til menntunar lög-
manna, ákveðin grundvallarfög sem
talin eru nauðsynleg til að afla um-
ræddra starfsréttinda. Skólar ættu
ekki að eiga í erfiðleikum með að
uppfylla kröfur á þessu sviði ef þeir
kenna lögfræði til lögmennsku á há-
skólastigi. Eðlilegt er að háskólar
fengju síðan svigrúm til þess að
meta hvernig þeir vilja ná þeim
markmiðum sem sett eru og hvernig
viðkomandi skóli hyggst móta eigin
sérstöðu innan ramma laga og þeirra
skilyrða sem sett yrðu. Þannig gæti
t.d. verið innan skólanna sérstakar
brautir til menntunar lögmanna og
dómara og svo aðrar sem leggja
meiri áherslu á samþættingu laga-
náms og annarra greina s.s. við-
skiptafræði.
Fagna ber samkeppni milli laga-
deilda og þeim jákvæðu breytingum
sem orðið hafa á umhverfi laganáms
undanfarin misseri. Má líta svo á að
mikil eftirspurn sé eftir fólki með
lögfræðimenntun innan íslensks at-
vinnulífs. Hvað snertir menntun lög-
manna er aðalatriðið að fyrst veiting
lögmannsréttinda er á ábyrgð hins
opinbera er eðlilegt að það kveði á
um hvaða lágmarkskröfur eigi að
gera til kunnáttu lögmanna en eft-
irláti ekki hverri lagadeild um sig
sjálfsvald í þeim efnum.
Lögmenn og
laganám
Teitur Björn Einarsson
skrifar um breytingar á
lögum um lögmenn ’Í lögmannsréttindumfelst að um er að ræða
löggildingu af hálfu hins
opinbera…‘
Teitur Björn Einarsson
Höfundur er formaður Orators,
félags laganema.
EIGNARRÉTTUR bænda á af-
réttum er ágreiningsefni, þó bænd-
ur hafi átt jarðir í aldir. Sett var á
laggirnar „óbyggðanefnd“ sem á að
kveða upp úrskurði
um eignamörk land-
eiganda og almenn-
ings. Landeigandi get-
ur skotið úrskurði til
dómstóla.
Deilur urðu um
drulluna á botni Mý-
vatns, þegar Kísiliðjan
hóf starfsemi. Bændur
gerðu kröfu um eign-
arrétt – en töpuðu
málinu fyrir Hæsta-
rétti. Bændur áttu
engan eignarrrétt í
formi nýtingarréttar.
Kísiliðjan vann málið,
hélt nýtingarréttinum.
Bændur við Mývatn
eiga fasteignir, lóðir,
tún, afgirt lönd, beit-
arrétt og veiðirétt í
Mývatni. Veiðiréttur
og beitarréttur er
eignarréttur í formi
nýtingarréttar – eins
og í útgerð.
Fiskistofnar eru
sameign þjóðarinnar –
en útgerðarmenn eiga
eignarrétt í formi nýt-
ingarréttar til veiða skv. veiði-
reynslu. En hvar eru mörk á t.d.
eignarrétti útgerðar og fisk-
vinnslu? Ég minni á álitsgerð sem
prófessor Viðar Már Matthíasson
gerði fyrir sjávarútvegsráðuneytið,
15. des.1997, um að fiskvinnsla eigi
eignarréttindi í formi atvinnurétt-
inda um vinnslu sjávarfangs. Sam-
kvæmt álitsgerð VMM njóta eign-
arréttindi fiskvinnslu verndar 72.
gr. stjórnarskrár. Þá er álitaefni
hvort selja eða leigja megi allan
kvóta – kvaðalaust – úr sjáv-
arbyggð og rýra þannig stjórn-
arskrárvarinn eignarrétt fisk-
vinnslu – án bótagreiðslu. Er ekki
ríkissjóður bótaskyldur? Á ekki
stjórnarskrá að vernda eignarrétt í
þessu tilfelli?
Til að úrskurða um slík álitaefni
mætti skipa sérstaka úrskurð-
arnefnd. Fyrsta verkefni slíkrar
nefndar gæti t.d. verið að úrskurða
um stjórnarskrárvarin atvinnurétt-
indi fiskvinnslu. Hvort eða hvernig
lagabreytingar gera þurfi þannig
að ekki sé gengið á stjórnarskrár-
varin eignarréttindi fiskvinnslu við
framsal eða leigu aflaheimilda. Slík
úrskurðarnefnd gæti einnig tekið
við rökstuddum kröfum um bætur
vegna eignatjóns sem kann að hafa
orðið af sömu ástæðum. Rík-
issjóður er bóta-
skyldur ef lög frá Al-
þingi valda eignatjóni.
Réttarríki „svælir“
ekki íbúa sjáv-
arbyggða frá heim-
ilum sínum – eigna-
lausa. Réttarríki
greiðir tjónþolum
lagasetningar fullar
bætur.
Breytingar á fisk-
veiðistjórn yrðu varla
stórvægilegar með
slíkri úrskurðarnefnd.
Slík fagleg úrlausn
ágreiningsefna myndi
hins vegar skapa fisk-
veiðistjórninni og
stjórnvöldum verulega
aukið traust. Þá kem-
ur meiri sátt – því
vönduð og fagleg
vinna er góður grunn-
ur að varanlegri sátt
um fiskveiðistjórn.
Það er misskilningur
að „auðlindagjald“
skapi sátt í sjávar-
útvegi. Merkingin
„sátt um auðlinda-
gjald“ er varla sú að það megi
sniðganga stjórnarskrárvarin eign-
arréttindi fiskvinnslu og gera eigur
almennings í sjávarbyggðum verð-
lausar – bara ef ríkissjóður fær
„gjald“ af aflaheimildum árlega?
Gjaldtaka á auðlindagjaldi er ófor-
svaranleg ef slík úrskurðarnefnd
verður skipuð til að fjalla um álita-
efni – þar sem niðurstaðan er ekki
vituð fyrirfram. Við skipun slíkrar
úrskurðarnefndar væri því eðlilegt
að fresta gjaldtöku um auðlinda-
gjald.
Úrskurðarnefnd er fagleg leið
réttarríkis til að úrskurða um álita-
efni þau sem hér eru tilgreind.
Verði einhver ósáttur við úrskurð
nefndarinnar, getur sá hinn sami
vísað málinu til dómstóla eins og
hjá óbyggðanefnd. Svona er fag-
lega best unnið – til sjós og lands –
í réttarríki eins við viljum hafa lýð-
veldið okkar, Ísland.
Úrskurðarnefnd
til sjós
Kristinn Pétursson
skrifar um eignarrétt
’Fyrsta verk-efni slíkrar
nefndar gæti
t.d. verið að úr-
skurða um
stjórnar-
skrárvarin at-
vinnuréttindi
fiskvinnslu.‘
Kristinn Pétursson
Höfundur er fiskverkandi
á Bakkafirði.
ENN á ný hefur fangelsisum-
ræðan skotið upp kollinum og í þetta
sinnið af ærlegu tilefni. Nú hefur
dómsmálaráðherra lagt fram nýtt
lagafrumvarp um fullnustu refsinga.
Hafi fangar og aðstandendur áður
verið uggandi er nú ástæða til ótta.
Hið nýja frumvarp er samið af Þor-
steini A. Jónssyni, forstjóra Fangels-
ismálastofnunar, og inniheldur reglur
sem hann ætlar sjálfur að starfa eftir.
Þessar reglur, sem Þorsteinn semur
handa sjálfum sér en eftirlætur Al-
þingi að lögfesta, lýsa hugmyndum
fordóma og refsigleði. Frumvarpið
heggur af handahófi án þess þó að
þyrma af sama hófi. Frumvarp Þor-
steins er fullt af blekkingum og rang-
færslum sem fluttar eru inn á borð
Alþingis án þess að tekið sé tillit til
viðurkenndra viðhorfa þeirra sem
þekkingu hafa. Það færir Þorsteini og
stofnun hans ofurmannlegt vald til að
misþyrma mannlegum þörfum, jafnt
sekra sem saklausra.
Ekkert skiptir máli
Það sem helst einkennir hið nýja
fangelsisfrumvarp eru hörkuleg
ákvæði sem niðurlægja og einangra
fanga frá fjölskyldum sínum og um-
heiminum langt umfram það sem
þörf er á. Ætlunin er að setja fanga í
geymslu eins fjarri samfélaginu og
frekast er unnt. Engar tilraunir
munu verða gerðar til að betra fanga
á meðan fangavistin varir, draga úr
fíknum þeirra eða aðlaga þá að nýju
lífi að lokinni fangavist. Þvert á móti
verður til fangelsi þar sem ekkert
skiptir máli og ekki verður að neinu
að vinna í lífinu. Þau eru skilaboðin
sem föngum og fjölskyldum þeirra
eru send með frumvarpinu.
Bandarískt
öryggisfangelsi
Ekki verður látið við það sitja að nið-
urlægja fanga. Ástvinir þeirra eiga
von á sínum skammti ef þeir dirfast
að koma í heimsókn. Frumvarpið
heimilar hvers kyns líkamsleit og
rannsókn á heimsóknargestum og
það þrátt fyrir að heimsóknir fari
fram í sérstökum heimsóknarher-
bergjum þar sem fangi og gestur
ganga inn og út um sömu dyr. Það
verður einfaldlega til þess að heim-
sóknir til fanga leggjast niður. Síma-
tími verður alfarið háður hentugleika
fangelsisstjóra sem hæglega getur
orðið enginn. Reglubundin dagsleyfi
langtímafanga eru lögð niður í stað
þess að auka vægi þeirra eins og aðr-
ar þjóðir hafa gert. Fangelsisstjóra
er fengið gífurlegt vald en samt eru
engar kröfur gerðar til hæfni hans.
Þá er ekki gert ráð fyrir óháðu eft-
irliti af nokkru tagi.
Verði frumvarpið að lögum er ein-
faldlega verið að segja að fangar séu
vont fólk sem á sér engan tilverurétt.
Aðstandendum er gefið langt nef og
bent á að best sé að gleyma sínum
manni og snúa sér að öðru. Árang-
urinn verður bandarískt öryggisfang-
elsi líkt og þau sem þekkjast helst í
kvikmyndum. Skilaboð yfirvalda
munu að sjálfsögðu skila sér inn í
fangelsin og verða að veruleika. Með
tímanum verða fangar líklega al-
mennt líkir þeim sem frumvarpið lýs-
ir, hættulegir, óþolandi og einskis
verðir. Við svo búið skila þeir sér út á
götu!
Forneskjulegar hugmyndir
Ástandið á Litla-Hrauni er í raun
skelfilegt. Neysla er í hámarki og til-
gangsleysið endalaust. Vonir deyja í
stórum stíl og engir slóðar liggja til
upphefðar eða endurreisnar. Og enn
mun syrta í álinn verði hið nýja fang-
elsisfrumvarp að veruleika. Fangels-
isyfirvöld virðast halda að einhver
önnur lögmál gildi um menn í fangelsi
en menn á götum úti. Hugmyndin
virðist vera sú að hægt sé að berja
fanga til hlýðni með aðferðum sem
aldrei hafa gagnast – hvergi! Og hvað
er það eiginlega sem hvetur fangels-
isyfirvöld til dáða? Ekki er það
reynslan eða viðurkennd viðmið
þeirra sem best til þekkja. Og ekki er
það virðingin fyrir mannfólkinu,
hvorki hinu fangelsaða eða frjálsa. Ef
skynsemin væri höfð með í för lægi
slíkt frumvarp sem hér um ræðir ekki
á glámbekk. Slíkar hugmyndir sem
það boðar tilheyra fortíð liðinna alda.
Fangar framtíðarinnar
Hið nýja frumvarp um fullnustu refs-
inga er líklega einsdæmi í hinum
vestræna heimi, einkum hvað varðar
réttarstöðu fanga og möguleika
þeirra til farsællar endurkomu í þjóð-
félagið. Það stangast í flestu á við fyr-
irmæli Evrópuráðsins sem það hefur
sett fram í hinum evrópsku fangels-
isreglum. Það er andstætt þeirri
framkvæmd sem norrænar þjóðir
hafa tileinkað sér. Hið nýja frumvarp
boðar harða hefnd og þjáningafulla
fangavist. Það boðar tilhögun sem
aðra þjóðir hafa lagt á hilluna. Örygg-
isfangelsi á borð við Litla-Hraun eru
óðum að hverfa og sífellt fleiri þjóðir
kjósa að leggja þau niður. Þau borga
sig ekki og eru hreinlega hættuleg
samfélaginu. Á Íslandi er ætlunin að
allir fangar séu vistaðir í slíkum fang-
elsum án tillits til aðstæðna þeirra að
öðru leyti. Allir verða meðhöndlaðir
sem erfiðasta tilfellið. Vilji Alþingi
bera ábyrgð á því frumvarpi sem það
nú hefur til meðferðar verður það líka
að bera ábyrgð á því sem það fæðir af
sér. Þeir fangar sem stíga út í frelsið
á næstu árum munu varla þekkja
annað en þann heim sem þeir hafa
hrærst í, heim hörku, einangrunar,
niðurlægingar, tilfinningaleysis og fé-
lagslegrar ófullnægju.
Fangelsi – legsteinn hinna ljótu
Þór Sigurðsson skrifar
um fangelsismál ’Hið nýja frumvarp umfullnustu refsinga er lík-
lega einsdæmi í hinum
vestræna heimi.‘
Höfundur er langtímafangi
á Litla-Hrauni.www.thjodmenning.is