Morgunblaðið - 04.04.2004, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 4. APRÍL 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Á
tröppunum fyrir utan
Hæstarétt Danmerkur
stendur sólbrenndur mið-
aldra maður í hvítabjarn-
arskinnsbuxum og sel-
skinnsbomsum og ávarpar
hóp óðamála blaðamanna
sem spyrja frétta af
stærsta dómsmáli í samskiptasögu Dana og
Grænlendinga. Uusaqqak Qujaukisoq er ekki
hingað kominn til að taka þátt í venjubundn-
um Grænlandssýningum, heldur til að standa
í skuldaskilum við ranglæti úr fortíðinni.
Hann er fulltrúi heimamanna í Qaanaaq,
nyrstu byggðar Grænlands, sem margir
kannast betur við sem Thule. Hópurinn sem
Uusaqqak er í forsvari fyrir, kallar sig
Hingitaq 53, ,,hina brottreknu“ og vísar í ár-
talið 1953, en þá um vorið voru heimamenn
fluttir nauðungarflutningum af danska ríkinu
til að rýma landsvæði fyrir varnarmannvirki
bandaríska hersins.
Deilan um Thule er ekkert einsdæmi í
sögu frumbyggja á norðurslóðum eða frum-
byggja yfirleitt. Norðurhjarinn er frá sjón-
arhóli Evrópumanna einsleit auðn og því
gildir það einu hvar innfæddum er komið fyr-
ir svo lengi sem þeir eru í þessu sviplausa
kjörlendi. Í flestum tilfellum hefur drifkraft-
urinn að baki slíkum nauðungarflutningnum
verið blanda af landvinningastefnu þjóðríkj-
anna og vel meintum hugmyndum um menn-
ingarlega endurhæfingu inúíta – að nauðin
kenni naktri konu að spinna. Sambærileg
dómsmál hafa verið rekin af inúítum í Kan-
ada og hafa þau flest fallið heimamönnum í
vil. Deilan kemur sér illa fyrir sjálfsmynd
Dana og setur spurningarmerki við þá sögu-
skoðun að Danir hafi verið fyrirmyndar ný-
lenduherrar.
Heimamenn krefja danska ríkið um miska-
bætur vegna búsifja og vilja jafnframt fá
leyfi til að snúa aftur til sinna fyrri heim-
kynna við Uummannaq-fjallið. Frá 1953 og
allt fram til byrjunar síðasta áratugar hafa
Danir haldið því fram að heimamenn hafi
sjálfir átt frumkvæðið að flutningunum en
hin síðari ár hefur margt komið fram sem
bendir til hins gagnstæða. Í greininni vil ég
fjalla stuttlega um Inuguhuit-fólkið eða
Thule-fólkið og rekja þróun Thule-deilunnar
fram á okkar daga.
Inughuit: Fyrstu pólfararnir
Thule eða Ultíma Thule birtist í evrópsk-
um sögnum og ljóðum sem framandlegur æv-
intýrastaður í útnorðri sem fólk hefur lengi
dundað sér við að staðsetja á landakorti hug-
aróranna. Það er eins og nafnið hafi fylgt út-
þenslu evrópskrar menningar og færst norð-
ar og norðar frá Englandi til Skotlands,
Íslands og Grænlands þar til að lokum að ár-
ið 1930 tók Knud Rasmusen (1879–1933) að
nota það yfir verslunarstöðina við Uumm-
annaq-fjall sem er nyrsta mannabyggð á
jarðkringlunni (liggur á 75. til 79. breidd-
argráðu).
Fyrsti Vesturlandabúinn er komst í sam-
band við Thule-fólkið, var skoski landkönn-
uðurinn John Ross (1777–1856) er kom til
Thule árið 1818 í leit að norðvesturleiðinni til
Asíu. Hann hitti fyrir heimamenn og vakti
hjá þeim mikla furðu því þeir höfðu talið sig
eina fólkið í heiminum. Þeir sáu Ross og
fylgdarmenn hans í guðalíki. Hópurinn var
afar fámennur, taldi aðeins um 200 manns og
lifði á náttúrunnar gæðum og flutti sig um
set eftir árstíðum og veiðidýrum. Ólíkt öðr-
um inúítum hafði Thule-fólkið ekki báta af
neinu tagi heldur reiddi sig algjörlega á
hundasleðann.
Á íslausa tímabilinu voru stundaðar fugla-
veiðar og eggjataka en þegar ísa festi var
ferðast um á hundasleðum og veiddir ísbirn-
ir, selir, rostungar og náhveli. Um 1860 verð-
ur svo mikil bylting á lífsháttum heima-
manna þegar hópur kanadískra inúíta flytur
frá Baffineyju til Thule og flytur með sér
nýja tækni og hugmyndir inn í þetta einangr-
aða samfélag. Kanadísku inúítarnir kynntu
fyrir heimamönnum kajakinn, boga og örvar,
snjóhúsið en síðast en ekki síst fluttu þeir
með sér gríðarlega fjársjóði af sögnum og
söngvum.
Koma bandaríska landkönnuðarins Robert
Peary (1856–1920) markaði tímamót í sam-
skiptasögu heimamanna og Vesturlandabúa.
Peary réð færustu veiðimenn og saumakonur
í héraðinu til að koma sér og Henderson að-
stoðarmanni sínum á Norðurpólinn. Peary
var um tíma einskonar kóngur í Thule og fór
sínu fram í samræmi við það, t.d. með því að
taka með sér inúítafjölskyldu til sýningar á
mannfræðisafn í New York-borg. Þrátt fyrir
vaxandi tengsl við umheiminn fyrir tilstuðlan
hvalveiðimanna og kaupahéðna, var nær eng-
inn samgangur á milli fólksins í Thule og
annarra íbúa Grænlands.
Það er ekki fyrr en 1909, sama ár og
Peary heldur aftur heim, að dönsk trúboðs-
stöð er stofnuð á svæðinu og í kjölfar hennar
opnar landkönnuðurinn Knud Rasmusen
verslunarstöð þar sem hægt var að selja
skinn í skiptum fyrir vestrænar vörur. Stað-
urinn var þó ekki felldur undir danska ríkið í
eiginlegum skilningi heldur var hann eign
Knuds og danska stjórnin hélt að sér hönd-
unum vegna þjóðréttarlegrar óvissu um
svæðið gagnvart Kanada og Bandaríkjunum.
Ólíkt öðrum nýlenduþjóðum á norðurhjar-
anum voru Danir frá upphafi með skýra póli-
tíska og efnahagslega stefnu í málefnum
Grænlands og fram til ársins 1950 var allt
kapp lagt á að viðhalda veiðimannasamfélag-
inu og hamla gegn utanaðkomandi áhrifum.
Knud stóð fyrir því að stofnað var héraðsráð
með lagasetningu 1929, með helmingaskipti
milli kosinna heimamanna og danskra emb-
ættismanna á staðnum. Héraðsráðið var vísir
að heimastjórnarfyrirkomulagi en ráðið setti
sín eigin lög, dæmdi í deilumálum og skipu-
lagði og stóð undir þjónustu við heimamenn.
Tekjurnar frá Thule-versluninni runnu m.
a. í að borga leiðangra Knuds Rasmusen um
norðurslóðir og margir af leiðangursmönn-
unum komu frá Thule og segja má að íbú-
arnir, er lifðu áður við einangrun, hafi lagt
sitt af mörkum við könnun norðurslóða. Eftir
dauða Knuds keypti danska ríkið eigur hans
í Thule og tók til við að reka verslun og þjón-
ustu á staðnum. Verslunin stóð ríflega undir
sér og skilaði góðum hagnaði þó aðallega af
refaskinnum. Einangrunin, réttaróvissan og
fjarlægðin frá öðrum byggðum á Grænlandi
gerði það að verkum að Thule komst ekki í
eiginlegt samband við aðra hluta Grænlands
þar til eftir seinni heimsstyrjöldina.
Peð í stórveldataflinu
Á meðan á seinni heimsstyrjöldinni stóð
var Grænland undir herstjórn Bandaríkjanna
en samstarf var haft við danska embætt-
ismenn á staðnum. Bandaríkin fengu leyfi til
að nýta sér Grænland og reisa hernaðar-
mannvirki í samræmi við varnarhagsmuni
sína. Alls voru reistar 17 herstöðvar með-
fram strönd landsins. Danskir embættismenn
óttuðust áhrif hersetunnar á lífsviðurværi
heimamanna og var samskiptum haldið í lág-
marki þar sem því var við komið s.s. með
banni við heimsóknum og viðskiptum af öllu
tagi. Koma hersins var mikil umbylting því
segja má að hún hafi hrist upp í hefðbund-
inni haftastefnu Dana og opnað augu heima-
manna fyrir alþjóðasamfélaginu. Eftir síðari
heimsstyrjöldina og þar sem Bandaríkja-
menn höfðu enn einhver hernaðarumsvif
voru heimamönnum greiddar skaðabætur
vegna búsifja sem hersetan hafði haft í för
með sér s.s. vegna veiðitaps og búsetuhafta.
Heimsstyrjöldin neyddi dönsk stjórnvöld
til að endurskoða þjóðfélagsskipan á Græn-
landi og flytja meira vald í hendur heima-
mönnum og taka til við að breyta samfélag-
inu í átt að vestrænni fyrirmynd. Dönum
varð einnig ljóst að Grænland væri hluti af
varnarhagsmunum Bandaríkjanna og tryggja
þyrfti góða samvinnu við risaveldið. Aðeins
fáeinum árum eftir að styrjöldinni lauk voru
Bandaríkjamenn byrjaðir að grennslast fyrir
um möguleika á veðurathugunarstöð og
hernaðaraðstöðu á Thule-svæðinu án vitund-
ar Dana. Danska stjórnin var í þeirri stöðu
að þurfa að taka tillit til vilja bandarískra
stjórnvalda og finna leiðir sem gætu komið
vel út bæði fyrir Dani og Bandaríkjamenn.
Þrátt fyrir að unnið væri að aukinni þátttöku
Grænlendinga í samfélagsþróun á Grænlandi
voru og eru varnarmálin alfarið undir stjórn
Dana og þess vegna höfðu heimamenn litlar
eða engar hugmyndir um áætlanir þjóðanna.
Upphafið að hernaðaruppbyggingu í Thule
hófst 1943 þegar reist var lítil veðurstöð á
Pituffik-sléttunni með bandarískum og
dönskum starfsmönnum en stöðin var síðan
stækkuð og lagður flugvöllur til birgðaflutn-
inga. Stöðin lá í nokkurra kílómetra fjarlægð
frá byggðinni en á hefðbundnum refaveiði-
slóðum íbúanna. Veðurathugunarstöðin var
skálkaskjól því fljótlega kom á daginn að
Bandaríkjamenn höfðu áætlanir um stórfelld-
ar framkvæmdir á svæðinu. Danir og Banda-
ríkjamenn stigu tangó þar sem Bandaríkja-
mönnum tókst að ná vilja sínu fram með því
að vera komnir í gang með uppbygginguna
áður en Danir höfðu að fullu áttað sig á því
að hverju var stefnt. Tengslin við Bandaríkin
og hernaðarumsvifin á Grænlandi voru við-
kvæmt mál í Danmörku og því lítill vilji hjá
dönskum embættismönnum til að vekja at-
hygli almennings eða fjölmiðla á málinu.
Um vorið 1951, þegar Kóreustríðið var í al-
gleymingi, átti sér stað innrás sem fáir fréttu
af, en þá birtist skipalest með 120 skipum og
12.000 manna starfsliði úti á haffletinum við
Thule. Á nokkrum vikum reis nútímaborg
Deilan
um
Thule
Nauðaflutningar inúíta frá landsvæðinu sem við þekktum best
sem Thule og deilan sem fylgt hefur í kjölfarið er ekkert eins-
dæmi í sögu frumbyggja á norðurslóðum. Hún kemur sér engu
að síður illa fyrir sjálfsmynd Dana og setur spurningarmerki við
þá söguskoðun að Danir hafi verið fyrirmyndar nýlenduherrar.
Jónas G. Allansson rifjar hér upp forsögu þessa stærsta dóms-
máls í samskiptasögu Dana og Grænlendinga. Ole Kristiansen var fluttur burt 4 ára gamall í nýtt þorp Qaanaaq (Thule).
Veiðimenn frá Thule á náhvalsveiðum.