Morgunblaðið - 05.10.2004, Blaðsíða 22

22 ÞRIÐJUDAGUR 5. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
ALÞJÓÐADAGUR kennara er
haldinn hátíðlegur víðs vegar um
heim í dag, þriðjudaginn 5. októ-
ber, að forgöngu Education Int-
ernational eða Alþjóðasambands
kennarafélaga. Yf-
irskrift dagsins er:
„Vel menntaðir kenn-
arar tryggja gæði
menntunar“. Mark-
mið alþjóðadagsins er
að vekja athygli á
kennarastarfinu, að
vandað sé til þess í
hvívetna. Til að
tryggja góða mennt-
un barna og ung-
menna þarf vel
menntaða kennara,
sem hafa góð laun og
njóta virðingar í
samfélaginu.
Í Asíu, Afríku og
Suður-Ameríku vantar milljónir
kennara til starfa til að fullnægja
markmiðum Sameinuðu þjóðanna
um menntun fyrir alla og gæði
menntunar. Skortur á kennurum
og ófullnægjandi undirbúningur
fyrir kennarastarfið valda miklu
um lágt menntunarstig og mikla
fátækt í þessum löndum.
Ungt fólk – önnur viðhorf
Í vestrænum ríkjum eru líka ýms-
ar blikur á lofti. Fjölmennir hópar
kennara munu láta af störfum
vegna aldurs á næstu árum og
áratugum og mikið brotthvarf er
úr kennarastéttinni vegna vaxandi
vinnuálags, streitu og kulnunar í
starfi. Þetta síðarnefnda á bæði
við um yngri og eldri kennara.
Kennaraskortur er orðinn að al-
varlegu vandamáli í sumum vest-
rænum ríkjum og mun aukast á
næstu árum þegar eldri kynslóðin
lætur af störfum. Víða á Vest-
urlöndum hafa menn vaxandi
áhyggjur af þessari þróun. Það er
því orðið forgangsverkefni í mörg-
um löndum að gera kennarastarfið
eftirsóknarvert fyrir ungt fólk.
Víða hefur verið hrundið af stað
markvissum aðgerðum til að vinna
bug á kennaraskorti með því að
gera starfið fýsilegt í augum ungs
fólks. Ungt fólk hefur önnur við-
horf til vinnunnar en „yf-
irvinnukynslóðin“ sem senn mun
láta af störfum. Ungt fólk vill góð
laun, nægan tíma til að sinna
kennslu og verkefnum
á sviði kennslu, gott
vinnuumhverfi og
vinnuaðstæður. Það
gerir kröfur um
starfsþróun og fram-
gang í starfi. Og það
sem meira er ungt
fólk krefst þess að
jafnvægi ríki milli
einkalífs og vinnu.
Kennaraskortur
fyrirsjáanlegur á
Íslandi
Samskonar þróun á
sér stað á Íslandi og
hér hefur verið lýst.
Hér skulu nefnd nokkur dæmi.
Árið 2002 var 31% stöðugilda í
leikskólum skipað leikskólakenn-
urum og 69% réttindalausum leið-
beinendum, þar af voru 6,4% með
háskólapróf. Um fimmtungur
þeirra sem starfa við kennslu í
grunnskólum hafa ekki tilskilda
menntun og kennsluréttindi. Hlut-
fall kennara og stjórnenda í tón-
listarskólum sem hafa kenn-
aramenntun og/eða menntun í
uppeldis – og kennslufræði er um
53%. Nær þriðjungur framhalds-
skólakennara er ekki með full
kennsluréttindi. Um 75% fram-
haldsskólakennara eru komin yfir
fertugt og 40% eru fimmtíu ára
eða eldri. Kennaraskortur verður
að verulegu vandamáli á næstu ár-
um þegar fjölmennir hópar kenn-
ara láta af störfum og samtímis er
kennaraskortur viðvarandi vanda-
mál.
Nægt fjármagn er ekki veitt
til menntunar kennara
Kennaramenntun á Íslandi er sú
stysta í Evrópu, í árum talin.
Kennaraháskóli Íslands þarf ár-
lega að vísa frá hundruðum nem-
Vel menntaðir kennarar
tryggja gæði menntunar
Aðalheiður Steingrímsdóttir
skrifar um alþjóðadag kennara ’Samfélagið gerirkröfu um góða mennt-
un barna og ungmenna
og að íslenskir skólar
standi í fremstu röð.
En þessar kröfur kosta
fé. ‘
Höfundur er kennari við Verk-
menntaskólann á Akureyri og
varaformaður Félags framhalds-
skólakennara.
Aðalheiður
Steingrímsdóttir
enda vegna þess að stofnunin er í
fjársvelti. Háskólinn á Akureyri
hefur þurft að taka upp svipaðar
aðferðir. Háskóli Íslands áformar
að stórhækka innritunargjöld sín
næsta haust í öllu námi við skól-
ann, seilast ofan í vasa nemenda
til að fjármagna rekstur sinn, sem
stjórnvöld eiga með réttu að
standa straum af. Framhaldsskól-
arnir þurftu að neita fjölmörgum
eldri nemendum um skólavist í
haust vegna þess að opinber fjár-
framlög til þeirra eru ekki í sam-
ræmi við þann fjölda nemenda
sem þar vill stunda nám.
Samfélagið gerir kröfu um góða
menntun barna og ungmenna og
að íslenskir skólar standi í
fremstu röð. En þessar kröfur
kosta fé. Gera þarf þjóðarsátt um
að menntakerfið fái þá fjármuni
sem til þarf svo það geti staðið
undir þessum kröfum.
Við þurfum að taka höndum
saman um að meta kennarastarfið
að verðleikum til að tryggja börn-
um og ungmennum góða menntun.
Verkfall og kjarabarátta grunn-
skólakennara eru skýr skilaboð til
samfélagsins um mörg og alvarleg
hættumerki í íslensku mennta-
kerfi. Þau eru næg sönnun þess að
íslensk stjórnvöld verði að söðla
um og taka upp sömu stefnu og
forgangsröðun í menntakerfinu og
margar nágrannaþjóðir okkar hafa
þegar gert.
EITT meginmál Samfylking-
arinnar við upphaf þings er að ráð-
ist verði í sérstakt fjárfestingarátak
í menntakerfinu. Nú-
verandi staða skóla-
mála er óviðunandi
fyrir þjóð sem tekur
sig alvarlega og ætlar
sér í fremstu röð í al-
þjóðlegu samhengi.
Íslendingar eru veru-
legir eftirbátar
margra Evrópuþjóða í
framlögum til mennta-
mála, sérstaklega til
háskólastigsins.
Heildstæða og
skapandi framtíðarsýn
skortir af hálfu stjórn-
arflokkanna og að-
gerðir þeirra miða að
því að halda í horfinu
og elta nem-
endafjölgun í skól-
unum hvað varðar
framlög til mennta-
mála.
Þögn mennta-
málaráðherra um
kennaraverkfallið er
ærandi og mjög dæmi-
gerð fyrir hug stjórn-
arflokkanna í garð
skólamála. Ráðherra
menntamála er aldrei
stikkfrí þegar viðlíka
ástand ríkir og nú
gerir í fræðslumálum
grunnskólabarna. Það
verður aldrei afsakað
með því að benda á
aðra. Ráðherra mála-
flokksins ber að leita
allra leiða til að liðka
til fyrir lausn mála.
Nýjustu afrek rík-
isstjórnarinnar í
menntamálum eru síð-
an 40% hækkun á skólagjöldum við
ríkisháskólana og að engir nýnemar
verða teknir inn á vorönn HÍ!
Fjárfestingarátak
Samfylkingarinnar
Nú við þingbyrjun setur Samfylk-
ingin menntamálin á oddinn og ger-
ir að meginstefnu í pólitík sinni. Við
viljum ráðast í viðamiklar fjárfest-
ingar í menntun sem kjarna í at-
vinnuuppbyggingu framtíðarinnar
og leggjum til að viðbótarútgjöld
ríkisins til menntamála verði aukin
um 12–15 milljarða króna að raun-
gildi á kjörtímabili. Tvö kjörtímabil
í röð.
Ljóst er að aukinn hagvöxtur
leiðir til aukinna tekna ríkissjóðs
sem gerir löngu tímabærar fjárfest-
ingar í menntakerfinu mögulegar.
Af þeim hagvaxtarauka viljum við
forgangsraða í þágu skólamála og
nýta svigrúmið til þessara miklu
fjárfestinga í menntarkerfinu í stað
þess t.d. að lækka álögur á há-
tekjufólk. Líkt og ríkisstjórnin boð-
ar að hún muni nota viðbót-
arfjármagn ríkissjóðs í.
Samfylkingin vill þess í stað lækka
matarskattinn og fjárfesta í
menntakerfinu.
Markmiðin í menntamálunum
Sú menntasókn sem Samfylkingin
vill að hrint verði í framkvæmd á
tveimur kjörtímabilum felur í sér
háleit markmið sem varða mennt-
unarstig og atvinnusamsetningu
þjóðarinnar.
Meginmarkmiðin eru m.a.:
– Fjölga skal þeim sem útskrifast
með framhaldsskólapróf og háskóla-
próf í hverjum árgangi um 25% og
þar með verður menntunarstig Ís-
lendinga nálægt því sem er á öðrum
Norðurlöndum.
– Bæta aðstöðu framhaldsskólana
og tryggja öllum skólavist sem eftir
henni sækjast.
– Efla verulega starfsnámið,
draga stórlega úr brottfalli í fram-
haldsskólum og fjölga styttri náms-
brautum við framhaldsskólana.
– Auka framboð og bæta aðstöðu
til fjarnáms á framhaldsskóla- og
háskólastigi.
– Tekjustofnar sveitarfélaga verði
auknir í samningum við ríkisvaldið
þar sem tekið verður
mið af frekari eflingu
grunnskólans og gjald-
frjálsum leikskóla.
– Undirbúa gjald-
frjálsan leikskóla í
áföngum með auknum
tekjum frá ríkisvaldinu.
– Lækka endur-
greiðsluhlutfall náms-
lána úr 4,75% í 3,75%.
Breyta 30% námslána í
styrk, hafi námslokum
verið náð innan ákveð-
ins tíma og afnema
ábyrgðarmannakerfi á
námslán.
– Tónlistarnám á
framhaldsstigi verði
greitt af ríkinu eins og
annað nám á fram-
haldsskólastigi.
– Nýtt tækifæri til
náms fyrir þá sem hafa
horfið frá námi, vilja
bæta við menntun sína
eða eru atvinnulausir.
Þjóðhagslegur
ávinningur
Tillögur Samfylking-
arinnar sem hér hafa
verið raktar leiða fjár-
hagslega til var-
anlegrar hækkunar
landsframleiðslu á
mann um 3–6% þegar
áhrifin eru komin fram
að fullu. Á tveimur
kjörtímabilum mun
landsframleiðslan hafa
hækkað vegna aðgerð-
anna um tæpt 1%-stig
sem er aðeins minna en
varanleg áhrif álver
virkjunar- og stjóriðjuframkvæmda
á Austurlandi hafa í för með sér á
landsframleiðsluna.
Arðsemi fjárfestingar í menntun
er mun hærri fyrir einstaklinga og
þjóðarbúið í heild en er í öðrum at-
vinnugreinum. Samkvæmt rann-
sókn OECD eru langtímaáhrif á af-
köst af einu viðbótarári menntunar
meðal fullorðinna almennt á bilinu
3–6%. Það dæmi eitt og sér tekur af
allan vafa um mikilvægi aukinna
fjárfestinga í menntamálum.
Það snýst um pólitískan vilja um
hvernig staðið er að mennt-
unarmálum þjóðarinnar. Vilji
stjórnarflokkanna til að skara fram
úr og byggja besta skóla í heimi er
ekki til staðar. Það er hins vegar
eitt af meginverkefnum Samfylk-
ingarinnar og við setjum nú í for-
gang okkar stjórnmála.
Staðan er slæm
Staða okkar í menntamálum er
óviðunandi og fjarri því að nægj-
anlega sé fjárfest í skólakerfinu. Ís-
land er t.d. einungis í 14. sæti af 28
OECD-þjóðum ef opinber útgjöld til
menntamála eru skoðuð að teknu
tilliti til aldursdreifingar þjóð-
arinnar og stendur hér langt að
baki öðrum Norðurlandaþjóðum. Þá
má nefna að samkvæmt nýjustu
skýrslu OECD er Ísland einungis í
10. sæti séu útgjöld á nemenda frá
grunnskóla til háskóla skoðuð.
Einnig kemur fram í þeirri skýrslu
að Ísland ver aðeins 0,9% lands-
framleiðslu sinnar til háskólastigs-
ins sem er allt að helmingi lægra
hlutfall en hinar Norðurlandaþjóð-
irnar gera.
Þessari stöðu verður að breyta
gagngert. Samfylkingin mun á
næstu misserum berjast fyrir því að
forgangsraðað verði í þágu mennta-
málanna í stað þess að bætt verði í
peningahauga þeirra sem nóg hafa
fyrir.
Fjárfest í fram-
tíðarskólanum
Björgvin G. Sigurðsson
fjallar um menntamál
Björgvin G. Sigurðsson
’Við viljum ráð-ast í viðamiklar
fjárfestingar í
menntun sem
kjarna í at-
vinnuuppbygg-
ingu framtíð-
arinnar og
leggjum til að
viðbótarútgjöld
ríkisins til
menntamála
verði aukin um
12–15 milljarða
króna að raun-
gildi á kjör-
tímabili.‘
Höfundur er þingmaður
Samfylkingarinnar.
GUÐMUNDUR Bjarnason, bæj-
arstjóri í Fjarðabyggð, skrifaði
grein 1. október í Morgunblaðinu
þar sem hann rökræðir nokkra
þætti sem ég fjalla um í viðhorf-
spistli 16. september um búseturök
fyrir stóriðju á Aust-
urlandi. Ég tel brýnt
að ræða áfram rökin
fyrir álverinu í
Fjarðabyggð og
möguleg áhrif á
vinnumarkað á Aust-
urlandi, og þakka
honum svarið.
Spurning: Hvert
var vandamálið? Svar:
Að leysa byggðavand-
ann! Verkefnið sem
stjórnmálamenn settu
sér í upphafi var að
leysa byggðavandann
á Austurlandi með atvinnusköpun.
Ég tel að ef sveitarstjórnarmenn
hefðu haft gögn og upplýsingar um
áhuga og menntun ungu kynslóð-
arinnar á Austurlandi, hefðu þeir
hugað að öðrum valkostum en ál-
veri, t.d. hátækniháskóla á alþjóða-
mælikvarða.
Þegar forvígismenn álvers
ræddu og ræða enn um áhrifin þá
er dæminu ævinlega stillt upp sem:
Austurland með álveri eða Austur-
land án álvers. Í skýrslu Nýsis frá
2001 um samfélagsleg áhrif álvers
stendur t.d. „Ef ekkert verður af
verkefninu skapast heldur ekki þau
1600 framtíðarstörf sem talið er að
álverið muni hafa í för með sér ...“
Þetta er ósanngjörn uppsetning,
því álver var í raun
bara einn mögulegur
kostur, og hefði átt að
reikna út aðra kosti
eins og t.d. þekking-
arfyrirtæki. Meg-
inverkefnið var að
styrkja Austurland
fyrir Austfirðinga!
Hráefnisframleiðsla
og lágþekkingariðn-
aður á Austurlandi
var á undanhaldi og
laðaði ekki lengur til
sín fólk og því var
ástæðulaust að setja
álver á fót.
Það liggur í augum uppi að
sterkt samband þarf að vera á milli
þeirrar menntunar sem unga fólkið
á Austurlandi sækir sér nú og þess
vinnumarkaðar sem ríki og sveit-
arfélög eru að skapa. Eftir
menntaskýrslum OECD að dæma
þá er 70% ungu kynslóðarinnar
(20–24 ára) á Íslandi í há-
skólanámi, og þar af 80% kvenna.
Álver er því ekki nógu gott svar
við starfsþörf þessa hóps. Það er
vissulega göfugt markmið að Alco-
Fjarðaál hafi sett sér það markmið
að helmingur starfsmanna í ál-
verinu verði konur, en er það raun-
hæft markmið? Hversu margar
ungar konur í framhaldsskólum á
Austurlandi dreymir um vinnu í ál-
veri, og hversu margar austfirskar
konur sem leggja nú stund á há-
skólanám hafa sett sér það mark-
mið að sækja um vinnu í álverinu
eða í tengslum við það? Hefur það
verið kannað?
Akkilesarhæll landsbyggð-
arinnar er skortur á störfum fyrir
háskólamenntaða, og það er meg-
Handan ímyndunarafls
ráðamanna á Austurlandi
Gunnar Hersveinn fjallar um
búseturök fyrir stóriðju ’Það liggur í augumuppi að sterkt samband
þarf að vera á milli
þeirrar menntunar sem
unga fólkið á Austur-
landi sækir sér nú og
þess vinnumarkaðar
sem ríki og sveitarfélög
eru að skapa. ‘
Gunnar Hersveinn