Morgunblaðið - 05.10.2004, Blaðsíða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 5. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Þ
ið umhverfissinnarnir
eruð á móti öllum
framkvæmdum og
öllum framförum. Þið
eruð á móti fólki! Þið
viljið ekki að það sé hægt að búa í
þessu landi!“ Þessi orð, eða eitt-
hvað svipað, hef ég margoft heyrt
þegar ég geri heiðarlega tilraun
til að ræða málefni á málefna-
legan hátt. Ég treysti því að flest-
ir lesendur geri sér grein fyrir
þeim fáránlegu og sorglegu rök-
villum sem felast í þessum orðum
hér að ofan. Ég treysti því enn-
fremur að lesendur geri sér grein
fyrir ósann-
girninni
sem felst í
þeim og því
að þau eiga
hvergi
heima í rök-
ræðu siðmenntaðra manna.
Ég hef í undanförnum viðhorf-
um reynt að skýra viss grundvall-
aratriði um tengsl eða samtvinn-
un skynsemi og tilfinninga.
Grundvallarhugmynd mín er sú
að skynsemi geti ekki verið til án
tilfinninga, enda séu þær mæli-
kvarði réttlætis, fagurfræði og
ástar, sem öll skynsemi hlýtur að
hvíla á, ef hún á, á annað borð, að
vera mannleg en ekki vélræn.
Ég vil í þessu ljósi beina athygli
lesenda að náttúrusýn náttúru-
verndarsinna. Gjarnan reyna þeir
sem hinum megin borðsins standa
að uppnefna hana einkar málefna-
lega „náttúruvernd hinna svörtu
sanda“ eða „Svokallaðir (eða sjálf-
skipaðir) umhverfisverndarsinn-
ar“ í því skyni að eyðileggja mál-
staðinn viðmælandans fyrirfram.
Þetta er vissulega leitt, en mig
langar þó til að reyna að skýra
náttúruvernd í stuttu máli.
Náttúruverndarhugsjónin felst
ekki í því að vera á móti fólki. Hún
felst frekar í eftirfarandi hugsun:
Náttúran á sér vissan tilverurétt,
óháð manninum. (Ég bið þig kæri
lesandi að gefa þessari hugsun
tækifæri, þó ekki nema fyrir
trúarlegt umburðarlyndi.) Til eru
fyrirbæri sem hafa verðmæti
óháð notagildi þeirra, óháð okkur
mönnunum. Verðmæti þeirra fel-
ast í tilvist þeirra og engu öðru.
Sumir menn stranda á þessu og
geta ekki hugsað sér að verðmæti
geti verið óháð manninum, en eins
væri hægt að líta svo á að þar sé
frekar um að ræða takmarkað
ímyndunarafl og siðferðisþroska
viðkomandi, en heimsku eða ein-
faldleika náttúruverndara.
Við mennirnir höfum komist á
það stig að við getum með tiltölu-
lega einföldum hætti valdið gríð-
arlegri röskun á heild lífríkisins
og skilyrðum annarra lífvera til að
blómstra. Í ljósi þessa valds og
máttar okkar til eyðileggingar, er
okkur það skylt að sýna náttúr-
unni tillitssemi. Við eigum að
koma fram við náttúruna af virð-
ingu og reyna að takmarka þá
röskun sem við völdum.
Í því felst í grundvallaratriðum
ferns konar hegðun af hendi okk-
ar mannanna:
1. Við reynum að takmarka
neyslu okkar og gæta að „gervi-
þörfunum“.
2. Við reynum að takmarka um-
svif okkar og ekki menga eða
spilla umhverfi utan okkar at-
hafnasvæðis.
3. Þegar neysla okkar og umsvif
hafa valdið skaða reynum við að
bæta fyrir hann.
4. Við reynum í hvívetna að leyfa
náttúrunni að hafa sinn gang
þar sem ekki liggur lífið við.
Þessi viðhorf eru ekki í and-
stöðu við manninn. Þau þýða ekki
að maðurinn þurfi að víkja eða að
náttúran gangi fyrir. Þau þýða að
maðurinn þarf að gæta náttúr-
unnar sem þess viðkvæma fyrir-
bæris sem hún er. Þau þýða að
þegar við stöndum frammi fyrir
valkostum verðum við að reikna
hagsmuni náttúrunnar inn í valið,
þótt hún geti ekki sjálf tjáð sig.
Náttúruvernd þýðir þannig að í
stað þess að velja auðveldar
lausnir skógarhöggs, námu-
vinnslu úr yfirborðinu, stóriðju og
sífellds ágangs á auðlindir, reyn-
um við frekar að nýta ímyndunar-
aflið og hugvitið til að skapa tæki-
færi. Það er til dæmis staðreynd
að Vesturlandabúar eiga nóg af
flugvélum, bílum og öðrum hlut-
um sem búnir eru til úr málmum
og efnasamböndum, en við eigum
ekki nóg af vísindalegum fram-
förum, framförum mannsandans
og slíku. Í okkar heimi er efnisleg
neysla alveg nógu mikil og vel
þess virði að huga meir að raun-
verulegum þörfum mannsins.
Ég trúi því ekki að hagvöxtur
sé endanlegur mælikvarði á ham-
ingju fólks og félagsfræðilegar og
hagfræðilegar rannsóknir hafa
sýnt fram á að svo er ekki. Í einu
landi getur bæði rúmast mikill
hagvöxtur og samfara honum
aukin vanlíðan almennings. Vissu-
lega er erfiðara að mæla vísa eins
og samfélagslega meðvitund, læsi
og lesskilning og upplýsingu sam-
félaga, en þar er mun meiri ham-
ingju að finna en í aukningu á
verðmæti þjóðarframleiðslu.
Viðhorf náttúruverndarsinna
eru viðhorf einstaklinga sem
leggja áherslu á margt annað en
efnisleg gæði. Náttúruverndar-
sinnar hugsa lítið um peninga, föt,
bíla eða flottheit. Þeir vita lítið um
hvað er flott eða hvað er „inn“ og
eru ekki upp til hópa sérlega góð-
ir í að tjá sig á þann kaldhæðna og
óeinlæga hátt sem þykir flottur í
nútímasamfélagi, sem reynir sí-
fellt að firra sig tilfinningum til að
réttlæta neysluna.
Náttúruverndarsinnar vilja
ekki að fólk flæmist úr sveitunum,
heldur viljum við að fólkið sjálft
finni lausnir í sátt við sitt um-
hverfi. Nú eru sveitungar mínir
Skagfirðingar að tala um fyrir-
hugaða Skatastaðavirkjun og Val-
gerður Sverrisdóttir hoppar hæð
sína af kæti í einlægri stóriðju-
hyggju sinni. Fólki hefur fjölgað í
Skagafirði undanfarið. Atvinnu-
ástandið er alls ekki slæmt og þar
eru ferðaþjónusta og mennta-
setur í örum vexti. Hvers vegna
að byggja undir eina atvinnugrein
með því að skemma fyrir annarri?
Mín græna
lífssýn
Sumir menn geta ekki hugsað sér að
verðmæti geti verið óháð manninum,
en eins væri hægt að líta svo á að þar
sé frekar um að ræða takmarkað
ímyndunarafl og siðferðisþroska
viðkomandi, en heimsku eða einfald-
leika náttúruverndara.
VIÐHORF
Eftir Svavar Knút
Kristinsson
svavar@mbl.is
ÞAÐ kerfi sem ríkt hefur í sam-
skiptum sjómanna og útvegsmanna
er að mínu mati að öllu leyti gengið
sér til húðar og það gengur ekki að
aftur og aftur þurfi að koma til verk-
falla sem ríkisstjórnin svo bannar og
löghlýðnir sjómenn-
irnir hefja sín störf aft-
ur með engan árangur
af baráttu sinni.
Eins og ég kom inn á
í grein sem birtist hér í
blaðinu fyrir stuttu
þykir mér það skipulag
og þau samskipti sem
ríkja á milli sjómanna
og útvegsmanna með
öllu óviðunandi. Ég tel
að það þurfi róttæka
skipulagsbreytingu á
því kerfi sem ríkir inn-
an sjómannahreyfing-
arinnar ef ná á einhverjum árangri í
samskiptum við útvegsmenn og rík-
isstjórn.
Ég tel því bráðnauðsynlegt að
breyta sjómannafélögunum í þá átt
að það sé félag um hvern útgerðar-
flokk, því hagsmunir milli útgerð-
arflokka eru svo mismunandi. Í dag
eru þetta ótal sjómannafélög og sjó-
mannadeildir innan almennra verka-
lýðsfélaga víða um land, misstór og
öflug, sem halda utan um hagsmuni
sjómanna allra útgerðarflokka.
Á Íslandi ríkir félagafrelsi sem
gerir það að verkum að mönnum er
frjálst að vera í hvaða félagi sem er.
Þannig að sjómaður á Menjuni KL
1000 getur verið í Félagi frjálsra
frystitogarasjómanna þó svo að út-
gerð Menjunar hafi samning við Hið
klafabundna félag sjómanna. Hann
verður hins vegar að vinna eftir
samningi sem ríkjandi er á milli út-
gerðarinnar og Hins klafabundna fé-
lags sjómanna. Þegar svo útgerðin
kemur til með að semja við Félag
frjálsra frystitogarasjómanna verða
hinir um borð í Menjuni að fara eftir
þeim nýja samningi þótt þeir séu enn
félagar í klafafélaginu.
Til að breyta uppbyggingu sjó-
mannafélaganna innan frá þarf
mikla vinnu og ég held langan tíma
með óvissan árangur. Að öllum lík-
indum koma, tilfinning-
ar, hagsmunir ein-
stakra aðila, svo og
allur sá fjöldi félaga og
deilda sem kæmi að
málinu, til með að tefja
svona ferli um mörg ár
ef á annað borð það
gengi upp. Raunar er
þetta nokkuð sem ég
veit ekkert um, en ef-
laust gætu forsvars-
menn sjómanna svarað
því. Ég er hins vegar á
þeirri skoðun að best og
fljótlegast til að brjóta
þetta kerfi upp sé að stofna nýtt sjó-
mannafélag, í þessu tilfelli frystitog-
arasjómanna. Yrði það félag stofnað
með landið allt sem samningssvæði
enda frelsi hvers manns að vera í því
félagi sem hann kýs. Sé ég fyrir mér
að þetta myndi brjóta upp núverandi
ferli og í rólegheitum gefa sjómanna-
félögum kost á að losna úr þeirri
sjálfheldu sem allt samningaferlið er
óneitanlega í. Með því að frystitog-
arasjómenn innan núverandi félaga
hafi kost á félagi sem sérhæfir sig í
að vinna að hagsmunum þessa út-
gerðaflokks, og að útgerðarmenn
gætu samið við slíkt félag hlýtur það
að auðvelda samninga þar sem menn
væru einungis að semja um eitt út-
gerðarmynstur. Svona félag þyrfti
helst að hafa allar stéttir sjómanna,
þ.e.a.s. vélstjóra, stýrimenn, háseta
og matsveina innan sinna vébanda í
hverjum útgerðarflokki. Síðan gætu
samböndin hugsanlega orðið sameig-
inlegur þjónustuaðili fyrir félag
hvers útgerðarflokks. Þetta er auð-
vitað bara mín sýn og kæmi svona fé-
lag náttúrlega til með að þróast á
lýðræðislegan hátt eins og félagarnir
gæfu tilefni til.
Um leið og ég lýsi yfir að ég sé
tilbúinn að koma að stofnun svona
félags óska ég eftir að þeir sem til-
búnir væru að stofna slíkt félag
hefðu samband, netfangið er arri-
@torg.is Með þessu er ég á engan
hátt að gera lítið úr eða kasta rýrð á
þá menn sem í forsvari eru fyrir sjó-
mannafélögin eða sambandið. Þeir
hafa síðustu árin þurft að vinna að
hagsmunum okkar í mjög svo erfiðu
umhverfi steingeldu og ólýðræðis-
legu og er enginn öfundsverður af
því. Þeir eiga þakkir skildar. Þá
þurfa útgerðamenn sumir hverjir að
taka sig verulega saman í andlitinu,
því það eru ófáir sjómenn sem hafa
lent illa í óvönduðum útgerðarmanni.
Þarna ættu samtök útgerðarmanna
að hreinsa til og taka alvarlega á
málum slíkra manna, ef þau eiga að
vera trúverðug.
Nú er tími til kominn að byrja
nýja sókn og vinna að hagsmunum
sjómanna og útvegsmanna á grund-
velli sanngirni, trausts og sátta.
Hagsmunirnir liggja víða saman og
eigum við að geta nýtt okkur það til
hagsbóta fyrir alla aðila.
Breytinga er þörf
Arnljótur Arnarson
fjallar um sjávarútveg ’Nú er tími til kominnað byrja nýja sókn og
vinna að hagsmunum
sjómanna og útvegs-
manna á grundvelli
sanngirni, trausts og
sátta. ‘
Arnljótur Arnarson
Höfundur er skipverji á
Guðmundi í Nesi.
VERNDUN skipa og báta með
menningarsögulegt gildi hefur að-
allega verið á vegum safna hér á
landi. Þar til fyrir um tíu árum var
skylt að eyða kvóta-
lausum bátum og var
flestum nær undan-
tekningarlaust fargað.
Núna má hins vegar
umskrá skip án veiði-
heimilda sem
skemmtibáta en fáir
hafa orðið til að not-
færa sér það. Varð-
veisla skipa er afar
kostnaðarsöm og mikil
þörf á auknum fjár-
veitingum en nauðsyn-
legt er að sinna þess-
um málaflokki mun
meira en hingað til
hefur verið gert.
Sérstaða Íslands
hvað snertir skipa-
vernd hefur verið sú að
nær allir fornbátar eru
varðveittir á þurru
landi. Mun dýrara er
að hafa þá á floti og
kann það að vera skýr-
ingin. Þó þurfa bátarn-
ir á traustum og góð-
um geymslum að
halda, en þær eru í
fæstum tilfellum fyrir
hendi hér á landi. Erlendis er lögð
mest áhersla á að sigla skipum og að
hafa þau í sjófæru standi. Æskilegt
væri að sú stefna yrði einnig tekin
upp hér á landi, þótt sennilega eigi
það ekki við um alla báta sem teknir
yrðu til varðveislu í framtíðinni.
Sjóður til varðveislu menningar-
sögulegra bygginga, Húsafriðunar-
sjóður, var stofnaður árið 1975.
Húsafriðunarnefnd ríkisins úthlutar
styrkjum úr sjóðnum, en hlutverk
hennar er jafnframt að stuðla að
varðveislu og rannsóknum á bygg-
ingararfi þjóðarinnar. Skipavernd
og húsvernd eiga margt sameigin-
legt og væri æskilegt að komið yrði á
fót hliðstæðum sjóði til varðveislu
skipa. Lengst af hafa söfnin annast
allan kostnað við verndun báta í
sinni eigu. Á síðustu árum hafa kom-
ið til fjárframlög frá Al-
þingi í einstök viðgerð-
arverkefni og hefur það
skipt sköpum. Ein-
staklingar eða félög
hafa einnig fengið við-
gerðarstyrki frá Al-
þingi.
Skipaverndarsjóður
mundi starfa á sam-
bærilegum grundvelli
og Húsafriðunarsjóður.
Auk þess að veita
styrki og efla hugsan-
leg fræðistörf ætti
hann að standa vörð um
hið hefðbundna hand-
verk í skipasmíðum.
Grundvallaratriði er að
halda skrá yfir skip
með menningarsögu-
legt gildi. Skráin yrði
mikilvægt tæki til að
hafa yfirlit yfir stöðu
mála og nauðsynlegur
upplýsingagrunnur við
mat á umsóknum. Þá
þyrfti heimild til frið-
unar að vera fyrir hendi
í neyðartilvikum.
Skipavernd er með
nokkuð mismunandi hætti í ná-
grannalöndunum. Sums staðar eru
skipaverndarsjóðir, eins og til dæm-
is í Danmörku, með starfsfólki sem
meðal annars veitir ráðgjöf. Annars
staðar er föst fjárveiting á fjárlög-
um, svo sem í Noregi, en þar að auki
hafa Norðmenn komið sér upp sér-
hæfðum viðgerðarstöðvum fyrir
fornbáta. Víða erlendis njóta forn-
bátar vissra tilslakana á opinberum
gjöldum og öryggisreglum, með
þeim skilyrðum að aðeins sé heimilt
að sigla á sumrin og ekki í atvinnu-
skyni.
Á vorþingi árið 2000 ályktaði Al-
þingi „að fela ríkisstjórninni að und-
irbúa tillögur um hvernig skuli stað-
ið að varðveislu gamalla skipa og
báta sem eru mikilsverðar minjar
um atvinnu- og byggðasögu. Í því
sambandi verði mótaðar reglur um
fjármögnun, sem m.a. Þróunarsjóð-
ur sjávarútvegsins taki þátt í, og
varðveislugildi báta og skipa skil-
greint“. Ári síðar skipaði mennta-
málaráðherra nefnd sem skipuð var
fulltrúum sjávarútvegsráðuneytis,
menntamálaráðuneytis, Þjóðminja-
safns Íslands og Félags fornbátaeig-
enda. Nefndin skilaði minnisblaði til
ráðherra í apríl 2002 en síðan hefur
ekkert gerst.
Það er sorglegt hvað stjórnvöld
ætla að draga lengi fæturna í að
sinna þessum mikilvæga þætti ís-
lenskrar sögu, sem er skipasmíða-
arfur þjóðarinnar og strandmenn-
ing. Máli sem þessu er ekki lengur
hægt að skjóta á frest og verður að
finna á því viðunandi lausn. Hvað
þarf til að vekja þetta mál til lífs og
setja það á þann stall sem því ber er
erfitt að segja. Eitt er þó víst að
ríkisstjórnin með menntamálaráð-
herra í broddi fylkingar verður að
gera þetta að sínu máli og vinna að
því sérstaklega.
Skipaverndarsjóður
Jóhann Ásmundsson og
Ágúst Ólafur Georgsson
skrifa um vernd skipa og báta
með menningarsögulegt gildi
’Það er sorglegt hvaðstjórnvöld ætla að draga
lengi fæturna í að sinna
þessum mikilvæga þætti
íslenskrar sögu …‘
Ágúst Georgsson
Jóhann er formaður Félags íslenskra
safna og safnmanna,
Ágúst Ólafur er fyrrv. deildarstjóri
Sjóminjasafns Íslands.
Sjóminjasafnið var lagt niður haustið
2003.
Jóhann Ásmundsson