Morgunblaðið - 05.10.2004, Blaðsíða 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 5. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
Kær vinur og koll-
ega Jóhannes Zoëga,
verkfræðingur, er lát-
inn á 88. aldursári.
Hann hafði átt við
veikindi að stríða und-
anfarna mánuði. Þegar
ég heimsótti hann síðast á heimili
hans í Laugarásnum sagðist hann
vera síþreyttur og liði ekki vel. Við
spjölluðum um heima og geima eins
og venjulega og þegar ég kvaddi
sagði hann að sér liði nú betur og
bætti við brosandi, ætli það sé ekki
heimsókn þinni að þakka. Ég talaði
við hann í síma nokkru síðar og við
ráðgerðum að fara upp á Hellisheiði
saman og skoða framkvæmdir
Orkuveitunnar. Mennirnir ráðgera
en guð ræður.
Síðastliðin ár hafði Jóhannes not-
ið góðrar heilsu, fór oft í sund og
gekk sínar heilsubótargöngur. Hann
hélt sér mjög vel og var hress og
kátur þegar við hittumst. Guðrún
kona Jóhannesar lést fyrir átta ár-
um og annaðist Jóhannes konu sína
af kostgæfni og kærleika á heimili
þeirra svo lengi sem hægt var, en
Guðrún hafði átt við þungbær veik-
indi að stríða síðustu æviárin.
Fyrstu kynni okkar Jóhannesar
bar að með þeim hætti að vinnuveit-
andi minn, Vegagerð ríkisins, fól
mér meðal annars að teikna hita-
kerfi í hús stofnunarinnar við Borg-
artún. Ég var nýkominn frá námi og
þetta var fyrsta hitakerfið sem ég
teiknaði eftir skólavistina. Mér var
bent á að hafa samband við Jóhnnes
Zoëga, forstjóra Landssmiðjunnar,
og fá upplýsingar um hitablásara
JÓHANNES
ZOËGA
✝ Jóhannes Zoëgafæddist á Norð-
firði 14. ágúst 1917.
Hann lést á Land-
spítala í Fossvogi 21.
september síðastlið-
inn og fór útför hans
fram frá Dómkirkj-
unni 30. september.
sem smiðjan seldi.
Hann tók mér ljúf-
mannlega þegar ný-
græðingurinn gekk á
fund hans og lagði
fram ófullgerðar teikn-
ingar. Allar upplýsing-
ar um blásara voru fús-
lega veittar auk þess
að góð ráð voru gefin
um ýmsa hluta kerfis-
ins. Þetta voru ein-
kenni samskipta sem
ég átti oft eftir að sjá
hjá Jóhannesi sem var
góður kennari, fræðari
sem var fús að miðla
þekkingu til annarra.
Fram á síðustu ár var Jóhannes
virkur í umræðu um orkumál og tók
afstöðu til málefna á gagnrýninn
hátt. Á aðalfundi Jarðhitafélagsins í
vor flutti Jóhannes ítarlegt erindi er
hann nefndi: „Borholudælur Hita-
veitu Reykjavíkur, þróunarsaga“.
Þótt fyrirsögnin gefi til kynna að
mest sé fjallað um borholudælur er
saga Hitaveitunnar einnig sögð í
stórum dráttum. Erlendir framleið-
endur borholudælna höfðu framleitt
dælur fyrir kalt vatn en töldu þó að
þeir gætu endurbætt dælurnar
þannig að þær þyldu heitt vatn.
Lausnin fólst m.a. í því að finna rétt
efni í áslegur dælunnar. Jóhannes
benti á að hugsanlegt væri að nota
teflon í legurnar sem var nýtt efni á
þeim tíma. Hann fór, ásamt Hösk-
uldi Ágústssyni, til Bandaríkjanna á
fund framleiðanda og eftir það tókst
viðunandi lausn á borholudælunum
sem enn er í fullu gildi. Þetta voru
erfiðir tímar fyrir Jóhannes því
segja má að það hafi tekið fimm ár
að fá áslegur í dælubúnaðinn, sem
þyldu hita vatnsins.
Við Ólöf, kona mín, ferðuðumst
mikið með Guðrúnu og Jóhannesi
bæði innanlands og utan. Vart er
hægt að hugsa sér betri ferðafélaga,
fróða og skemmtilega. Við sóttum
hitaveituráðstefnur erlendis og
kynntumst aðferðum annarra við að
leggja hitaveitulagnir og röbbuðum
við kollega okkar sem var mjög
fróðlegt og gaf okkur nýjar hug-
myndir.
Samvinna okkar Jóhannesar var
mikil um áratuga skeið eða allt frá
stofnun Fjarhitunar, verkfræði-
stofu, árið 1962, fyrirtækis sem ég
og þrír kollegar mínir stofnuðum.
Fjarhitun hannaði og gerði útboðs-
lýsingu af dreifikerfum, aðalæðum,
virkjunum og ýmsum öðrum mann-
virkjum fyrir Hitaveitu Reykjavík-
ur, einnig skýrslur og áætlanir. Átt-
um við farsælt samstarf við
Jóhannes og hans samstarfsfólk. Jó-
hannes gerði kröfur um góð vinnu-
brögð og var alltaf hreinn og beinn
og lét okkur heyra það ef hann var
ekki ánægður. Hann var framsýnn
stjórnandi og horfði alltaf langt
fram á veginn um þróun hitaveit-
unnar og þjónustu hennar við við-
skiptavini sína.
Að leiðarlokum þakka ég fyrir að
hafa fengið að njóta vináttu og sam-
fylgdar Jóhannesar Zoëga. Börnum
hans og öðrum vandamönnum sendi
ég samúðarkveðjur.
Karl Ómar Jónsson.
Mig langar til að minnast með
nokkrum orðum góðs vinar og vel-
gjörðamanns Jóhannesar Zoëga.
Hann var minn yfirmaður í hart nær
fjörtíu ár, fyrst í Landssmiðjunni og
síðar hjá Hitaveitunni. Á þessum ár-
um höfðum við mikið samneyti bæði
í vinnunni og ekki síður á ferðalög-
um sem við fórum saman með hópi
vinnufélaga. Farnar voru bæði veiði-
ferðir og ferðir til að skoða landið.
Ég minnist ferðar sem farin var
norðan jökla frá Hveravöllum og
austur að Jökulsá á Fjöllum. Mikil
umbrotaferð. Gist var í Herðubreið-
arlindum þar sem við hittum Reyni
bróður Jóhannesar og félaga að
austan. Urðu þar fagnaðarfundir
með glensi og gamanyrðum.
Í þessum ferðum og undirbúningi
undir þær var Jóhannes driffjöðrin
og hrókur alls fagnaðar þótt rólegur
væri. Hann var húmoristi mikill
þegar það átti við.
Þegar maður lítur til baka þá er
nú svo komið að ég er einn eftir af
upphafshópnum sem reyndar var nú
ekki stór. Okkur Jóhannesi var allt-
af vel til vina þó við höfum ekki allt-
af verið sammála en þar bar hvergi
skugga á. Það lýsir Jóhannesi vel,
svar hans til mín þegar ég kom til að
ráðfæra mig við hann um málefni
sem ég treysti mér ekki alveg til að
taka ákvörðun um. Þá sagði hann:
„Það er betra að taka ákvörðun jafn-
vel þó maður sé ekki alveg viss. Það
versta er að þora ekki að taka
ákvörðun.“ Þetta hef ég æ síðan haft
að leiðarljósi.
Ekki er hægt að minnast Jóhann-
esar án þess að minnast Guðrúnar
um leið, þeirrar mætu konu, það oft
höfum við hjónin fengið að njóta
þeirra gestrisni og vináttu sem við
þökkum einlæglega fyrir. Megi þau
hvíla í friði.
Fjölskyldunni sendum við innileg-
ar samúðarkveðjur.
Jón Óskarsson.
Genginn er einn af frumkvöðlum
verkfræði á Íslandi. Hógvær, hlýr,
oft glettinn, traustur og fastur fyrir
eru þau lýsingarorð sem koma í
hugann. Kunnastur er Jóhannes
fyrir uppbyggingu hitaveitunnar í
Reykjavík og reyndar höfuðborgar-
svæðisins alls. Ekki er ég viss um að
yngri kynslóð Íslendinga geri sér
grein fyrir hvílíkt heljarátak hita-
veituvæðingin var. Þegar Jóhannes
varð hitaveitustjóri 1962 var hita-
veita aðeins í hluta Reykjavíkur, að
mig minnir um einum fjórða borg-
arinnar. Jóhannes stjórnaði stækk-
un kerfisins þannig að það varð lík-
lega stærsta fjarvarmaveita heims
sem byggist á jarðvarma. Sumum
þótti það áhættusamt fyrirtæki og
það svo að fyrrverandi hitaveitu-
stjóri taldi stækkun veitunnar óráð
enda hafði hann mætt ýmsum erf-
iðleikum sem fylgja brautryðjenda-
starfi sem uppbygging jarðvarma-
veitu óneitanlega var á þessum tíma.
Þekking á jarðhitasvæðum og af-
köstum þeirra var minni þá en nú
er. Kaupa þurfti nýja afkastamikla
jarðbora og tækni við gerð dælna
fyrir jarðhitavatn var skemmra
komin. Ég man að Jóhannes sagðist
hafa verið heppinn með boranir í
Laugardalnum. Þó fáir muni lengur
voru erfiðar deilur um hvort jarð-
varmi og vatn væri nægt til þess að
stækka veituna svona mikið, hvort
tæring í kerfinu yrði viðráðanleg og
hvort tækist að ráða við óvænt og
hörð kuldaköst. Jafnframt var á tím-
um óðaverðbólgu oft sett verðstöðv-
un á gjaldskrá sem mjög þrengdi að
fjárhag veitunnar. Stækkun til ná-
grannasveitarfélaganna, Kópavogs,
Garðabæjar og Hafnarfjarðar þótti
áhættusöm. En Jóhannes sagðist
hafa verið heppinn. Sagt er að
Napóleon hafi jafnan spurt einnar
spurningar þegar hann valdi sér
hershöfðingja: „Er hann heppinn?“
Við sem þekktum til, vissum að far-
sælni Jóhannesar byggðist ekki á
heppni. Óvenjulegir eðliseiginleikar
prýddu þennan mann. Áræðni sem
þó byggðist á varkárni, vinnusemi
og mikil þekking á verkfræði og
varmafræði. Hann sparaði sér
hvorki tíma né erfiði og oft voru
vinnustundirnar margar þegar hann
vann að einhverju mikilvægasta
verkfræðiverkefni Íslendinga,
stundum við meiri mótvind en menn
kæra sig um að muna nú.
Það er athyglisvert að hugsa til
þess að þessi maður tók að sér starf
hitaveitustjóra fyrir þrábeiðni og
eftir að hafa hugsað sig um í nokkr-
ar vikur. Hann hafði undirbúið að
stofna eigið fyrirtæki og ekki ráð-
gert að gerast embættismaður. Það
var heppni Reykvíkinga að hann tók
að sér þetta starf en ekki held ég að
hálaunaforstjórum í dag hefði þótt
mikið koma til þeirra launakjara
sem hann hlaut fyrir þetta áhættu-
sama og erfiða brautryðjendastarf.
Jóhannes lærði vélaverkfræði í
Þýskalandi og var þar á tímum síð-
ari heimsstyrjaldarinnar við nám og
störf. Hann kunni margt að segja
frá þeim tímum. Hann var um tíma í
forystusveit í félagsstörfum verk-
fræðinga og formaður VFÍ. Örfáar
línur ritaðar í foksand skyndiláta
hversdagsins megna ekki að segja
frá þessum merka manni svo sem
skyldi. Sáttur gat hann staðið upp
frá lífsstarfi sínu og þerrað svitann
af enni sér þegar hann leit yfir ár-
angursríkan feril.
Börnum hans og aðstandendum
öllum sendi ég mínar samúðarkveðj-
ur. Það slær glampa langt fram á
ógengnar brautir af störfum manna
eins og Jóhannesar Zoëga.
Guðm. G. Þórarinsson.
Nú hefur hljóðnað á Laugarás-
veginum. Jóhannes Zoëga kveður.
Við æskuvinir Bensa sem fengum
inni á heimili foreldra hans, Guð-
rúnar og Jóhannesar, fyrir margs
konar brall á menntaskólaárum,
minnumst þeirra beggja með þökk
og hlýju.
Stóra húsið á Laugarásveginum
var skjólshús þegar vinirnir þurftu
að ráða ráðum, spila Lennon eða
hvað annað það var sem athugun
heimsins kallar á, en í minningunni
er það hið stóra hjarta heimilisins
sem hæst ber. Hlýtt viðmót mætti
okkur alltaf, og nú þegar minnst er
þessara heimsókna er eins og Jó-
hannes hafi einlægt verið með sitt
milda bros, rólega og örugga fas og
blik í auga sem sagði unglingspilt-
unum miklu meira um vinsemd og
virðingu en orð geta. Hin síðari ár
var Jóhannes einn á ferð, en á
stórum stundum fjölskyldunnar og
fyrirtækis þeirra Bensa og Viggu
átti maður því láni að fagna að hitta
á hann og spjalla í þessum gamla
góða dúr sem alltaf einkenndi hann.
Hann hélt reisn sinni og góðu við-
móti til loka. Bensa, Viggu og börn-
um vottum við samúð og sendum
fjölskyldunni allri kveðju með þökk
til Jóhannesar Zoëga.
Stefán Jón og Viktor Smári.
Á aðalfundi Jarðhitafélags Ís-
lands 15. apríl sl. flutti heiðursfélag-
inn Jóhannes Zoëga stórfróðlegt er-
indi undir heitinu „Borholudælur
Hitaveitu Reykjavíkur – Þróunar-
saga“. Þar lýsti hann sögu dælingar
á heitu vatni á vinnslusvæðum Hita-
veitunnar allt frá því fyrst var dælt
með lofti úr borholu í Laugardaln-
um árið 1937 þar til Jóhannesi og
samstarfsmönnum hans hafði í sam-
vinnu við dæluframleiðendur í
Bandaríkjunum tekist að þróa djúp-
dælu sem þoldi hitann í borholunum
á Laugarnessvæðinu árið 1967. Það
var ekki að sjá að eldhuginn í ræðu-
stólnum væri tæplega 87 ára gamall.
Þarna kom fram enn einu sinni hin
mikla skerpa og áhugi sem ein-
kenndi Jóhannes bæði meðan hann
var hitaveitustjóri og í umræðum á
jarðhitaráðstefnum og í blaðagrein-
um eftir að hann fór á eftirlaun.
Lausnin á vandamálunum við
djúpdælurnar fólst í að nota teflon í
stað gúmmís í legum og vatn í stað
olíu til að smyrja legurnar. Jóhann-
es hafði rekist á grein í fagtímariti
árið 1965 „þar sem lýst var eigin-
leikum teflons, þessa undraefnis
sem fundið var upp í sambandi við
smíði atómsprengja Bandaríkja-
manna“, svo notuð séu orð Jóhann-
esar í erindinu. Þeir Jóhannes og
Höskuldur Ágústsson, yfirvélstjóri,
fóru vorið 1966 til funda við dælu-
fyrirtæki í New York og Kansas
City sem leiddu til þróunar djúp-
dælu með mun meira hitaþol en áð-
ur þekktist í heiminum. Þessi upp-
finning olli straumhvörfum í
hitaveituvæðingu höfuðborgarsvæð-
isins og þekkingin hefur síðan
breiðst víða um heim. Fyrstu dæl-
urnar komu til landsins flugleiðis frá
Bandaríkjunum í miðju kuldakasti
rétt fyrir jólin 1967 og leystu mikinn
vanda. Erindi sitt byggði Jóhannes
m.a. á bréfasafni Hitaveitu Reykja-
víkur og fundargerðum borgar-
stjórnar og borgarráðs Reykjavík-
ur. Einnig sýndi hann nokkrar
blaðaúrklippur úr Morgunblaðinu
frá desember 1967 þar sem kapp-
hlaupi Hitaveitunnar og kuldans var
lýst nánast eins og í spennusögu.
Þetta merka erindi Jóhannesar var
gefið út í ritröð Jarðhitafélagsins
(og verður sett á vefsíðu félagsins,
www.jardhitafelag.is).
Fyrir hönd Jarðhitafélags Íslands
og Jarðhitaskóla Háskóla Samein-
uðu þjóðanna vil ég þakka Jóhann-
esi fyrir hans mikla framlag til
þekkingar á nýtingu jarðhitans og
óbilandi vilja hans til að miðla öðr-
um af reynslu sinni.
Ingvar Birgir Friðleifsson.
Jóhannes Zoëga var einn af frum-
kvöðlum íslenskrar jarðhitamenn-
ingar. Hann á heiðurinn af því að
hafa þróað djúpdælur til vinnslu á
jarðhitavatni, en þessi vinnslutækni
varð til þess að hægt var að tífalda
jarðhitavinnsluna á sumum vinnslu-
svæðum Hitaveitu Reykjavíkur.
Auk þess er rétt að minnast þess að
Jóhannes lét gera forðafræðilegar
athuganir á jarðhitasvæðunum þar
sem sýnt var fram á að jarðhita-
svæðin mundu standa undir þeirri
auknu nýtingu sem djúpdælurnar
buðu upp á. Þetta var löngu áður en
hugtakið sjálfbær þróun kom fram á
sjónarsviðið.
Ég kynntist Jóhannesi fyrst að
ráði þegar rannsóknir og boranir
hófust fyrir alvöru á Nesjavöllum í
byrjun níunda áratugarins. Rauður
þráður í þeirri vinnu allri var að fá
sem gleggsta mynd af vinnslugetu
Nesjavallasvæðisins svo að fyrir-
huguð jarðhitanýting yrði í sam-
ræmi við getu auðlindarinnar. Hug-
myndir Jóhannesar um
auðlindanýtingu voru mjög þróaðar
á þessum árum og naut ég góðs af.
Ég sendi fjölskyldu Jóhannesar
innilegar samúðarkveðjur.
Valgarður Stefánsson.
Kveðja frá Orkustofnun og
Íslenskum orkurannsóknum
Með Jóhannes Zoëga, fyrrverandi
hitaveitustjóra í Reykjavík, er geng-
inn einn helsti forgöngumaður um
jarðhitamál Íslendinga um áratuga-
skeið. Mikil gróska varð í Hitaveitu
Reykjavíkur á þeim tíma, sem Jó-
hannes hélt þar um stjórnvöl, og
margháttaðar framfarir urðu í rann-
sóknum, vinnslu og nýtingu jarðhita,
sem gætti svo í jarðhitavirkjun víða
um land. Við upphaf þessa skeiðs
Minningarkort
Hjartaverndar
535 1825
Gíró- og greiðslukortaþjónusta
Erfidrykkjur
Heimalöguð kaffihlaðborð
Grand Hótel Reykjavík
Sími 514 8000
Í PERLUNNI
Erfidrykkjur
Upplýsingar og pantanir í síma 562 0200
Á fallegum og notalegum
stað á 5. hæð Perlunnar.
Aðeins 1.250 kr. á mann.
Minningarkort
Krabbameinsfélagsins
540 1990
krabb.is/minning