Morgunblaðið - 20.10.2004, Blaðsíða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 20. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Þ
að vakti mikla athygli um allan heim
og sérstaka ánægju Íslendinga, þeg-
ar tilkynnt var í Stokkhólmi í októ-
berlok 1955, að þeir átján menn, sem
skipuðu Lærdómslistafélagið
sænska, Akademíuna, hefðu ákveðið að veita
Halldóri Kiljan Laxness Nóbelsverðlaun í bók-
menntum fyrir það ár. En um þetta höfðu verið
harðar deilur innan félagsins, þótt leynt færi, sem
skal hér stuttlega greint frá, en heimildir um það
fann ég aðallega í sænskum bréfasöfnum. Ræki-
legar verður sagt frá vali Lærdómslistafélagsins
sænska 1955 og einnig ýmsum afskiptum nokk-
urra Íslendinga af málinu í þriðja bindi ævisögu
Halldórs Kiljans Laxness, sem er væntanlegt á
næsta ári.
Fyrri tilnefningar
Þrír Íslendingar höfðu verið tilnefndir til Nób-
elsverðlauna í bókmenntum á undan Laxness.
Árið 1918 sendi Adolf Noreen, prófessor í Há-
skólanum í Uppsölum, tillögu um Gunnar Gunn-
arsson. Hann hlaut lofsamlega umsögn. Sagt var,
að hann væri bersýnilega mikill skáldsagnahöf-
undur, en verk hans væru oft um dularheima
mannssálarinnar, angist og skelfingu, og minntu
þess vegna frekar á skáldsögur Dostóévskís en
Íslendingasögur með sinni þurrlegu kímni. Hann
hefði þó ekki unnið til verðlaunanna. Noreen
sendi aftur 1921 tillögu um Gunnar Gunnarsson.
Hann hlaut á ný lofsamlega umsögn, en var enn
ekki talinn hafa unnið til Nóbelsverðlauna.
Noreen gafst ekki upp, heldur sendi 1922 aftur
tillögu um Gunnar Gunnarsson og nefndi nú sér-
staklega tvær bækur hans, Salige er de enfoldige
og Livets Strand, Sælir eru einfaldir og Strönd
lífsins. Nú var umsögnin stuttaraleg, aðeins að
Gunnar kæmi ekki til greina miðað við þau verk
hans, sem fyrir lægju.
Árið 1923 sendi Valtýr Guðmundsson, prófess-
or í Kaupmannahafnarháskóla, tillögu um Einar
H. Kvaran. Hann hlaut ekki lofsamlega umsögn.
Sagt var, að hann stæðist ekki samanburð við
fremstu skáldsagnahöfunda samtímans, þótt
hann nyti vissulega virðingar fyrir einlægni og al-
vöru á Íslandi. Valtýr Guðmundsson sendi aftur
tillögu um Einar H. Kvaran 1924, og aftur var
henni vísað á bug, enda hefði Einar ekki sent frá
sér neitt verk á nýliðnu ári. En þetta varð að
frægu deilumáli á Íslandi milli þeirra Sigurðar
Nordals og Kvarans, eins og allir vita. Bengt
Hesselman, prófessor í Háskólanum í Uppsölum,
sendi tillögu um Guðmund Kamban 1935. Henni
var fálega tekið, og Guðmundur var ekki talinn
koma til greina.
Tillögur um Laxness
Fyrst var Halldór Kiljan Laxness tilnefndur til
Nóbelsverðlauna í bókmenntum 1948. Þá mæltu
íslenskuprófessorarnir Sigurður Nordal, Einar
Ólafur Sveinsson og Jón Helgason með honum.
Nóbelsnefndin fékk sérfræðing til að meta verk
Laxness. Hann komst að þeirri niðurstöðu, að
Laxness stæðist ekki þær kröfur, sem gera yrði
til Nóbelshöfundar. Nefndin gerði niðurstöðu
hans að sinni, svo að Laxness kom ekki til greina
það ár. Jón Helgason sendi einn tillögu um Lax-
ness árið 1949. Sérfræðingur komst að sömu nið-
urstöðu og orðið hafði árið áður, og Nób-
elsnefndin samþykkti hana. En Jón Helgason
gafst ekki upp, heldur gerði tillögu um Laxness
árið 1950 ásamt Halldóri Stefánssyni, formanni
Rithöfundafélags Íslands, og Dag Strömbäck,
prófessor í þjóðfræði í Háskólanum í Uppsölum.
Nóbelsnefndin afgreiddi tillöguna með einni
setningu, að hún vísaði henni á bug eins og árið
áður. Nafn Laxness var iðulega nefnt næstu árin,
og sænskir fjölmiðlar, sérstaklega á vinstri væng
stjórnmálanna, tóku margir undir það, að hann
ætti verðlaunin skilið.
Því var misjafnlega tekið í Svíþjóð, þegar Lær-
dómslistafélagið veitti Winston Churchill, for-
sætisráðherra Breta, Nóbelsverðlaunin í bók-
menntum 1953. Dr. Ivar Harrie skrifaði í
Expressen: „Nú á dögum er til dæmis eitt sagna-
skáld á afskekktu málsvæði, sem hefur til að bera
snilli Hómers. Hann er Halldór Kiljan Laxness.
Þegar bókmenntaverðlaun eru ekki veitt honum,
heldur Sir Winston Churchill, er verið að taka til-
lit til sjónarmiða, sem eru ein sér skiljanleg, en
koma þessu máli ekki við.“ Sænska myndablaðið
Folket i bild sagði, að það væri opinbert leynd-
armál, að bókmenntamenn hefðu í mörg ár talið
hið snjalla íslenska sagnaskáld Halldór Kiljan
Laxness helst eiga þau skilið. Það spurði nokkra
sænska bókmenntafrömuði: „Teljið þér, að
sænska Lærdómslistafélagið hafi hegðað sér í
samræmi við tilgang Nóbelssjóðsins, þegar það
tók stjórnmálamann og stríðssagnahöfund fram
yfir hæfileikaríkan fulltrúa fagurbókmennta eins
og Halldór Kiljan Laxness?“ Flestir svöruðu eins
og til var ætlast. Því var hins vegar betur tekið,
þegar Ernest Hemingway fékk verðlaunin 1954.
Tilnefningarnar 1955
Í febrúarbyrjun 1955 lágu tilnefningar til Nób-
elsverðlaunanna fyrir það árið. Eins og venjulega
höfðu fjölmargar tillögur borist. Sumir
átjánmenninganna í Lærdómslistafélaginu gátu
ekki leynt skoðunum sínum. Dag Hammarskjöld
vildi veita franska skáldinu Saint-John Perse
verðlaunin. Hjalmar Gullberg studdi Juan Ram-
ón Jiménez frá Spáni, Bertil Malmberg hafði
augastað á Þjóðverjanum Gottfried Benn, en Nils
Ahnlund á sagnfræðingnum Eugène Baie frá
Belgíu. Franski rithöfundurinn Albert Camus
átti þrjá aðdáendur í Lærdómslistafélaginu, þá
Bo Bergman, Henrik S. Nyberg og Birger Eke-
berg. Sigfrid Siwertz leist best á Nikos Kaz-
antzakis frá Grikklandi, en Gullberg, sem var
einn félaganna um að lesa nútímagrísku, var ekki
eins hrifinn af honum. Flestir voru sammála um,
að þeir Leon Feuchtwanger, William Somerset
Maugham, Johan Falkberget og Aldous Huxley
kæmu ekki til greina. Þótt þeir væru vinsælir rit-
höfundar, vantaði dýpt í verk þeirra. Þeir væru
„bokfabrikanter“, framleiðendur bóka, sagði
Sten Selander. Nokkrir þeir, sem tilnefndir voru,
þóttu orðnir of gamlir. Það var þegjandi sam-
komulag um, að Nóbelsverðlaunin ættu ekki að
vera framlag í útfararsjóð höfunda.
Selander skrifaði Hammarskjöld strax í febr-
úarbyrjun, að líklega stæði valið um Kazantzakis,
rússneska rithöfundinn Mikhail Sjólokoff og Lax-
ness með Gunnar Gunnarsson „eins og bát í eft-
irdragi“:
Í sambandi við Laxness virðist það umfram allt
vera landið, sem eigi að hljóta Nóbelsverðlaun. Ég
hefði haldið, að Harry Martinsson og Pär Lag-
erkvist væru ónæmir fyrir slíkum sögulegum og
landfræðilegum sjónarmiðum, en báðir segja hrein-
skilnislega, að Ísland, og þá væntanlega jöklarnir
líka, eigi að fá sína verðlaunahafa. Nú sé ég, að
Harry hefur gengið svo langt að gera tillögu um
Gunnar Gunnarsson, og í mínum huga eru engin
rök fyrir að veita honum Nóbelsverðlaun önnur en
þau, að hann er Íslendingur. Ég er líka hrifinn af
Njáls sögu og ljóðum Egils Skallagrímssonar, en
mér finnst það heldur lítil ástæða til að veita Lax-
ness Nóbelsverðlaunin, sérstaklega eftir að hann
skrifaði Gerplu. Wessén var sammála mér í fyrra.
Nú sé ég, að hann hefur skipt um skoðun. Vissulega
er Laxness afar mikilvægur rithöfundur, og hann
væri einn mesti höfundur samtímans, ef hann
kynni að ljúka málsgrein. En hann kann það ekki.
Það eru ljósir blettir í allflestum bókum hans, en á
milli gróðurreitanna verða menn að þramma um
eyðimerkur vaðals og ótínds áróðurs. Stjórnmála-
sannfæring hans raskar öllum hlutföllum, jafnt list-
rænum og mannlegum. Opinber ummæli hans um
stjórnmál sýna annaðhvort botnlausa heimsku eða
skilyrðislausa fylgispekt við einn málstað, og hvor-
ugt hæfir Nóbelsverðlaunahafa. Enn fremur: Eng-
um dytti í hug að veita nasista verðlaunin. Er ein-
dreginn liðsmaður Moskvu skárri? Þegar ég sagði
eitthvað á þessa leið í fyrra, lá við, að Pär fengi
hjartaslag á staðnum. Nei, við verðum að gæta okk-
ar á skoðunum frá fjórða áratug, þegar nasistarnir
voru nasistar og kommúnistarnir frelsishetjur. Í
stuttu máli: Það lítur út fyrir, að nógu mörg at-
kvæði falli á Ísland til þess, að annaðhvort fái Lax-
ness verðlaunin einn eða hann og Gunnar Gunn-
arsson saman. Sjálfur er ég andvígur Kazantzakis
og Laxness, hvort heldur einum eða með viðhengi.
Eina leiðin til að losna við þessa afarkosti er, að
hvorugur fái meiri hluta atkvæða, svo að þriðji
maður skjóti upp kollinum og vinni leikinn og þá
líklega Sjólokoff, — meðal annars vegna þess að
einhverjir munu greiða Laxness atkvæði í því skyni
að sýna óhlutdrægni lærdómslistafélagsins í stjórn-
málum, eftir að Churchill hlaut verðlaunin.
Hammarskjöld tók undir það með Selander, að
Laxness væri ekki heppilegur verðlaunahafi.
Skilaboð frá Moskvu
Í maímánuði 1955 höfðu ráðamenn í Moskvu
komið þeim skilaboðum til Lærdómslistafélags-
ins, að það væri þeim þóknanlegt, að Mikhail
Sjólokoff fengju verðlaunin. Selander sagði við
félaga sína, að þeir gætu ekki tekið við fyrirskip-
unum að austan. Pär Lagerkvist brást reiður við
og sagði, að Selander væri afturhaldsmaður. En
Anders Österling, ritari félagsins, varð hátíðleg-
ur og hvatti til þess, að menn hæfu sig upp yfir
flokka og stefnur. Skilaboðin að austan virtust
hafa einhver áhrif á hann og Ekeberg, sem báðir
áttu mikið undir sér í lærdómslistafélaginu.
Selander skrifaði Hammarskjöld, að nú væri
sennilegast, að Sjólokoff yrði fyrir valinu, en af
tvennu illu vildi hann annaðhvort Laxness eða
Kazantzakis heldur en Sjólokoff. Hann sagði, að
Harry Martinsson væri orðinn eindreginn fylg-
ismaður Laxness: „Nú hefur hann hins vegar
fengið Ísland á heilann og mun af þeim sökum
g
h
S
H
h
h
o
e
a
L
K
i
e
d
e
N
s
s
i
þ
t
S
S
m
m
l
S
A
T
s
á
H
a
H
ó
a
v
f
e
i
e
u
h
n
f
m
o
n
i
s
l
h
f
N
M
o
l
a
r
v
Hvernig Laxne
Eftir Hannes Hólmstein
Gissurarson
G
a
G
T
R
S
K
SAGA ÍSLENSKRAR
MYNDLISTAR
Ólafur Kvaran, forstöðumaðurListasafns Íslands, sagði frá því ísamtali við Morgunblaðið fyrir sl.
helgi að á fjárlögum ársins 2005 væri
gert ráð fyrir fjárveitingu til ritunar ís-
lenskrar listasögu. Um leið sýndi
menntamálaráðherra, Þorgerður Katrín
Gunnarsdóttir, vilja sinn til að rækta ís-
lenskan myndlistararf í verki, með því að
lýsa því yfir að búið væri að ákveða að
hefja undirbúning að slíkri útgáfu og að
miðað væri við að verkið kæmi út í fjórum
bindum. „Ég tek undir það með tals-
mönnum Listasafnsins að þörf er á
skráningu íslenskrar listasögu“, sagði
hún í Morgunblaðinu á föstudag, en
stofnað verður fagráð til að ráða höfunda
að verkinu vegna útgáfunnar. Þorgerður
Katrín sagði hugsanlegt að fyrstu bindin
gætu litið dagsins ljós innan tveggja til
þriggja ára, sem svo sannarlega væri til
fyrirmyndar, enda mjög mikilvægt að
fylgja svona verkefni eftir þannig að
hægt sé að hafa gagn af því sem allra
fyrst.
Ekki þarf að orðlengja um nauðsyn
ritunar íslenskrar listasögu. Allar þjóðir
þurfa að eiga bæði uppflettirit og stað-
góðan gagnagrunn um menningararf
sinn til þess að nauðsynlegar rannsóknir
og miðlun fróðleiks geti átt sér stað. Ítar-
legt rit yfir alla listasögu tuttugustu ald-
ar, sem spannar nánast alla samfellda
listasögu þjóðarinnar, hefur ekki verið til
fram að þessu og því er hér um töluvert
stórvirki að ræða.
Fram að þessu hefur yfirlitssaga ís-
lenskrar myndlistar fyrst og fremst ver-
ið varðveitt í bókum þeim sem Björn Th.
Björnsson listfræðingur hefur skráð, en
hann vann mikið brautryðjendastarf á
þessu sviði. Verk hans Íslensk myndlist á
19. og 20. öld; drög að sögulegu yfirliti,
(Helgafell, 1964–1973), var í raun fyrsta
heildstæða yfirlitið yfir listasögu nú-
tímans hér á landi. En þó Björn hafi verið
ötull í frekari skrifum sínum á þessu
sviði, svo sem í kafla um myndlist sem
birtist í ritröðinni Saga Íslands, er ljóst
að síðan þá hefur töluvert vatn runnið til
sjávar. Það er því löngu tímabært að
halda því góða starfi sem hann hóf með
svo myndarlegum hætti áfram, þannig að
upplýsingar um myndlistararfinn, stefn-
ur hans og strauma sé að finna í einni
handhægri útgáfu er spannar myndlist-
arsöguna allt fram til samtímans. Það fer
vel á því að Listasafn Íslands hafi umsjón
með verkinu, en eins og fram kemur í
samtalinu við Ólaf hefur verið samið um
það. Í Listasafninu er til staðar mikill
fjársjóður skráðra heimilda um íslenska
myndlist, myndlistarmenn og arfinn sem
heild. Með þessu framtaki er því í raun
verið að tryggja Listasafninu farveg fyr-
ir þá þekkingu sem þar hefur safnast og
leið til að miðla henni – sem er einmitt
eitt meginhlutverk ríkissafns.
LEIKREGLUR UM OLÍULEIT
Hafréttarstofnun Íslands efndi tilmálstofu um olíurétt og nýtingu
olíuauðlinda í fyrradag. Nú er unnið að
endurskoðun á lögum og reglugerðum
um leit og vinnslu olíuauðlinda. Hafa
þrír aðilar, iðnaðarráðuneyti, utanríkis-
ráðuneyti og Orkustofnun, sett upp
samráðsnefnd í því skyni.
Sveinbjörn Björnsson, sérfræðingur
hjá Orkustofnun, sagði m.a. í fyrr-
nefndri málstofu:
„Það koma öðru hvoru fyrirspurnir
og innan nokkurra ára gæti komið að
því, að menn vildu bora rannsóknarholu
á Jan Mayen-hryggnum og þá þurfa ís-
lenzkir aðilar að hafa sett sér leik-
reglur enda er olíuleit afar kostnaðar-
söm og fyrirtæki fara ekki út í millj-
arða fjárfestingu nema hafa það alveg á
hreinu t.d. hvernig skattareglurnar eru
og hvaða umhverfiskröfur eru gerðar.
Þannig sjáum við að stjórnvöld bæði í
Færeyjum og á Grænlandi hafa sett
upp skýran lagaramma hvað þetta
varðar þó hvorugt land sé enn farið að
framleiða olíu.“
Þótt engar vísbendingar séu um að
olía geti fundizt á íslenzku yfirráða-
svæði er hyggilegt að vera undir það
búinn, að það geti gerzt í framtíðinni.
Þess vegna er ánægjulegt að stjórnvöld
skuli leggja vinnu í að undirbúa hugs-
anlega framtíð með þessum hætti og
tímabært að málið hafi verið tekið til
opinberrar umræðu eins og Hafréttar-
stofnun hefur nú haft frumkvæði um.
JAFNRÉTTI TIL NÁMS
Eftir því sem liðið hefur á verkfallkennara, hefur undanþágum til
kennslu fjölgað. Þessar undanþágur
hafa verið vegna kennslu barna, sem við
einhvers konar örðugleika eða fötlun
eiga að stríða. Seinagangur hefur ein-
kennt veitingu þeirra og reyndar hefur
fjölda umsókna verið vísað frá.
Í viðtali í fréttatíma Sjónvarps á laug-
ardagskvöld var rætt við Þórörnu Jóns-
dóttur, fulltrúa Kennarasambands Ís-
lands í undanþágunefndinni, þar sem
hún gerði grein fyrir viðhorfum sínum.
Þórarna var spurð hvort það myndi
réttlæta undanþágu til kennslu í tíunda
bekk að ella væri hætta á að margir
tíundubekkingar kæmust ekki í fram-
haldsskóla næsta haust og svaraði:
„Mig langar eiginlega að varpa þeirri
spurningu til þjóðarinnar hvort að það
sé jafnmikil eða mikilvæg ástæða eins og
það að veita fötluðum undanþágu.“
Finnur Beck fréttamaður gekk þá á
viðmælanda sinn: „En ef að þú þyrftir að
svara henni, þú ert nú í nefndinni?“
„Ég verð að leggja alla nemendur að
jöfnu þegar að ég tek ákvörðun vegna
þess að samkvæmt lögum þá eiga allir
nemendur jafnan rétt til náms, ekki mis-
jafnan,“ svaraði Þórarna.
Þetta mál má líka skoða frá annarri
hlið. Hingað til hefur verið sótt um und-
anþágur vegna fatlaðra, einhverfra og
þroskaheftra nemenda, eða nemenda,
sem eiga við félagsleg eða geðræn
vandamál að stríða. Margir þessara
nemenda mega ekki við því að daglegt líf
þeirra fari úr skorðum. Við slíka röskun
er ekki aðeins hætt við því að þeir standi
í stað, heldur getur þeim farið aftur. Er
hægt að halda því fram að með veitingu
undanþágu til þess að kenna einhverfum
nemanda, svo dæmi sé tekið, sé gengið á
jafnan rétt allra til náms? Réttur hvers
er skertur þegar veitt er undanþága
vegna nemanda, sem á við geðræn
vandamál að stríða? Hverjum er mis-
munað þegar gefin er undanþága vegna
þroskahefts nemanda? Það væri nær að
snúa dæminu við og segja að í raun sé
verið að ganga á jafnan rétt allra til
náms með því að veita ekki undanþágu
vegna þess hvað það getur haft afdrifa-
rík áhrif fyrir til dæmis einhverfa og
þroskahefta nemendur þegar skólahald
þeirra fellur niður.