Morgunblaðið - 20.10.2004, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 20. OKTÓBER 2004 27
greiða atkvæði með Laxness, nema hann fái ein-
hverja aðra hugdettu.“ Hammarskjöld svaraði
Selander, að hann væri ekki hrifinn af Laxness.
Hann væri í svipuðum flokki og landi þeirra, Vil-
helm Moberg: Það væri allt þegar sagt, sem þeir
hefðu sagt.
Tillagan um Sjólokoff fékk lítinn byr í félaginu,
og í lok maí virtist valið enn standa um Laxness
eða Kazantzakis. Selander sagði við Hamm-
arskjöld, að það væri eins og áhuginn á að veita
Laxness verðlaunin hefði eitthvað dofnað í maí.
Kazantzakis væri líklegastur til að hreppa hnoss-
ið. Hammarskjöld svaraði því til, að hann hefði
enn áhuga á því að veita Perse verðlaunin. Lær-
dómslistafélagið hittist eftir sumarleyfi 8. sept-
ember 1955. Þá var að vísu ekki rætt um veitingu
Nóbelsverðlaunanna, en menn töluðu auðvitað
saman í afkimum. Ein breyting hafði orðið á
skoðunum félaganna. Kazantzakis var úr leik eft-
ir að hafa gefið út bók um Frans frá Assisi. Hún
þótti ekki góð. Þriggja manna nefnd átti að gera
tillögu um verðlaunaveitinguna. Svo virtist, sagði
Selander Hammarskjöld, að þeir Österling og
Siwertz, sem mynduðu meiri hluta í nefndinni,
myndu leggja til, að verðlaununum yrði skipt á
milli Laxness og Gunnars Gunnarssonar. Eina
leiðin til að koma í veg fyrir það virtist vera, sagði
Selander, að Baie fengi nægilega mörg atkvæði.
Ahnlund væri ákafur stuðningsmaður hans.
Tillaga um að
skipta verðlaununum
Niðurstaðan varð sú, að lagt var til við
átjánmenningana að skipta verðlaununum milli
Halldórs Kiljans Laxness og Gunnars Gunn-
arssonar. Það hlaut misjafnar undirtektir.
Hammarskjöld skrifaði Selander, að hann væri
ósamþykkur því að skipta verðlaununum. Summ-
an af tveimur væri oft minna en einn. En stæði
valið á milli þeirra Laxness og Baie, þá vildi hann
frekar Laxness og félaga hans, þó að hann væri
ekki hrifinn af þeim. Það hefði þann kost, að svið-
ið gæti verið autt og nýr maður komist að. Öst-
erling skrifaði Hammarskjöld: „Í spurningunni
um Nóbelsverðlaunin er ég innra með mér ekki
hrifinn af því að skipta verðlaununum á milli Lax-
ness og Gunnars Gunnarssonar. En ég vil það þó
frekar en að velja einhvern, sem gæti þótt mála-
miðlun.“ Österling skrifaði Hammarskjöld aftur í
októberbyrjun: „Það er alls óvíst, að tillaga
nefndarinnar verði samþykkt. En sjálfur er ég ef-
ins um, að Laxness sé einn sér verðugur. Það er
sagt, að Íslendingar muni hneykslast, ef verð-
laununum er skipt, en ég mun reyna að kanna,
hvort það sé rétt.“
Fimmtudaginn 6. október kom Lærdómslista-
félagið saman til að ræða í fyrsta skipti veitingu
Nóbelsverðlaunanna fyrir 1955. Fyrst töluðu
Malmberg, Per Hallström og Ingvar Andersson,
og sýndist sitt hverjum. Martinsson flutti síðan
langa ræðu. Hann sagði, að kominn væri tími til
að heiðra Ísland, íslenska menningu og íslenska
rithöfunda. Þess vegna mælti hann með því, að
verðlaununum yrði skipt á milli Halldórs Kiljans
Laxness og Gunnars Gunnarssonar. Lagerkvist
kvaddi sér hljóðs og studdi Laxness. Ahnlund tal-
aði næstur. Hann sagði, að Baie væri ekki aðeins
fræðimaður, heldur í raun og veru líka listamað-
ur. Hann væri heimspekilegur sagnfræðingur,
jafnvel eins konar söguskáld. Hann sagðist ekki
vera sáttur við tillögu Nóbelsnefndarinnar um að
skipta verðlaununum á milli Laxness og Gunnars
Gunnarssonar. Hann gæti hins vegar hugsað sér
að greiða atkvæði með Laxness einum, Baie eða
Jiménez. Hann kvaðst viðurkenna, að bandaríska
ljóðskáldið Ezra Pound væri mikill listamaður, en
skoðanir hans væru ómannúðlegar og gengju
þvert á það, sem kveðið væri á um í erfðaskrá
Nóbels.
Skiptar skoðanir
Eftir fundinn spjölluðu Selander, Siwertz,
Hallström, Österling og Ahnlund saman. Siwertz
sagðist vera andvígur því, að Laxness fengi einn
verðlaunin. Þá vildi hann heldur greiða Jiménez
atkvæði. Selander hallaðist líka helst að því að
greiða atkvæði með Jiménez. Hann var mjög
andvígur Laxness, og honum virtist, að aðrir
væru ekki mjög hlynntir honum. Hammarskjöld
kvaðst enn vera andvígur því að skipta verðlaun-
unum. Laxness hefði að vísu ýmsa verðleika, en
margt mælti gegn honum annað, þar á meðal
bókin Gerpla. Ef menn vildu losna við hann af
listanum yfir þá, sem tilnefndir væru, þá gæti
hann hugsað sér að kjósa hann, en með semingi.
Aðrir þeir, sem nefndir hefðu verið, kæmu varla
til greina. Baie væri of gamall, Pound ótækur og
Jiménez lítt þekktur, og Perse hefði hverfandi
fylgi.
Fimmtudaginn 13. október kom Lærdóms-
listafélagið aftur saman til að ræða verðlauna-
veitinguna. Fjórtán af átján félögum sóttu fund-
inn. Elias Wessén talaði fyrir því, að Laxness
fengi verðlaunin. Hann hefði gert íslensku að nú-
tímabókmenntamáli. Henry Olsson sagði kost og
löst á þeim þremur rithöfundum, sem helst þóttu
komu til greina, Baie, Laxness og Jiménez. Hann
hafði áður stutt hugmyndina um að skipta verð-
laununum á milli Laxness og Gunnars Gunn-
arssonar, en virtist nú vera einna hlynntastur
Jiménez. Nyberg kvaðst helst vilja, að spænski
málfræðingurinn Menéndez Pidal fengi verðlaun-
in. Hann gæti þó hugsað sér að greiða atkvæði
með Laxness, en væri tregur til. Selander talaði
síðan og sagðist aldrei geta sætt sig við Laxness.
Eftir umræðurnar fór fram prófkosning. Jiménez
fékk 7 atkvæði, Laxness 4, Baie 2 og Pidal 1. Þeir
Andersson, Gullberg, Siwertz, Malmberg, Ols-
son, Selander og Bergman kusu Jiménez. Lag-
erkvist, Wessén, Ekeberg og Österling kusu
Laxness. Hallström og Ahnlund kusu Baie. Ny-
berg kaus Pidal. Martinsson var veikur, en vitað
var, að hann hefði greitt Laxness atkvæði. Þar
sem enginn fékk meiri hluta, var önnur prófkosn-
ing. Jiménez fékk 8 atkvæði, Laxness 4 og Pidal
2. Það, sem hafði breyst, var, að Ekeberg hafði
skipt um skoðun og kaus nú Jiménez í stað Lax-
ness, en Nyberg bætti það upp með því að greiða
Laxness atkvæði sitt. Hallström og Ahnlund
kusu nú Pidal í stað Baie.
Prófkosningar
Eftir fundinn skrifaði Selander Hammarskjöld
og sagði, að allt virtist nú benda til, að Jiménez
fengi verðlaunin. „Hvað sem öðru líður, er hann
skárri en Laxness, sem vantar allan aga, hefur
enga listræna samvisku og getur ekki haft neitt
taumhald á söguhetjum sínum. Það væri heimska
að velja Laxness, en öðru máli gegnir um Jimén-
ez.“ Að dómi Österlings voru þessi úrslit tilvilj-
unarkennd. Lærdómslistafélagið þyrfti ekki að
skammast sín fyrir að veita Jiménez verðlaunin,
en það væri alls ekki óhugsandi, að Laxness yrði
fyrir valinu eða jafnvel Pidal. „Þetta verður erf-
iðara í ár en venjulega,“ sagði Österling. Fyr-
irhugað hafði verið að halda lokafund um veitingu
verðlaunanna fimmtudaginn 20. október, en þar
sem mikill ágreiningur var í Lærdómslistafélag-
inu og enginn meiri hluti í sjónmáli, var ákveðið
að fresta honum til fimmtudagsins 27. október.
Haldnar voru nokkrar prófkosningar dagana á
undan til að reyna að gera út um málið. Fjórir fé-
lagar sendu atkvæði sín skriflega. Fredrik Böök
kvaðst vilja veita verðlaunin annaðhvort þýska
rithöfundinum Carossa eða Gunnari Gunn-
arssyni, Andersson kaus Jiménez, Lagerkvist
Laxness og Hammarskjöld Pidal.
Eftir að þessi fjögur atkvæði höfðu borist, var
haldin prófkosning. Þá fékk Jiménez 5 atkvæði,
Pidal 6 og Laxness 5, en að auki var atkvæði
Bööks. Þeir Gullberg, Malmberg, Olsson, And-
ersson og Selander kusu Jiménez. Þeir Österling,
Ekeberg, Nyberg, Hallström, Ahnlund og
Hammarskjöld kusu Pidal. Þeir Bergman, Siw-
ertz, Martinsson, Lagerkvist og Wessén kusu
Laxness. Nú voru félagarnir enn fjær því en áður
að mynda meiri hluta. Aftur var haldin prófkosn-
ing. Þá breyttist það eitt, að Jiménez fékk 4 at-
kvæði og Pidal 7. Selander hafði ákveðið að kjósa
Pidal, þar sem hann hefði meiri möguleika á að
fella Laxness en Jiménez. Þeir Gullberg, Malm-
berg og Olsson harðneituðu að veita öðrum en
skapandi rithöfundi verðlaunin. Þess vegna gátu
þeir ekki sætt sig við Pidal. Fimmmenningarnir,
sem studdu Laxness, voru líka óhagganlegir.
Málið virtist komið í sjálfheldu.
Laxness eftir langt þóf
Á fundi Lærdómslistafélagsins mánudaginn
24. október var enn skoðanakönnun. Pidal fékk
þá 8 atkvæði, Laxness 7 og Jiménez 1. Þá lagði
Österling það fyrir, hverjir gætu sætt sig við
Jiménez. Hann fékk ekki meiri hluta atkvæða. Þá
spurði Österling, hverjir gætu sætt sig við Lax-
ness. Auk þeirra fimm, sem höfðu stutt hann fyr-
ir, sögðust Ekeberg, Ahnlund, Olsson, Nyberg og
Malmberg nú geta sætt sig við hann. Österling
var sjálfur sömu skoðunar. Með því hafði Lax-
ness fengið 11 atkvæði eða meiri hluta í félaginu.
Selander kaus hins vegar áfram Jiménez, að-
allega í mótmælaskyni við Laxness, og Hallström
Pidal. Österling skrifaði Hammarskjöld daginn
eftir fundinn: „Hér á Norðurlöndum verður þess-
ari niðurstöðu áreiðanlega vel tekið. Sjálfur er ég
ekki þeirrar skoðunar, að þessi verðlaunaveiting
verði síðar meir talin ein okkar betri. En nú höf-
um við afgreitt Laxness og munum losna við að
þurfa að deila um hann ár eftir ár!“
Á fundi Lærdómslistafélagsins fimmtudaginn
27. október var veiting Nóbelsverðlaunanna í
bókmenntum 1955 staðfest. Halldór Kiljan Lax-
ness hlaut 11 atkvæði. Þeir Bergman, Siwertz,
Martinson, Lagerkvist, Wessén, Ekeberg,
Ahnlund, Olsson, Nyberg og Österling kusu
hann. Selander, Gullberg og Andersson kusu
Jiménez og Hallström og Hammarskjöld Pidal.
Hammarskjöld skrifaði Österling eftir úrslitin, að
hann teldi ekki, þrátt fyrir fögnuð sænsku blað-
anna, að verðlaunaveitingin ætti eftir að þykja
réttmæt. Það segði sitt, að erlend blöð tækju
henni fálega. Österling skrifaði Hammarskjöld:
Í sambandi við veitingu Nóbelsverðlaunanna hef
ég svipaða skoðun og þú. En það er huggun harmi
gegn, að við getum eftir þetta sloppið við deilur um
viðtakendur og fáum frjálsar hendur. Ég vildi gjarn-
an, að við gætum valið eitthvert skáld, sem þyrfti
ekki að vera að kröfu sænsku blaðanna.
Selander skrifaði Hammarskjöld:
Enginn verðlaunahafi hefur sennilega verið val-
inn af meira fálæti í félaginu. Bo Bergman virðist
vera hinn eini, sem metur bækur hans mikils, en
öðrum hefur aðeins létt vegna þess, að nú erum við
lausir við hann. Og ekki hefur samúðin með honum
aukist við framkomu hans eftir ákvörðunina. Þú
sást ef til vill, að hann sagði fréttamönnum, að allir
skrifandi Svíar eftir daga Strindbergs væru hug-
myndasnauðir tréhestar. En hann gæti þakkað fyrir
að hafa aðeins helminginn af rithöfundarhæfi-
leikum Hjalmars Bergmans. Það kom engum á
óvart, að hann taldi sig ekki þurfa að þakka Lær-
dómslistafélaginu einu orði, heldur sagði aðeins
stuttaralega og ókurteislega, að hann þyrfti 40
miða í kvöldverðinn. Ég fór að hugsa um það, að
líklega iðkuðu Íslendingar hina norsku háttvísi í
öðru veldi. Víðast í Evrópu hafa blöðin skrifað um
valið eins og það væri af stjórnmálaástæðum. Lær-
dómslistafélagið væri að bæta fyrir það að hafa veitt
Churchill verðlaunin um árið.
Hammarskjöld svaraði Selander: „Þú segir
heldur dapurlega sögu. Hið eina góða við úrslitin
er, eins og þú segir, að hinar þrálátu tillögur um
Laxness hverfa úr sögunni.“
Helstu heimildir
Nobelpriset i litteratur. Nomineringar och utlåtanden
1901-1950, I.-II. b., ritstj. Bo Svensén (Norstedts förlag,
Stockholm 2001).
„Politiker eller Diktare?“ Folket i bild, 46. hefti 1953, 7.
bls.
Bréfasafn Dags Hammarskjölds, Kungliga biblioteket,
Stockholm, handritadeild.
Bréfasafn Stens Selanders, Kungliga biblioteket, Stock-
holm, handritadeild.
Bréfasafn Anders Österlings, Kungliga biblioteket, Stock-
holm, handritadeild.
ess fékk Nóbelsverðlaunin
Gunnar Gunnarsson og Halldór Kiljan Laxness voru tilnefndir
af sérstakri þriggja manna nefnd Akademíunnar 1955, en
Gunnar fékk ekki brautargengi.
Tilnefndir saman
Römm andstaða var við Laxness í nefndinni, aðallega frá Sten
Selander og Dag Hammarskjöld, aðalritara Sameinuðu þjóð-
anna. Mikill og ákafur stuðningur var líka við hann, bæði innan
nefndarinnar og í vinstri blöðum í Svíþjóð.
Með og á móti
Áður höfðu þeir Einar H. Kvaran, Guðmundur Kamban og
Gunnar Gunnarsson verið tilnefndir.
Áður tilnefndir
Þeir, sem helst kepptu við Laxness, voru Juan Ramón Jiménez
og Menéndez Pidal, báðir frá Spáni. Jiménez fékk Nóbelsverð-
launin næsta árið.
Keppinautarnir
Helstu stuðningsmenn Laxness í Akademíunni voru Pär Lagerkvist, Harry Martinsson og Elias
Wessén. Aðrir studdu hann flestir með hálfum hug.
Helstu stuðningsmenn
Ráðamenn í Moskvu vildu að
Sjólokoff fengi verðlaunin.
Kveðja frá Moskvu