Morgunblaðið - 16.01.2005, Side 26

26 SUNNUDAGUR 16. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Lauk síðasta pistli mínummeð því að vísa til mikillahvarfa í listheiminum ogþykir rétt að skilgreina
framsláttinn nánar. Hef á und-
anförnum árum þráfaldlega reifað
það hve hátæknin hefur átt stóran
þátt í að umbylta vitneskju manna
á umheiminum og fortíðinni. Eitt
undrið af öðru hefur opinberast
manninum, allt frá lífsýnum til
kalda atómsins, opnað ótal glugga
sem áður voru í hálfa gátt eða
harðlokaðir. Þetta er stór
skammtur að melta og leiðir hug-
ann til umbyltinganna við iðnvæð-
inguna, og uppgötvun röntgen-
geislanna 1895, sem hafði ómæld
áhrif á tíðarandann og framþró-
unina ekki síst í listum. Um að
ræða rafsegulgeisla með bylgju-
lengd um 0,5–100, sem myndast
þegar hraðfara
rafeindir rekast
á efni með
þungum atóm-
kjörnum. Einng
líka vitað að
veðurfræðin
lagði á einn hátt
grunn að impressjónismanum á
fyrstu áratugum nítjándu aldar.
Þannig má halda áfram aftur í
söguna allt til hinna mjög skýru
umskipta frá miðöldum til end-
urreisnar um aldamótin 1500, þeg-
ar allir andar voru í uppnámi og
nýtt tímaskeið ferskra hugmynda í
heimspeki, myndlist og trúar-
brögðum boðaði komu sína með
umbrotamiklum fæðingarhríðum.
Miðaldir sem staðið höfðu yfir í
nær heila stóröld þokuðu þá fyrir
því sem menn nefna endurfæðingu
og nýöld. Virðist náttúrulögmál að
aldahvörf marki nýja og breytta
tíma í mannheimi og lítur vissu-
lega út fyrir að öll samanlögð
hringrásin stjórnist af flestu öðru
en athöfnum mannanna á jörðu
niðri. Ómælisvíddirnar eigi stærri
þátt í hinu smæsta ferli en marga
hefur órað fyrir. Einnig að hnött-
urinn okkar sé einungis rétt
merkjanleg mælieining, ígildi
sandkorns í hringiðu feiknarafla.
Endurreisnina skilgreinamenn sem endurfæðinguog upprisu fornra gilda ínýjum búningi. Þá þegar
hafði tímans tönn að mestu leyti
máð út liti af höggmyndum hofum
og hörgum fornaldar. Hún var
þannig að hluta byggð á misskiln-
ingi, nýklassíska tímabilið svo í
enn ríkari mæli, og þessi dýrkun á
litleysu í höggmyndum og arki-
tektúr varaði þarnæst í hálfa stór-
öld. Allt þar til hátækni nútímans
í formi stafrænnar filmuútfærslu
og UV lýsingar afhjúpaði og færði
órækar sönnur á stórum meiri
litaríkdómi í þrívíddarheimi forn-
aldar en velflestir gerðu sér grein
fyrir.
Svo er líka mjög umdeilanlegt
hvort þetta hafi verið slæmur eða
gifturíkur misskilningur, en skyldi
ekki vera hægt að færa sannfær-
andi rök fyrir hvorutveggja? Feg-
urð hins hreina afdráttarlausa
rúmtaks ótvíræð, sömuleiðis hrif
samræmdra litbrigða og útgeislan
þeirra. En þessi misskilningur
með litleysu í þrívíðum formum
hafði á einn veg slæmar afleið-
ingar, liturinn afræktur sem hluti
fornmenja, þótt hann væri þar
fullgildur í birtingarmynd sinni og
inntaki, ekki síður en höggmyndir
og byggingarlist, einangraðist ekki
við málverk. Ekki einungis rétt og
slétt efnafræði heldur öðru fremur
hugmyndafræði sem var tengd
náttúrusköpunum allt um kring,
ásamt heimspeki og guðsdýrkun.
Meira en líklegt að þessi nýja
uppgötvun eigi þátt í endurreisn
málverksins á næstliðnum árum
sem menn hafa orðið áþreifanlega
varir við og jafnframt hugarfars-
breytingu í listheiminum, þótt
fleira komi til. Það má í öllu falli
merkja af viðhorfum þeirra 10 list-
rýna heimsblaðanna sem árlega
eru kallaðir til leiks í janúarhefti
listtímaritsins art – Das Kunst-
magasin í Hamborg. Við hver ára-
mót svara þeir þrem spurningum:
1) hvaða sýning hafi verið mik-
ilvægust á liðnu ári, 2) hver hafi
valdið þeim mestum vonbrigðum,
3) hvaða listamaður sem viðkom-
andi sá í fyrsta skipti hafi hrifið
hann mest. Fyrirsögnin er: „Af-
rakstur 2004: Gömlu hetjurnar
snúa aftur“, en millifyrirsögnin:
Enginn þýskur listrýnir sniðgekk
gestasýningu MoMA í Berlín, í út-
landinu sáu hinir klassísku einnig
fyrir því óvænta. Á vettvangi ung-
listar ríkir meiri fjölbreytni en áð-
ur. Þeir sem fram úr skara koma
frá öllum tjámiðlum.
Fjölbreytnin hefur bersýni-lega tekið við af þeirrisamhæfðu miðstýringu ogniðurrifi sem hefur ein-
kennt listheiminn síðustu áratug-
ina, sem einkum hefur verið áber-
andi á Norðurlöndum. Meira en
greinilegt að gagnrýnendurnir líta
síður en svo sömu augum á hlutina
og eru ekki að leitast við að þókn-
ast einhverjum listpáfum og
bendiprikum beggja vegna Atl-
antsála, eins og starfsbræður
þeirra á Norðurlöndum hafa
margir rembst við eins og rjúpan
við staurinn. Það sem helst vekur
athygli er hve tveir þeirra eru
ósammála um gestasýningu
MoMA á Nýja Þjóðlistasafninu í
Berlín, sem þó kemst helst á blað.
Sýningin sem stóð frá 20. febrúar
til 19. september vakti feikna at-
hygli enda markaðssetningin í
góðu lagi og fjölmiðlar með á nót-
unum. Mun hún jafnvel hafa slegið
öll aðsóknarmet á safnið og er þá
mikið sagt. Gæði listaverkanna
þóttu í það heila ótvíræð en hins
vegar voru ýmsar athugasemdir
uppi um innsetningu þeirra í rým-
ið og úrvalið, en sjálft sjóið í heild
sinni þótti kraftmikið og standa
fyrir sínu, þ.e. viðkomandi gagn-
rýna uppsetninguna en síður sjálf
verkin. Einn gagnrýnandinn setur
hana undir fyrsta lið, annar þeirra
efst í annan, aðallega fyrir von-
brigði um val verka á sviði rým-
islistar. MoMA var einnig með
sýningu á hönnun í Listiðn-
aðarsafninu í næsta nágrenni og
kemst hún einungis á blað hjá ein-
um og þá fyrir að hafa verið nán-
ast hlægileg; eins konar uppfylling
eða uppbót fyrir biðröðina við hitt
safnið, uppsóp á almennri al-
þjóðahönnun sem hægt væri að
nálgast í þriðja flokks minja-
gripaverslunum! En hér gildir
hvorki spurningin um að vera
sammála eða ósammála, allt látið
flakka og komið víða við enda
nefna rýnarnir aðeins eina aðra
framkvæmd oftar en einu sinni.
Setja báðir risasýningu á einka-
safni iðnaðarfurstans Friedrichs
Flich á tveim stöðum í Berlín,
Rieckhallen og Hamburger Ban-
hof í annan lið. Hér virðist, að áliti
Axels Hechts ritstjóra art. Das
Kunstmagasin, sem erfingjar
mannsins ásamt misvitrum stjórn-
málamönnum hafi beitt hnefarétti
við að koma henni upp þrátt fyrir
eindregin mótmæli fagfólks. Og
Hanno Rauterberg frá vikublaðinu
Die Zeit í Hamborg bætir um bet-
ur og spyr af hverju tekur kanzl-
arinn skattsvikara upp á arma sér
sem lét sig dreyma um hina miklu
samhæfingu (normaliseringu) list-
arinnar? Paolo Vagheggi, listrýnir
dagblaðsins La Republica í Róm,
setur þrjár stórframkvæmdir er
skara sambandið milli listar og
arkitektúrs í fyrsta flokk: Arki-
tektúrtvíæringinn í Feneyjum,
List og arkitektúr í Genúa og sýn-
inguna Byggingaskúlptúr „Archi-
sculptur“ í stofnun Beyler í Riech-
en við Basel. Í öllum tilvikum var
gengið út frá þemanu: Listamað-
urinn er arkitekt, arkitektinn
listamaður, fullyrðing sem vakti
upp heiftúðugar deilur. Í annan lið
setur hann sömu sýningar, segir
þær enn einu sinni leiðinlegustu
framkvæmdir ársins og engin
ástæða til að eyða jafnmiklum
peningum í að staðfesta það sem
hinn mikli málari, arkitekt og list-
fræðingur Giorgio Vasari hafði
þegar á 16. öld skilgreint og fært
gild rök að...
Dettur mér þá í hug hvortekki væri upplagt aðtaka til meðferðar skil-greiningu á listhugtak-
inu almennt. Skilismuninn á
hreinni myndlist annarsvegar, fjöl-
tækni og þjóðfélagfsumræðu hins-
vegar, en raddir þar um verða
stöðugt háværari. Eðlilega halda
gagnrýnendurnir því helst fram
sem næst þeim stendur og lest-
urinn staðfestir að ekki er allt í
sómanum um framkvæmdir í út-
landinu, ekki einu sinni hjá MoMA
(eða Tate Modern), þannig hermir
Peter Plagens, Newsweek, frá yf-
irlitssýningu á verkum Lee
Bontechou í Los Angeles sem
hann setur í fyrsta lið. Sýningin
var þarnæst sett upp í húsakynn-
um MoMa í New York og skil-
greinir hann innsetninguna á þeim
stað hræðilega, en sjálfa sýn-
inguna hins vegar hrifmikið sjó,
telur listamanninum loks í flokki
með þeim Jasper Johns og Robert
Rauschenberg. Í annan lið setur
hann sýninguna „Open House:
Working in Brooklyn“, sem hann
hafði miklar væntingar til og bjóst
við að heilmargar ungar listspírur
gæfu sér spark í rassinn, en í stað
þess var um að ræða sama dul-
búna utangarðslistáróðurinn og
víðast hvar.
Sem sagt engin lognmolla á ferð
hjá hinum virtu listrýnum heims-
pressunnar og eitthvað annað að
lesa slík skrif en lýsingar á ein-
stökum verkum og inntaki þeirra,
sem er hreinn flótti frá ótvíræðri
og skeleggri skoðanamyndun.
Má vera ljóst að breiddin í list-
inni er meiri en nokkru sinni og
að nú stefni listheimurinn burt frá
einhæfri tillærðri samhæfingu til
sveigjanleika og fjölbreytni, fag-
urfræðileg og skynræn gildi aftur
komin í leikinn. Að baki tímabil
minimalisma, þjóðfélagsraunsæis,
kaldrar hugmyndafræði, leik-
rænna innsetninga, fimmaura-
brandara og útjöfnunaráráttu.
(Meira í næsta pistli.)
Hvörf í listheimi
Fyrsta útgáfa af hinu fræga málverki (hring)Dansinum eftir Henri Matisse
(1869—1954), máluð 1909/10, var meðal frægra verka á hinni miklu MoMA-
sýningu í Nýja þjóðlistasafninu í Berlín 2004.
SJÓN-
SPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is
Helgin
öll…
á morgun