Morgunblaðið - 05.02.2005, Blaðsíða 31

unnskólanemanna og skýringartextarnir
erði landsmönnum bæði til fróðleiks og
ægju.“ „Með þessum ábendingum vill Mjólk-
amsalan halda á lofti þeim skemmtilegu ein-
nnum í íslenskri tungu sem málshættir og
ðatiltæki eru, minna á hvað þau auðga tung-
a og fræða fólk um merkingu þeirra,“ segir
ðlaugur.
Þorgerður fagnaði því að MS axlaði sam-
agslega ábyrgð með því að ýta undir málvit-
d barna og fullorðinna.
um bæði
ægju“
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. FEBRÚAR 2005 31
S
íðbúnar greinar mínar um
eðli heyrnarleysis/
heyrnarskerðingar áttu
aldrei að verða nema
tvær, en af því ég minntist
í lokin á menntunargrunn þolenda
fann ég hjá mér þörf til að bæta einni
við. Einnegin fyrir þá sök að ég rakst
óvænt á grein eftir dömurnar tvær
sem ég minntist á í upphafi, sem inni-
bar í og með skýrslu um námsgrunn
heyrnarlausra í heyrnleysingjaskól-
um og gengi þeirra í sérdeildum
grunnskóla í Danmörku. Áður hafði
ég því miður einungis getað stuðst við
upphafsgreinina, hinar fann ég ekki,
en væri ekki lag að einhver klár og
velviljaður blaðamaður fiskaði eftir
öllum þessum skilvirku greinum er
birtust í Politiken í desembermánuði
2003 og semdi greinarflokk upp úr
þeim? Sjálfur hef ég verið sakaður
um hlutdrægni, að fara út fyrir
rammann og þaðan af verra í fyrri
skrifum mínum um þessi mál, jafnvel
svo jaðraði við mannorðsmissi. Í
greinaflokknum í Politiken sem eru
mestmegnis í skýrsluformi geta
menn séð að svo var einmitt ekki,
hins vegar virðist fáfræði um þessi
mál hér á landi jafnvel ná inn í raðir
þeirra sem síst skyldi.
Þá gerði Disneysápa um líf Hel-
enar Keller í sjónvarpinu eitt föstu-
dagskvöldið mér gramt í geði, ekki
einu sinni stuðst við áreiðanlegar
heimildir, þeim mun meir höfðað til
glitsjós og tárakirtla. Í lokin var
harmþrungið hermt frá því að Ann
Sullivan hefði fylgt Keller til æviloka
en það vita allir sem eru eitthvað inni
í málum að hinar fórnfúsu konur sem
fylgdu henni nær hvert fótmál urðu
tvær. Sullivan lést 1914 og þá tók
Polly Thompson, sem verið hafði rit-
ari Keller, við af henni, komu meðal
annars báðar í heimsókn til Íslands
1957.
Rík ástæða er til að fara hér aftur í
saumana á meininu og rekja orsakir
þess að þolendur eru misjafnlega í
stakk búnir til að móttaka almenna
menntun og þroska mál- og talskiln-
ing, leitaði mjög á mig er leið á skrifin
og ekki síður eftir á.
Löngu sannað, að tímabilið frá
fæðingu til eins árs er merkilegasta,
undursamlegasta og örasta þroska-
skeiðið í lífi einstaklingsins, ræður til
úrslita að öll skilningarvitin séu virk.
Hefur því mikið að segja að heyrnin,
útvörður þeirra, sem velflestum
hlotnast fullþroska í vöggugjöf, sé í
fullkomnu lagi fyrstu árin, og má
vera auðskilið að barnið fer mikils á
mis ef heyrnin kemst til að mynda
ekki í gagnið fyrr en seint á öðru ári.
Um leið afgerandi hemill á þroska-
möguleika þess ef það missir heyrn-
ina á tímaskeiðinu, þó situr áunninn
þroski eftir sem ber einkum að hafa í
huga. Táknrænt að Helen Keller var
19 mánaða þegar hún missti heyrn og
sjón, en hafði fram að því verið full-
komlega heilbrigt barn, gerði sér
skýra grein fyrir hvað væri að heyra
og að stórum hluta að sjá, en það tek-
ur sjónina níu ár að verða fullþroska.
Má vera nær borðleggjandi að ef hún
hefði fæðst blind og heyrnarlaus
hefði henni verið ókleift að þroskast í
þessa miklu konu sem lét eftir sig
þrjár víðlesnar bækur sem gerði
heiminn agndofa, skildi að auk fjögur
tungumál, en það slær á engan hátt á
afrek hennar sem á sér naumast for-
dæmi. En þetta þarf hins vegar klár-
lega að hafa í huga þegar möguleikar
heyrnarlausra barna til menntunar
eru annars vegar, ennfremur á hvaða
hátt mögulegt sé að þroska málskiln-
ing þeirra með fulltingi sjónarinnar
og sjónarheimsins.
Fjögurra ára eru börn altalandi,
mörg læs sex ára og yfirleitt fluglæs
átta ára, til viðbótar er taugakerfið
mótað á tíunda ári og á þessu öllu
drjúgur stigsmunur. Með málþroska
á ég ekki einungis við mælt mál held-
ur í og með táknmál, því hljóðlaus
tákn manna á millum má allt eins
þróa eins og mannkynssagan er til
vitnis um.
Sá sem fæðist alveg heyrnarlaus
eða mjög heyrnarskertur hefur ekki
möguleika á að gera sér fulla grein
fyrir eðli heyrnarinnar, er þar full-
komlega háður ímyndunar-
aflinu, táknmál verður því
eðlilega fyrsta mál hans og
ígildi móðurmáls nema
hann sé gæddur fágætu
næmi, getspekin segir mér
að slíkir séu varla fleiri en 1
af hverjum 10.000. Er þá
litið til algjörs heyrn-
arleysis, öðru máli gegnir
að sjálfsögðu um skerta
heyrn, einkum ef hljóð verða greind
þótt ekki taki þau á sig heila mynd.
Nákvæmlega sama gegnir auðvitað
um sjónina því hinn alblindi hefur
ekki möguleika á að gera sér fulla
grein fyrir sjónarheiminum, en hinn
lögblindi, þ.e. einstaklingar með 10%
sjón, getur það að nokkru og því meir
og betur sem fleiri prósentustig eru á
borðinu.
Því miður hefur verið tilhneiging í
þá átt að alhæfa um menntunargrunn
heyrnarlausra, um hinn hópinn veit
ég eðlilega minna, heitir að síður er
farið eftir því hvar viðkomandi er
staddur. Í ljósi ofanskráðs væri þó
jafn fáránlegt að ætla að gera barn
sem fætt er alveg heyrnarlaust tal-
andi og að ætlast til að altalandi börn
með þroskaðan málskilning geri
táknmál að fyrsta máli sínu og sé
skipað inn í menningarheim heyrn-
arlausra, hversu virðingarverður sem
hann nú er. Að sjálfsögðu er það af
hinu góða að allir heyrnarlausir og
mjög heyrnarskertir hafi gott vald á
táknmáli, en hætta er á að ofnotkun
þess af seinni hópnum hamli tal- og
málþroska og þá er að sjálfsögðu verr
af stað farið en heima setið. Skilj-
anlega eru þeir með algjöra sérstöðu
sem fæddir eru heyrnarlausir/ heyrn-
arskertir eða hafa misst heyrn áður
en málþroska og lesskilningi var náð,
fyrir þeim er táknmálið eina málið og
þeir lifa sig inn í það með öllum sínum
sértæka málskilningi og þróuðu blæ-
brigðum. Einmitt blæbrigðum sem
heyrandi fullorðnir eiga erfitt með að
lifa sig inn í. Fyrir þennan minni-
hlutahóp verður táknmálið alltaf að-
almálið og meðlimir hans geta aldrei
tileinkað sér blæbrigði talmálsins á
sama hátt og heyrandi, né hinir sem
hafa innbyggt heyrnarminni og mál-
skilning. Þannig þarf að aðgreina
þessa hópa eftir aðstæðum því tákn-
mál getur á sama hátt seint orðið að-
almál né heldur móðurmál þeirra sem
missa heyrn þegar fullur málskiln-
ingur er til staðar. Í þeim tilvikum
skiptir öllu að halda áfram að þróa
hann og þá helst með aðstoð vara-
lestrar.
Mig hefur lengi undrað hve lítið
sjónarheimurinn hefur fram til þessa
verið virkjaður í grunnmenntun
heyrnarlausra, eins mjög og þeir eru
háðir ljósi og sjón, nákvæmlega á
sama hátt og blindir heyrninni. Upp-
eldisfrömuðir virðast þannig hafa
mjög takmarkaðan skilning á þeim
möguleikum sem sjónarheimurinn og
tákn hans búa yfir, hann getur þó ein-
mitt gagnast heyrnarlausum til mik-
illar blessunar. En í stað þess remb-
ast viðkomandi eins og rjúpan við
staurinn við að mennta heyrnarlausa
á líkan hátt og heyrandi, þótt það sé í
mörgum tilvikum vonlaust. Að sumu
leyti hliðstætt því að ætla sér að
kenna blindum/sjónskertum að
þekkja litrófið, blæbrigði þess og
blöndunarmöguleika. Táknmál opnar
heyrnarlausum/heyrnarskertum að
vísu stórt svið, hins vegar hafa menn
minna beint sjónum að sjálfri áþreif-
anlegu táknfræðinni allt um kring.
Hér er átt við liti, línur, form og önn-
ur fyrirbæri sjónarheimsins, einnig
sértæk tjátákn, „semiotik“, sem
mögulegt er að lesa úr og gæti verið
kennurum heyrnarlausra ómet-
anlegur vegvísir inn í hugskot þeirra.
Staddur í Tókýó fyrir nokkrum árum
tók ég fljótlega eftir því að lest-
arkerfið gekk fyrir litum og fyrir vik-
ið gat ég endasenst um alla borgina,
lærði auðveldlega á það enda sjóaður
á litakerfið. Um leið var ég sneggri að
átta mig og í mun betri aðstöðu en
heyrandi útlendingar sem ég og
sannreyndi.
Samkvæmt rannsóknum
kvennanna koma hérumbil sex af
hverjum sjö heyrnarlausum/
heyrnarskertum nemendum sem
styðjast við táknmál úr grunnskól-
anum án fullgildra prófa. Nokkur
hafa níunda eða tíunda bekkjar próf í
einstökum greinum, einkum í stærð-
fræði og efnafræði, en aðrir hafa valið
að sleppa einstökum prófum. Hér er
vísað til uppgjörs frá heyrnleysingja-
skólanum í Nyborg, en um 90% nema
frá heyrnleysingjaskólum á landinu
koma þangað til undirbúnings frek-
ara námi. Stór hluti þeirra lýkur ekki
skólanum með fullgildu lokaprófi, en
eins og segir þá er það ekki vegna
þess að þau eru heyrnarlaus, heldur í
og með vegna þess að kennararnir
eru ekki nægilega færir í táknmáli (!),
sýnu lakari en nemendurnir sjálfir,
staðan væri hins vegar önnur ef þeir
hefðu menntun táknmálstúlka. Eins
og haft er orðrétt eftir einum kenn-
aranum: „Fyrir okkur kennarana
verður táknmálið aldrei hagstætt,
optimalt, skortir blæbrigðin – okkur
er það framandi tungumál. Ég legg
það til hliðar þegar ég fer heim í viku-
lokin, og nota það aldrei prívat.“
Minnist þess hér að aðalkennarar
Heyrnleysingjaskólans, að Brandi
undanskildum, voru einungis með al-
menna kennaraskólamenntun til við-
bótar námskeiði frá heyrnleys-
ingjaskólum í Danmörku í malnum,
jafnframt einnig Margréti Rasmus,
fyrrverandi skólastýru, svo og nefnd-
um Brandi Jónssyni. Studdust við
fingramálsstafrófið ásamt ýmsum al-
mennum táknum því samfara til
áherslu og áréttingar, ennþá var
langt í land að þróað táknmál kæmi
til skjalanna. Einnig rétt að vísa til
þess að allir heyrandi og sæmilega
næmir geta lært fingramálsstafrófið
á einni dagstund eða svo, en nám í
táknmálsfræðum á háskólastigi tekur
tvö og táknmálstúlkun þrjú ár, á
þessu er nokkur munur. Jack Ashley,
þingmanni af Stoke on Trent í 25 ár,
hefði orðið lítið ágengt með fingra-
málinu einu, áratugum áður en þróað
táknmál og seinna tölvan komu til
sögunnar. Hann studdist hins vegar
við varalestur og mun hafa verið
óvenju fær í þeirri grein, en það sér-
staka ferli er mun lengra og erfiðara
að temja sér til mikils gagns en tákn-
málið, einkum fyrir þá sem eru með
ekkert eða takmarkað mál- og tal-
minni. Merkingarlegt gagnsæi hug-
taka er þeim iðulega lokuð bók og í
mörgum tilvikum nær óyfirstíganleg
hindrun. Kemur líka í ljós að tákn-
málsnemendum með einhvern mál-
skilning í Nyborgskólanum gengur
(eðlilega) mun betur á lokaprófum úr
10. bekk en hinum, hlutfallið skilst
mér að sé 53,9 á móti 46,1%. Fjöldi
nemenda sem útskrifast með fullgilt
lokapróf í að minnsta kosti fimm fög-
um svo 37 af í allt 253 nemendum,
þetta þó stórum betri árangur en fyr-
ir einungis áratug. Þá ber að vísa til
þess að heyrnarlaus/heyrnarskert
börn eru mun verr að sér í lestri en
heyrandi, í raun einungis 25% nokk-
urn veginn, samkvæmt rannsóknum
frá 1998. Hafi þau þá ekki verið læs
áður en þau misstu heyrnina hlut-
fallið fjórir á móti einum og þó hafa
framfarirnar verið örar ef litið er til
kannana frá 1969 og 1979. Hlutfall
þeirra sem gátu lesið ámóta vel og
jafnaldrarnir var þá einungis þrjú og
tíu prósent. Skilningur á orðum og
hugtökum annar og ófullkomnari,
lýsandi að ef sagt var af húsi sem
brunnið hafði til kaldra kola gátu
sumir ekki gert sér grein fyrir eðli
vátryggingar. En ef sjónarheimurinn
væri hér virkjaður til aukins gagnsæ-
is hugtaka myndi það líkast til breyta
miklu og gera nemendur færari til að
bjarga sér af eigin rammleik, í sum-
um og sértækum tilvikum jafnvel
betur en heyrandi.
Af ofanskráðu má vera klárt að líta
þarf til margra átta varðandi mennt-
un heyrnarlausra/ heyrnarskertra og
hér engar töfralausnir á borðinu,
þannig engan veginn mögulegt að
setja alla heyrnarlausa undir sama
hatt. Minnast má að í flestum til-
vikum er um andlega heilbrigða ein-
staklinga að ræða sem eiga ekki við
neinar aðrar hindranir að stríða, til að
mynda van- eða misþroska. Hér
skiptir öllu að ná til hvers og eins í
samræmi við það hvernig hann er í
stakk búinn og haga kennslunni eftir
því, að öðrum kosti fara hlutirnir
óhjákvæmilega úrskeiðis, á stundum
með afdrifaríkum afleiðingum. Meg-
inveigurinn verður þá að sleppa aldr-
ei fullkomlega af heyrnarlausum
hendinni frekar en heyrandi og láta
þennan minnihlutahóp afskiptan,
samlagast múgnum bara sisona,
bless bless. Sallklárt að þeir eru ekki
í sömu aðstöðu til að bæta við sig
menntun og heyrandi, skrá sig á
námskeið endurmenntunar nema þá
með aðstoð táknmálstúlka sem kost-
ar þjóðfélagið morð fjár. Og þeir
heyrnarlausir/heyrnarskertir sem
hrærast í mennigarheimi heyrandi
eru í svipaðri aðstöðu að því viðbættu
að varalestrartúlkar eru naumast til.
– Nú hefur Vesturhlíðarskólinn,
sem tók Brand Jónsson mörg ár, blóð
tár og svita að fá reistan, verið tekinn
til annars brúks. Í sárabætur hefur
táknmálshópnum með kurt og pí ver-
ið vísað til sætis sem deild í Hlíða-
skóla, sem eins og fyrr segir skal ekki
með öllu lastað. En hefði ekki verið
viturlegra við hina blessunarlegu
fækkun fæddra heyrnarlausra/
heyrnarsketra síðustu áratugi að
hagnýta húsnæðið til skipulagðrar sí-
menntunar allra þeirra sem eiga við
þessa fötlun að stríða? Og úr því að
það var ekki gert skuldar þá ekki
þjóðin þessum fimm prósentum, eða
sirka 15 þúsund heilbrigðum Íslend-
ingum, húsnæði, hvert þeir geta leit-
að með vandamál sín og þarfir til sí-
menntunar í hátækniþjóðfélaginu?
Hátækni, sem hefur opnað þeim dyr
að umheiminum sem aldrei fyrr,
skapar svo aftur þörf á að þeir séu
með á nótunum, helst glaðvakandi.
Eða skal þessi minnihluti afskiptur á
meðan til að mynda svonefndir nýbú-
ar njóta margfalt skilvirkari fyrir-
greiðslu?
Eftir Braga Ásgeirsson
Höfundur er listrýnir og listmálari.
Bragi Ásgeirsson
Hin franska Sandrine Herman að túlka ljóðið
Eilífð, Eternité, eftir landa sinn Arthur
Rimbaud á táknmáli.
Símenntun heyrnarlausra
’Hér skiptir öllu að ná til hvers og eins í sam-ræmi við það hvernig hann er í stakk búinn og
haga kennslunni eftir því, að öðrum kosti fara
hlutirnir óhjákvæmilega úrskeiðis, á stundum
með afdrifaríkum afleiðingum.‘
ólkurumbúðum
Morgunblaðið/ÞÖK
rra og Guðlaugur Björgvinsson, forstjóri
nýju umbúðunum í gær.
eiga myndverk er munu prýða mjólkur-
neið og mjólkurglas í tilefni dagsins.
ýju umbúðirnar verða með sama grunnútliti
á öllum mjólkursamlögunum.
ERIÐ er að kanna hvort grundvöllur er fyr-
sameiningu Mjólkursamsölunnar og Mjólk-
bús Flóamanna.
Stjórnir félaganna vinna nú að svonefndum
mrunasamningi sem hugmyndin er að
ggja fyrir aðalfundi hvors félags í næsta
ánuði náist samkomulag um slík samnings-
ög. Lög um samvinnufélög kveða á um að
ð sameiningu slíkra félaga skuli annað fé-
gið renna inn í hitt.
Ljóst er að við samruna þarf því að taka af-
öðu til þess hvort félagið leggist í raun nið-
og renni inn í hitt, hvar aðalstöðvar verða,
ert verði nafn hins sameinaða félags og svo
amvegis. Sameinuð myndu félögin vera með
m tvo þriðju í markaðshlutdeild mjólk-
vara.
Samruni kannaður