Morgunblaðið - 17.02.2005, Síða 33

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. FEBRÚAR 2005 33
REYKJAVÍKURBRÉF Morg-
unblaðsins um síðustu helgi fjallar
um samkeppnismál og þörf á strang-
ari samkeppnislöggjöf en við búum
nú við. Í þessum skrifum má kenna
meiri velvilja af hálfu Morgunblaðs-
ins í garð stórfyrirtækisins Baugs en
gætt hefur fram til
þessa í skrifum blaðs-
ins: „Félagið starfar nú
af miklum myndarskap
á matvörumarkaðnum í
tveimur löndum, þ.e. á
Íslandi og í Bretlandi.“
Og Morgunblaðið fyll-
ist aðdáun yfir fyr-
irhuguðum landvinn-
ingum Baugs í
Bretlandi og eru bresk
stórblöð kölluð til vitn-
is: „Verði af þessari yf-
irtöku telur Financial
Times, að Baugur muni
ráða yfir 7,6% af mat-
vælamarkaðnum í Bretlandi. Hér er
auðvitað um að ræða glæsilegan ár-
angur á skömmum tíma. Ef tekið er
mið af orðum, sem Jón Ásgeir Jó-
hannesson, stjórnarformaður Baugs
Group, hefur látið falla er ljóst að
innkaupaafl fyrirtækisins verður
langtum meira en áður, sem er lík-
legt til að leiða til verðlækkana í
verzlunum fyrirtækisins bæði í Bret-
landi og á Íslandi.“
Þróttmikill ráðherra
og heimóttarskapur?
En þrátt fyrir þennan nýtilkomna
hlýhug í garð Baugs eru enn efa-
semdir á ritstjórnarskrifstofunni
gagnvart hringamyndun og horfa
menn þar á bæ vonaraugum til fram-
sóknarkonunnar, „hins þróttmikla
viðskiptaráðherra, Valgerðar Sverr-
isdóttur …“ Blaðinu virðist reyndar
svo annt um að styggja ekki stórka-
pítalistana að forstjórinn úr Samson-
hópnum er kallaður til vitnis um að
Moggalínan sé í lagi. Í Reykjavík-
urbréfi segir: „Í athyglisverðri ræðu
á Viðskiptaþingi sl. þriðjudag talaði
Björgólfur Thor Björgólfsson, einn
helzti forystumaður Samsonar-
samsteypunnar um ákveðinn „heim-
óttarskap“, sem einkenndi afstöðu
Íslendinga til umsvifa íslenzkra fyr-
irtækja í öðrum löndum. Þetta er
vafalaust rétt hjá Björgólfi Thor.
Hér ríkir heimótt-
arskapur af marg-
víslegu tagi. M.a. af því
tagi, að ekki megi setja
neinar reglur, sem máli
skipta um viðskipta-
lífið, þótt það þyki sjálf-
sagt í öðrum löndum.“
Og Reykjavíkurbréf
hefur ekki sagt sitt síð-
asta orð gegn fákeppni
og einokun. Helstu bar-
áttuöflin gegn slíkri til-
hneigingu eru að mati
blaðsins í núverandi
ríkisstjórn! Og Reykja-
víkurbréf vill stappa
stálinu í stjórnarflokkana í meintri
baráttu þeirra fyrir almannahag:
„Sjálfstæðisflokkur og Framsókn-
arflokkur eiga heldur ekki að láta að
því er virðist fullkomið áhugaleysi og
skoðanaleysi Samfylkingar og
Vinstri grænna hafa áhrif á sig.
Þetta mál snýst um almannahags-
muni og hagsmuni neytenda sér-
staklega.“
Tillögur VG
Við þessi skrif vakna spurningar.
Hvernig skyldi til dæmis hafa verið
tekið á öllum þeim tillögum sem
Vinstrihreyfingin – grænt framboð
hefur borið fram um skorður á sam-
keppnismarkaði í starfsemi fjár-
málafyrirtæka, í lyfjaiðnaði, á sviði
trygginga og víðar? Aldrei kom fram
stuðningur við þessi þingmál nema
veiklundaður og aðeins í orði kveðnu.
Fjölmiðlamálið var hins vegar flókn-
ara og strandaði á óvönduðum vinnu-
brögðum og tregðu stjórnvalda að
upplýsa um framtíðaráform sín
gagnvart Ríkisútvarpinu. En af til-
efni þessara skrifa í Reykjavík-
urbréfi um meinta staðfestu rík-
isstjórnarinnar í baráttu við
einokunarauðvaldið, leyfi ég mér að
spyrja hvort ekki eigi enn við hið
fornkveðna að á skuli að ósi stemma,
eða með öðrum orðum að reynt skuli
að komast fyrir rót vandans. Gæti nú
ekki verið að ýmis sú þjónusta, sem
hefur verið einkavædd, hefði betur
verið komin í höndum þjóðarinnar?
Ástæðan fyrir því að við, sem skipum
raðir Vinstrihreyfingarinnar –græns
framboðs, vorum andvíg einkavæð-
ingu bankanna var ekki sú að við
teldum sáluhjálparatriði að bankar
væru alltaf og ævinlega í þjóðareign,
heldur hitt að óheppilegt væri fyrir
samkeppnismarkaðinn að eign-
arhaldið á bönkum kæmist í hendur
þeirra aðila sem jafnframt væru um-
svifamestir á öðrum sviðum efna-
hagslífsins. Við óttuðumst að einka-
væðing beggja
ríkisviðskiptabankanna samtímis
yrði til þess að auka enn á sam-
þjöppun og hringamyndun í okkar
litla hagkerfi og ætli sá ótti hafi nú
verið alveg ástæðulaus? Þegar þetta
náði ekki fram að ganga bar VG fram
tillögu um dreifða eignaraðild og síð-
ar frumvarp þar sem kveðið var á um
að fjárfestingarbankar gætu ekki
jafnframt verið almennir viðskipta-
bankar. Hvorki reyndist rík-
isstjórnin né hinn „þróttmikli við-
skiptaráðherra“ fáanleg til að taka
þátt í rökræðu um þetta efni þegar til
kastanna kom. Þrótturinn og kraft-
urinn fólst fyrst og fremst í ákafa til
að selja meira og einkavæða fleira.
Dómgreindarleysi
Þessi ákafi þykir mér ekki vera
aðdáunarverður heldur til marks um
undravert dómgreindarleysi. Því
miður verð ég að bera svipaðar sakir
á höfund síðasta Reykjavíkurbréfs.
Hann skrifar sitt bréf á sama tíma og
fjölmiðlar segja okkur frá því að
Baugur, Samson og framsóknarvin-
irnir sem spila með VÍS milljarðana,
allir styrkþegar ríkisstjórnarinnar
frá einkavæðingu síðustu missera og
ára, hafi nú raðað sér upp og bíði
þess að fá Landssímann afhentan.
Ég beini þeirri spurningu til höf-
undar síðasta Reykjavíkurbréfs
hvort besta ráðið til að koma í veg
fyrir að dýrmætustu eignir þjóð-
arinnar streymi eftir færibandi
einkavæðingarinnar sífellt í hendur
sömu fáu aðilanna kunni ekki að vera
það að tryggja áframhaldandi þjóð-
areign. Hvort það geti ekki hugsast
að ríkisstjórnarflokkarnir með sína
„þróttmiklu“ ráðherra séu sjálfir
mestu skaðvaldarnir í einok-
unarþróuninni þegar allt kemur til
alls? Þjóðfélagið stefnir inn á hálar
brautir. Undir það get ég tekið með
Morgunblaðinu. Ég væri meira að
segja reiðubúinn að kveða sterkar að
orði og tala um þjóðfélag sem logi
orðið stafna í milli. Eigum við að
byrja á því að setja reglur um bruna-
varnir eða einfaldlega taka eldspýt-
urnar af brennuvörgunum – og þá
byrja á hinum afkastamestu eða
þróttmestu eins og Morgunblaðið
orðar það? Ég hallast helst að hinu
síðarnefnda: Að fjarlægja eldfærin.
Fjarlægjum eldfærin
Ögmundur Jónasson svarar
Reykjavíkurbréfi
Morgunblaðsins ’Þessi ákafi þykir mér ekki vera
aðdáunarverður heldur
til marks um undravert
dómgreindarleysi.
Því miður verð ég að
bera svipaðar sakir á
höfund síðasta
Reykjavíkurbréfs.‘
Ögmundur
Jónasson
Höfundur er formaður
þingflokks VG.
SÍÐUSTU vikur hefur dagskrá
ljósvakamiðla og efni fjölmiðla á
Vesturlöndum einkennst af umfjöll-
un um Helförina. Nýjar rannsóknir
á þeim voðaverkum sem fórnarlömb
nasista urðu fyrir í kringum síðustu
heimsstyrjöld hafa litið dagsins ljós.
Varla hefur verið unnt að opna fyrir
sjónvarpsstöð í Evr-
ópu eða lesa alþjóðlegt
fréttatímarit án þess
að þar væri að finna
umfangsmikla umfjöll-
un um þetta efni.
Ástæðan er sú að 27.
janúar voru sextíu ár
liðin frá því að her-
menn Rauða hersins
frelsuðu þá fanga sem
eftir lifðu í útrýming-
arbúðunum í Ausch-
witz. Í fréttum ís-
lenskra fjölmiðla
hefur hins vegar farið
minna fyrir þessari
umfjöllun, þótt Morgunblaðið og
Ríkisútvarpið hafi fjallað nokkuð um
þessi tímamót og eigi hrós skilið fyr-
ir það. Að kvöldi 27. janúar ein-
kenndist dagskrá ljósvakamiðlanna
af hefðbundnum froðukokkteil á ís-
lenska vísu og allt var með líku lagi
og venjulega. Fréttastofu Stöðvar 2
tókst meira að segja – einni frétta-
stofa í hinum vestræna heimi – að
koma frétt um 60 ára afmælið í ell-
efta sæti í fréttatímanum, á eftir
ýmsum ekkifréttum svo sem af
skýrslu um jarðgöng til Vest-
mannaeyja, sem enginn kannaðist
við að hafa gert, og formannsslag í
Samfylkingunni, sem ekki virtist
vera hafinn. Það fer ekki hjá því að
maður velti því fyrir sér hvort mikið
hafi breyst í hugmyndaheimi ís-
lensku þjóðarinnar frá því að Ólafur
á Ystafelli, Einar í Undirhlíð, Þórir í
Gilteigi, Bjartur í Sumarhúsum og
aðrar íslenskar hversdagshetjur
ræddu heimsmálin áður en þeir
héldu í göngur og höfðu meiri áhuga
á afleiðingum heimsstyrjaldarinnar
fyrri á afurðaverð dilkakjöts en á
mannskepnurnar.
Það virðist bæði rétt og eðlilegt að
spyrja hvaða tilgangi það þjóni að
fjalla ítarlega um að sextíu ár séu
liðin frá frelsun fanganna í Ausch-
witz. Það viðhorf virðist algengt
meðal Íslendinga að
óþarfi sé að velta sér
upp úr hörmungum lið-
inna tíma, ógnarstjórn
Hitlers heyri fortíðinni
til og áhyggjur af henni
og afleiðingum hennar
séu óþarfar og jafnvel
úreltar. Slíkt viðhorf er
skiljanlegt, en það er
stórhættulegt. Sú um-
fjöllun sem nú fer fram
um þessa atburði snýst
einmitt um að reyna að
skýra hvernig þessir
hlutir gátu gerst.
Hvernig gat ein víðsýn-
asta og skólaðasta þjóð Evrópu alið
með sér slíka stjórnarhætti? Hvern-
ig var hægt að búa til vélræna að-
ferð til útrýmingar á venjulegu fólki,
án samlíðunar og umhyggju fyrir
náunganum? Hvernig gat venjulegt
fólk eins og við – með sama hörunds-
lit og við og trú á sama Guð og við –
mokað börnum og konum í gasklefa?
Hvernig gátu menn lagt sig niður
við að reikna nákvæmlega hvort
hagkvæmara væri að halda vinnu-
færum karlmönnum á lífi í 18 eða 24
mánuði í þrælkunarvinnu og
skammta þeim síðan með stolti þann
agnarskammt af mat sem tryggði
þeim líf í nákvæmlega 18 mánuði?
Svörin eru ekki einföld en það er
mikilvægt að muna að stjórn-
arhættir nasista áttu uppruna sinn
hjá iðnvæddri og upplýstri lýðræð-
isþjóð. Af því leiðir að þeir hljóta að
hafa verið svar við þörf kjósenda –
hvernig svo sem sú þörf varð til. Það
er líka mikilvægt að muna að valda-
taka nasista varð að formi til með
lögmætum hætti. Þeir fengu þriðj-
ungs fylgi í kosningum og síðar til-
skilinn meiri hluta atkvæða Rík-
isþingsins til að fara með
alræðisvald.
Eftir seinni heimsstyrjöld varð al-
menn sátt og samstaða meðal helstu
stjórnmálaafla á Vesturlöndum að
tryggja efnahagslegt og félagslegt
öryggi fólks. Ástæðan var sú að al-
mennt var litið svo á að ótti fátæks
fjöldans hafi verið sá jarðvegur sem
skapaði vaxtarskilyrði fyrir öfga-
stefnurnar. Það er hins vegar ekki
sjálfgefið að sú samstaða haldi og
margt bendir til að þeim öflum vaxi
nú fiskur um hrygg sem telji rétt að
afla sér fylgis með því að gera út á
óöryggi, ótta og fordóma fólks, í stað
þess að leggja áherslu á þau gildi
sem sameina þjóðir, kynþætti og
samfélagshópa. Það er áhyggjuefni,
því leiðin frá umburðarlyndi og
mannúð til fordóma og mannhaturs
er stutt. Um það vitna mörg dæmi.
Aðeins sextíu árum áður en
Auschwitz tók til starfa tíðkaðist
enn í sveitum á Íslandi að bjóða nið-
ur umönnun niðursetninga. Rökin
fyrir því voru þau að halda útsvars-
greiðslum í hófi í harðbýlu landi.
Einu sinni á ári var á sveitarfundi
farið yfir hvar fátæk börn væru
haldin og á hvaða kjörum. Ef nið-
ursetningur var á einum stað fyrir
60 krónur var kallað eftir hver tæki
hann fyrir 50 krónur og þannig koll
af kolli. Afraksturinn varð lágmörk-
un útgjalda útsvarsgreiðenda og
barnadauði af vannæringu og þræl-
dómi. Því varð á Íslandi til kerfi sem
tryggði með jafn skilvirkum og hag-
kvæmum hætti lágmarksfæð-
iskostnað fyrir hverja vinnustund
ánauðugs vinnuafls og tíðkaðist í
Auschwitz. Hið íslenska kerfi
byggðist ekki á jafn ítarlegum rann-
sóknum og vönduðum útreikningum
og í tilviki nasista en var jafn skil-
virkt og hagkvæmt þótt það væri
byggt á brjóstvitinu einu saman. Og
um það var full samfélagsleg sam-
staða, þótt einstaka prestur maldaði
í móinn.
Í þessari dæmisögu felast kannski
bestu rökin fyrir því að minnast at-
burðanna í útrýmingarbúðum nas-
ista. Sú hætta er alltaf fyrir hendi að
við skilgreinum Hitler sem einstakt
skrímsli í veraldarsögunni og stjórn-
arhætti nasista sem eitthvert furðu-
verk sem aldrei verði endurtekið.
Hættan á því að mannhatur og illska
hafi betur í baráttunni við kærleika
og manngæsku er hins vegar stöðug
og eilíf. Og dæmisaga Þýskalands
sýnir okkur að upplýsing, tækni og
formleg lagaleg umgjörð verja okk-
ur ekki frá mannhatrinu. Þvert á
móti geta upplýsingin, tæknin og
hin formlega lagalega umgjörð
skapað forsendur fyrir áður
óþekktri iðnvæðingu mannhaturs og
útrýmingar. Við vitum hvernig unnt
var að vélvæða og tæknivæða mann-
hatur fyrir sextíu árum og misbeita
lögum og rétti til að útrýma þjóð-
félagshópum. Við vitum líka að
tæknilegri getu mannsins til að hafa
áhrif á alla kima mannlegs sam-
félags hefur fleygt mjög fram síðan
þá. Hættan er því kannski enn meiri
í dag en hún var fyrir sextíu árum
síðan – nú eða uppi á Íslandi sextíu
árum þar á undan.
Fyrir sextíu árum?
Eftir Árna Pál
Árnason ’Hættan á því að mannhatur og illska
hafi betur í baráttunni
við kærleika og
manngæsku er hins
vegar stöðug og eilíf.‘
Árni Páll
Árnason
Höfundur er héraðsdómslögmaður.
Morgunblaðið/Ómar
nd til
eta Íslands
n fjögur verkefni eru
mar Friðriksson ræddu
mið-
ing-
Björns-
i í iðn-
kfræði
óla Ís-
Gunn-
rlings-
i í
erk-
Uni-
f Wash-
Seattle í
kjunum,
vanda-
frá
rni
ðinnar.
arkmið
sins var
umbóta-
yrir ör-
g rým-
l í
öng í
Reykja-
gætu
nfagn-
fðar til
r rým-
.
ð hermi-
-
miðbæ
örygg-
ð könn-
meðal
7. júní
ug-
arnótt
élagar
rlausn
æki,
hefur
bygg-
rðu á
ti þann-
sýning-
skoðum
endur
num út-
klega
sem
7. júní í
spurt
stræt-
að kom-
ókeypis
i er á
reynd-
best í
og sér-
því og
ns
en hins
a full-
singum
sem
ýming-
inu eða
Gunn-
sor við
m-
g-
kani
VALGERÐUR Ólafsdóttir og Sig-
rún Sif Jóelsdóttir, sálfræðinemar
við Háskóla Íslands, sömdu íslenskt
lestrarpróf að
fyrirmynd
bandaríska
orða- og orð-
leysulestr-
arprófsins
TOWRE. Ekk-
ert staðlað próf
af því tagi er til
hér á landi en
rannsóknir hafa
sýnt fram á að
lestur stakra
orða og orðleysa
er afar góður
mælikvarði á
grunnfærni í
lestri.
Að sögn Val-
gerðar er orð-
leysa það sem
kalla má „bull-
orð“, orð sem
líkjast raun-
verulegum orðum en hafa enga
merkingu. Við lestur orðleysa reyn-
ir á hljóðalestur, þar eð lesandinn
þekkir ekki orðin, ólíkt því þegar
fólk les texta þar sem þekkt orð
koma fyrir. „Þekktar erlendar
rannsóknir hafa sýnt fram á að orð-
leysulestur er mjög næmur mæli-
kvarði á lestrarörugleika af ákveð-
inni tegund, sem er einn sá
algengasti, þ.e. skortur á hljóðkerf-
isvitund eða erfiðleikar við að
tengja saman staf og hljóð,“ segir
hún. Að skilja samband milli bók-
stafs og hljóðs sé grundvallar-
forsenda þess að geta lesið.
Lestrarvandi býsna algengur
Býsna algengt er að börn eigi við
lestrarvanda að stríða. Valgerður
segir að hægt sé að þjálfa hljóðkerf-
isvitund barna áður en þau byrja að
lesa, þannig að þau átti sig á að orð
eru samsett úr hljóðum. Mikilvægt
sé að greina börn sem eigi við
vandamál af þessum toga að stríða,
snemma á lífsleiðinni.
Tvær gerðir voru af hvoru undir-
prófi í verkefni Valgerðar og Sig-
rúnar. Orðtíðni og atkvæði voru
höfð til marks um þyngd orðanna í
lestri en atkvæðafjöldi og íslenskar
hljóðasamsetningar um þyngd orð-
leysanna. Listarnir voru prófaðir á
398 börnum í 1.–4. bekk í grunn-
skólum á Reykjavíkursvæðinu.
Niðurstöður voru að mestu í sam-
ræmi við tilgátur. Þar á meðal að
eldri börn lásu meira en yngri og að
meiri munur er á orða- og orðleysu-
lestri hjá eldri börnum en yngri,
sem er eðlilegt þar sem eldri
börnin þekkja orðin sem þau lesa
mun betur. Að sögn Valgerðar er
ekkert því til fyrirstöðu að end-
urbæta prófið og þróa áfram í átt að
fullgerðu lestrarprófi.
Leiðbeindandi Valgerðar og Sig-
rúnar við gerð verkefnisins var dr.
Jörgen Pind, prófessor við Háskóla
Íslands.
Sömdu orða-
og orðleysu-
lestrarpróf
Valgerður
Ólafsdóttir
Sigrún Sif
Jóelsdóttir