Morgunblaðið - 07.06.2005, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. JÚNÍ 2005 23
MIKIL umræða hefur verið um
frumvarp til laga um breytingu á
fjarskiptalögum sem samþykkt
var sem lög frá Alþingi á síðasta
degi þingsins. Nokkur ákvæði
laganna hafa staðið upp úr í þess-
ari umræðu og gagnrýni helst
beinst að þremur ákvæðum þeirra
sem gerð verða að umtalsefni hér
í þessari gein. Þar er um að ræða
ákvæði um geymslu gagna, um
skráningu símakorta í farsíma-
frelsi og um upplýsingar til lög-
reglu um símanúmer og IP-tölu.
Þá hefur brugðið fyrir umræðu
um heimild lögreglu til hlerunar
vegna rannsóknar afbrota.
Áður en lengra er haldið er rétt
að nefna að meginástæða endur-
skoðunar fjarskiptalaga nú var að
tryggja lagastoð vegna gerðrar
fjarskiptaáætlunar. Fjar-
skiptaáætlun var samþykkt á Al-
þingi hinn 11. maí sl., um leið og
hinar umdeildu breytingar á fjar-
skiptalögunum. Gerð fjar-
skiptaáætlunar er mjög mikilvæg
fyrir uppbyggingu og þróun fjar-
skipta hér á landi. Með sam-
ræmdri stefnumótun á þessu sviði
vilja stjórnvöld stefna að því að
auka samkeppnishæfni landsins
og stuðla að framþróun í atvinnu-
lífi öllum almenningi til hagsbóta.
Nú þegar erum við í fremstu röð
og fremst viljum við vera. Það má
með sanni segja að samþykkt
Fjarskiptaáætlunar marki tíma-
mót, ekki síst fyrir atvinnulífið
(og einstaklinga), menntastofn-
anir og hinar dreifðu byggðir.
Netið er öflugasta upplýs-
ingatæki samtímans
Netið er orðið eitt öflugasta
upplýsingatæki samtímans. Það
tengir byggðir, sameinar fólk og
er meginleiðin að upplýsinga-
samfélaginu, auk þess sem upp-
lýsingatækni, þ.m.t. fjar-
skiptatækni, er ein af
uppsprettum aukins hagvaxtar
hér á landi sem og í Evrópu. Til
að raska ekki þessari þróun verð-
ur að tryggja öryggi netsins
þannig að almenningur og fyr-
irtæki geti á það treyst í við-
skiptum og daglegu lífi. Aukin
áhersla hefur verið lögð á öryggi
net- og upplýsingakerfa í starf-
semi Póst- og fjarskiptastofnunar,
auk þess sem Íslendingar hafa
meðal annars í þessari viðleitni
gerst aðilar að Net- og upplýs-
ingaöryggisstofnun Evrópu
(European Network and Inform-
ation Security Agency), nýrri
stofnun Evrópusambandsins, sem
hefur það eitt á sínu verksviði að
tryggja og bæta öryggi net- og
upplýsingakerfa í álfunni. Evr-
ópusambandið hefur lagt ríka
áherslu á mikilvægi þess að
tryggja öryggi Netsins enda er
það ekki hugsað sem athvarf eða
skjól fyrir glæpastarfsemi né
gettó fyrir stjórnleysingja. Allt
þetta leiðir til þess að tryggja
þarf eins og unnt er að hægt sé
að koma böndum á glæpa- og
skemmdarstarfsemi á eða í gegn-
um Netið. Eins og alltaf þegar
leitast er við að tryggja öryggi al-
mennings með aukinni löggæslu
og eftirliti takast á andstæð sjón-
armið sem ganga oft á grundvall-
arréttindi eins og persónuréttindi,
friðhelgi einkalífs og önnur
grundvallarmannréttindi. Lög-
gjafinn verður að vega og meta
þessa hagsmuni og finna hæfilegt
jafnvægi.
Hversvegna breytingar?
Ég hef verið spurður að því
hvers vegna fjarskiptaráðherrann
hafi beitt sér fyrir umræddum
breytingum í þágu verkefna lög-
regluyfirvalda. Það er því rétt að
gera nokkra grein fyrir áð-
urnefndum breytingum á fjar-
skiptalögunum sem gagnrýndar
hafa verið. Breytingarnar eru til-
komnar að eindreginni ósk dóms-
málayfirvalda og í kjölfar ábend-
inga sem Ríkislögreglustjóri kom
fram með eftir síðustu endur-
skoðun fjarskiptalaga sem gildi
tóku á árinu 2003. En einnig
vegna gagnrýni í fjölmiðlum og á
Alþingi, m.a. frá Jóhönnu Sigurð-
ardóttur alþingismanni í ræðu á
Alþingi í fyrra þar sem hún sagði
fjarskiptalögin vernda barnaníð-
inga og glæpamenn og hvatti
mjög til breytinga á fjar-
skiptalögum í takt við það sem nú
hefur verið gert. Ræðu Jóhönnu
má nálgast á slóðinn: http://
www.althingi.is/altext/130/03/
r30133252.sgml en
umræðurnar í heild á
slóðinni: http://
www.althingi.is/
altext/130/03/
l30133242.sgml. Eftir
vandlega yfirferð í
samgönguráðuneytinu
var ákveðið að verða
við óskum um breyt-
ingar á lögunum um
leið og aðrir mik-
ilvægir þættir fjar-
skiptalaganna voru
styrktir.
Varðveisla gagna
Til að bregðast við þessu var
því ákveðið í 7. gr. laganna, að í
þágu rannsókna opinberra mála
og almannaöryggis verði fjar-
skiptafyrirtæki gert að varðveita
lágmarksskráningu gagna um
fjarskiptaumferð notenda í sex
mánuði. Þegar eru í fjar-
skiptalögum ákvæði varðandi um-
ferðargögnin, sem að mestu eru
þegar geymd í dag, en sú heimild
náði aðeins til þess að geyma
gögn svo lengi sem reikningar
yrðu véfengdir. Lenging geymslu-
tímans miðar að því að tryggja að
lögregla og ákæruvald hafi nægj-
anlegt svigrúm til að upplýsa brot
á netinu en leggja verður sér-
staka áherslu á að þessi gögn eru
ekki aðgengileg lögreglu nema að
undangengnum úrskurði dómstóla
í samræmi við skilyrði 86. og 87.
gr. laga um meðferð opinberra
mála, nr. 19/1991. Með ákvæðinu
er aðeins verið að tryggja tilvist
gagnanna en þeim ber síðan að
eyða að sex mánuðum liðinum.
Komið var til móts við at-
hugasemdir við frumvarpið, m.a.
frá Persónuvernd, og geymslu-
tíminn styttur úr einu ári niður í
6 mánuði, en stofnunin taldi eins
árs geymslutíma ekki samræmast
meðalhófssjónarmiðum sem ber
að viðhafa við meðferð persónu-
upplýsinga. Hinn upphaflegi eins
árs geymslutími byggðist á
lægstu tímamörkum í sambæri-
legri tillögu fjögurra ríkja ESB
til framkvæmdastjórnarinnar
varðandi geymslu fjarskipta-
gagna. Fyrir liggur að ESB mun
setja aðildarríkjunum viðmið að
þessu leyti og skv. upplýsingum
frá formanni fjarskiptanefndar
ESB mun sú tillaga koma fram í
sumar og mun væntanlega eins
og aðrar reglur á sviði fjarskipta
verða innleidd hér.
GSM-frelsi
Varðandi skráningu á GSM-
frelsiskortum samkv. 8. gr. lag-
anna er gert ráð fyrir heimild
Póst- og fjarskiptastofnunar til að
setja reglur um skráningu þeirra
í samstarfi við Neyðarlínu, lög-
reglu og farsímafyrirtæki í því
skyni að stuðla að auknu öryggi
við notkun farsíma. Um nokkurt
árabil hafa slík kort í farsíma ver-
ið seld án þess að skráning fari
fram á kaupanda eða vænt-
anlegum notanda þeirra. Kortin
má kaupa víða, þar á meðal á
bensínstöðvum og í söluturnum,
og þau hafa númer sem ekki eru
tengjanleg neinum notanda, nema
notandinn óski sérstaklega eftir
því. Þetta veldur vandkvæðum í
rannsóknum lögreglu þegar tækin
eru notuð til refsilagabrota. Má
hér nefna ónæði og hótanir sem
settar eru fram í tali eða með
SMS-skilaboðum. Með óskráðum
númerum er því mögulegt að
stunda refsiverða hegðun í skjóli
nafnleyndar. Í sumum löndum
Evrópu er þetta ekki heimilt, t.d.
í Noregi. Þá eru vandkvæði þessu
samfara tengd hlustun lögreglu á
símtölum, einkum í tengslum við
rannsóknir fíkniefnabrota. Með
ákvæðinu er gert ráð fyrir að
verði skráningin tekin upp verði
það gert í samráði við hags-
munaaðila á þessu sviði.
Upplýsingar vegna
símanúmers og IP-tölu
Fram að þessu hefur verið litið
svo á af hálfu fjarskiptafyrirtækj-
anna að upplýsingar
um símanúmer
(leyninúmer) og hver
sé notandi IP-tölu
(sem er einkenn-
isnúmer hverrar
tölvu) falli undir
fjarskiptaleynd og
með þær skuli fara
sem aðrar upplýs-
ingar um innihald
fjarskipta. Af þessu
hefur hlotist nokkur
fjöldi mála sam-
kvæmt upplýsingum
lögreglu þar sem
lögregla hefur leitað úrskurðar
um það eitt hver sé notandi IP-
tölu. Fallist er á að persónulegar
upplýsingar séu bundnar við efni
fjarskipta og í skrám yfir teng-
ingar fjarskiptatækja hvert við
annað eru engar slíkar upplýs-
ingar bundnar við símanúmer eða
IP-tölu eina sér. Með túlkun á
ákvæðum 86. og 87. gr. laga um
meðferð opinberra mála hafa ein-
faldar upplýsingar um símanúmer
og IP-tölu því verið lagðar að
jöfnu við hleranir og aðrar að-
gerðir lögreglu sem ganga sýnu
lengra inn á persónuréttindi og
friðhelgi einkalífs almennings,
þrátt fyrir að grundvallarmunur
sé þar á. Af þessu leiðir að lög-
regla getur ekki fengið upplýs-
ingar um leyninúmer og IP-tölu
nema um sé að ræða brot sem
varðar annað hvort 8 ára fangelsi
eða að um ríka almanna- eða
einkahagsmuni sé að ræða.
Í tveimur nýlegum dómum
Hæstaréttar var lögreglu synjað
um upplýsingar um notanda IP-
tölu á þessum grundvelli þrátt
fyrir að það væri það eina sem
þyrfti til að upplýsa verknaðinn.
Við þessu varð að bregðast og því
er með 9. gr. laganna tekin upp
heimild til handa lögreglu til að
afla upplýsinga frá fjarskiptafyr-
irtækjum um hver sé eigandi
ákveðins símanúmers og not-
endur IP-talna, án úrskurðar
dómara. Ef þetta ákvæði hefði
ekki náð fram að ganga væri lög-
reglu gert ókleift að aðhafast
vegna brota á netinu nema í al-
varlegustu tilvikunum.
Síðan má deila um það hvort
engu að síður hefði átt að skilyrða
þennan aðgang lögreglu að síma-
númeri eða IP-tölu við heimild frá
dómstólum en setja vægari brota-
viðmið. Ef það hefði verið gert
hefði það engu að síður leitt til
þess öll brot undir því viðmiði
yrðu ekki upplýst. Þessi breyting
á lögunum er í samræmi við
norskar og danskar lagaheimildir.
Með ákvæðum laganna eins og
þeim er nú breytt er verið að
gera greinarmun á eðli upplýs-
inga, þ.e. annars vegar upplýs-
inga sem lúta að innihaldi og hins
vegar einfaldra upplýsinga um
eiganda símanúmers eða IP-tölu,
sem fela ekki í sér sérstakar per-
sónuupplýsingar eða lúta að frið-
helgi einkalífs en eru nauðsyn-
legar lögreglu til að upplýsa
brotastarfsemi á netinu.
Hlerunarbúnaður
Í umræðunni um lögin hafa
ýmsir farið mikinn í blöðum og
látið að því liggja að fyrirhuguð
væri stórfelld og aukin heimild
lögreglu til hlerunar símtala. Það
á auðvitað ekki við nein rök að
styðjast.
Með ákvæðum um hler-
unarbúnað í 2. gr. laganna var í
engu verið að breyta fyrri fram-
kvæmd, aðeins verið að styrkja
lagaheimildina og kveða skýrar á
um skyldu fjarskiptafyrirtækis
varðandi aðgang að búnaði til
hlerunar. Rétt er að taka fram að
til þess að lögregla fái heimild til
hlerunar símtala þarf eftir sem
áður úrskurð dómara.
Gætt er persónuverndar
Þær breytingar, sem nú hafa
verið gerðar á fjarskiptalögunum,
eru í samræmi við 15. gr. per-
sónuverndartilskipunar Evrópu-
sambandsins og með þeim er í
engu gengið inn á friðhelgi heim-
ilisins eða vegið að 71. gr. stjórn-
arskrárinnar, hvað þá að verið sé
að brjóta gegn mannréttinda-
sáttmála Evrópu. Sambærilegar
heimildir er þegar að finna í lög-
um lýðræðisríkja í kringum okk-
ur. Þá má benda á að tillagan til
framkvæmdastjórnarinnar um að
geyma fjarskiptagögn í 12-36
mánuði kom frá einhverjum
þekktustu lýðræðisríkjum Evr-
ópu, þ.e. Frakklandi, Írlandi, Sví-
þjóð og Bretlandi.
Þá hefur því verið haldið fram
að starfsmenn fjarskiptafyr-
irtækja séu berskjaldaðri eftir
lagabreytinguna en fyrir hana og
að þeir verði tengdari lög-
reglurannsóknum en fyrr. Þetta
er alveg dæmalaus málflutningur,
á sér enga stoð og bendir til al-
gerrar vanþekkingar á því hvern-
ig staðið er að þessum málum.
Það hvernig sífellt er tönglast á
að um sé að ræða atlögu að per-
sónufrelsi og friðhelgi einkalífs og
mannréttindum er aðeins verðfell-
ing á þessum mikilvægu rétt-
indum.
Með lögunum er verið að huga
að eðlilegum breytingum er lúta
að heimildum lögreglu í því
breytta tækniumhverfi sem við
lifum í.
Það er ljóst að með þeirri laga-
breytingu, sem nú hefur verið
gerð á fjarskiptalögum, er ekki
verið að veita lögreglu heimild til
að valsa um og skoða gögn borg-
ara án dómsúrskurðar. Hörðustu
andstæðingar þessara breytinga
hafa haldið því fram að allt efni
tölvupóstsendinga verði skráð og
þar með innihald tölvupósta. Slíkt
er auðvitað fráleitt. Þær upplýs-
ingar, sem lögreglu verður heim-
ilt að nálgast án dómsúrskurðar,
eru aðeins upplýsingar um hver
sé notandi IP tölu annars vegar
og eigandi símanúmers hins veg-
ar. Þessar upplýsingar eru þess
eðlis að þær kalla ekki á sérstakt
mat af hálfu dómstóla en forsenda
þess að lögregla afli þessara upp-
lýsinga er að það sé gert í þágu
rannsóknar opinbers máls. Allar
aðrar upplýsingar um umferð eða
magn gagnasendinga, tengingar
við aðra sem og gögn sem frá
tölvu koma o.s.frv. getur lögregla
ekki nálgast án atbeina dómstóla
og er í engu verið að breyta lög-
um að þessu leyti. Með þessum
breytingum er verið að auka ör-
yggi þeirra sem nota Netið og
fjarskipti og senda skýr skilaboð
um vilja löggjafans og stjórnvalda
til þess. Verið er að bregðast við
ákveðnum vanda en í engu verið
að brjóta gegn friðhelgi einkalífs
eða mannréttindum. Með ákvæð-
inu er verið að verja möguleika
almennings og fyrirtækja til að
nýta Netið okkur öllum til hags-
bóta. Það dettur vonandi engum í
hug að Netið eigi að vera sérstakt
athvarf fyrir brotamenn. Netið
verður öruggara á eftir og per-
sónuréttindi og friðhelgi verða
betur varin en áður.
Af fjarskiptum og frelsi
Eftir Sturlu
Böðvarsson ’Með lögunum er veriðað huga að eðlilegum
breytingum er lúta að
heimildum lögreglu í
því breytta tæknium-
hverfi sem við lifum í.‘
Sturla Böðvarsson
Höfundur er samgönguráðherra.
og tekur
ekki ósk-
Norðmenn
ð honum.
a ákveðin
orðmönn-
ið litum á
óra bróð-
egri á öll-
ekur fram
vegar á
itað geta
hnökrar í
and land-
sterkt að
segir Vik
milli land-
auk þess
a í Svíþjóð
þeir Vik
áhuga al-
rir sig að
ist í hinu
samhengi
arpið hafi
haft sem nútímamiðill. „Hátt í 90%
Norðmanna hefur aðgang að sænsk-
um sjónvarpsrásum og fylgist með
bæði fréttum og vönduðum sænsk-
um sjónvarpsþáttum,“ segir Vik og
tekur fram að vandfundið sé það
barn í Noregi sem ekki hafi séð
sænskt barnaefni unnið upp úr bók-
um t.d. Astrid Lindgren um Emil í
Kattholti eða börnin á Saltkráku.
Eðlilega vaknar spurningin
hvernig góð sambúð landanna
tveggja, sem og hinna Norður-
landanna, verði tryggð til frambúð-
ar. Veltir blaðamaður upp þeirri
spurningu hvort forsaga landanna
sé ein og sér nægileg trygging þess
að samskiptin verði jafngóð í fram-
tíðinni. „Það hefur löngum verið
ljóst að Norðurlandaþjóðirnar eru
að mörgu leyti afar líkar. Við eigum
auðvitað sameiginlega forsögu og
búum að sterkum menningar-
tengslum sem gerir það eflaust að
verkum að hugsunarháttur okkar er
áþekkur sem og gildi okkar og við-
mið,“ segir Vik og tekur Jobeus und-
ir með honum en bendir á að halda
þurfi þessum góðu tengslum við með
því m.a. að leggja áherslu á gildi
sambands og samvinnu Norður-
landanna í hugum unga fólksins.
„Annað sem skiptir ekki síður
máli fyrir sterkt samband Norður-
landanna er að við getum skilið
hvert annað þó að við tölum hvert
okkar eigið tungumál. Auðvitað
krefst það þess að Finnar og Íslend-
ingar læri skandinavísk mál og vona
ég svo sannarlega að þið haldið
áfram að leggja áherslu á norræna
tungumálakennslu því ég held að
það skipti gríðarlega miklu máli fyr-
ir sjálfsvitund okkar sem Norður-
landaþjóðar að við getum rætt sam-
an á eigin máli í stað þess að þurfa að
skipta yfir á enskuna,“ segir Vik.
Fyrir þá sem lesa vilja sér meira
til um sambandsslitin má benda á
grein Einar Hreinssonar sagnfræð-
ings í síðustu Lesbók.
Morgunblaðið/Þorkell
Norðmanna á Íslandi, og Bertil Jobeus, sendi-
ast sannfærðir um að viljinn til að leysa ágrein-
é ákveðið þjóðareinkenni beggja þjóða.
silja@mbl.is
Morgunblaðið/Kristinn
augland,
aráð-
í, norska
ðjan
attheus-
rno í
st og
em hefj-
er að
ndiráðs-
iráðsins
is.
ilefni
má nefna
10. júní,
nsku kon-
sem
og tengir
rautinni
Óslóar.
eð