Morgunblaðið - 13.09.2005, Blaðsíða 22

22 ÞRIÐJUDAGUR 13. SEPTEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
VERÐBÓLGAN SÝNIR KLÆRNAR
Það fer hrollur um þá, sem á annaðborð muna tíma verðbólgu, þegar
fregnast að verðhækkanir í síðasta
mánuði hafi verið svo miklar að efri
þolmörk verðbólgumarkmiðs Seðla-
bankans séu rofin. Verðbólgan étur
upp umsamdar kaupmáttarhækkanir.
Hún ruglar alla áætlanagerð heimila
og fyrirtækja og gerir rekstur þeirra
erfiðari. Hún hleypir upp afborgun-
um af verðtryggðum lánum fólks,
ekki sízt húsnæðislánunum. Á liðnum
áratugum var verðbólgan ein allra
versta meinsemdin í íslenzku efna-
hagslífi.
Það kemur ekki á óvart að á bak við
verðhækkanir standi hækkanir á
eldsneyti og á húsnæði. Hins vegar
vekur athygli að matur og önnur dag-
vara skuli hækka verulega umfram
það, sem spáð hafði verið. Greining-
ardeild Landsbankans orðar það svo í
Vegvísi sínum í gær að þau áhrif sem
verðstríð matvöruverslana hafi haft
til lækkunar matvælaverðs hafi nú að
mestu leyti gengið til baka. Menn
hljóta að spyrja af hverju. Gengi
krónunnar hefur hækkað, þannig að
innkaupsverð innfluttrar dagvöru
hefur væntanlega lækkað. Hér er
augljóslega þörf á áframhaldandi að-
haldi neytenda að stórmarkaðakeðj-
unum.
Sömuleiðis hljóta margir húseig-
endur að spyrja sig þeirrar spurning-
ar, hversu langvinn hún sé, kjarabótin
sem þeir töldu sig hljóta af lækkandi
vöxtum á íbúðalánum, ef nýju íbúða-
lánin leiða til verðbólgu, sem hækkar
verðbæturnar á lánum þeirra og étur
upp ávinninginn af lægri vöxtum.
Nú er ljóst að forsendur kjara-
samninga á almenna vinnumarkaðn-
um halda ekki. Samtök atvinnurek-
enda og launþega verða að setjast
niður eftir nokkrar vikur og ráða ráð-
um sínum. Miklu máli skiptir að þar
verði gengið fram af fullri ábyrgð.
Launahækkanir, sem ekki er inn-
stæða fyrir hjá fyrirtækjum, skila
engri kjarabót til lengri tíma litið.
Vandséð er að Seðlabankinn eigi
nokkurn annan kost en að hækka enn
stýrivexti sína í næstu viku. Mikið ríð-
ur á að Seðlabankinn verði ekki látinn
einn um aðhaldið í efnahagsstjórn-
inni; þar hljóta ríkisfjármálin einnig
að koma til skoðunar.
VALDARÁN AÐ OFAN
Mörgum þótti Junichiro Koiz-umi, forsætisráðherra Jap-ans, taka áhættu þegar hann
leysti upp þing og boðaði til kosninga
fyrir lok kjörtímabils, en hann stend-
ur með pálmann í höndunum eftir
stórsigur í kosningunum um helgina.
Flokkur hans, Frjálslyndi lýðræðis-
flokkurinn, fékk afgerandi meirihluta
á þingi, 296 sæti af 480 í neðri deild-
inni. Flokkurinn hefur verið við völd í
Japan nánast sleitulaust frá 1955 ef
frá er talið 11 mánaða tímabil 1993–
94. Hann hefur aðeins einu sinni unn-
ið stærri sigur og það var fyrir um
tveimur áratugum. Samsteypustjórn
Frjálslynda lýðræðisflokksins og
Nýja Komei-flokksins mun sitja
áfram þrátt fyrir úrslitin og munu
stjórnarflokkarnir því samanlagt
ráða yfir rúmlega tveimur þriðju
hlutum þingsæta.
Koizumi hefur verið forsætisráð-
herra frá árinu 2001. Hann var utan-
garðsmaður í flokknum, sem þá átti
undir högg að sækja meðal almenn-
ings auk þess sem japanskur efna-
hagur virtist ekki þess megnugur að
ná sér upp úr langvarandi lægð. Koiz-
umi var fenginn til að bjarga flokkn-
um og hann ákvað að gera byltingu í
honum ofan frá. Koizumi hefur notið
mikils persónufylgis meðal almenn-
ings og hefur fyrir þær sakir oft verið
líkt við rokkstjörnu. Hann hefur hins
vegar mætt andstöðu innan flokksins
þar sem verið hafa við lýði rótgrónar
valdablokkir, sem hann sagði stríð á
hendur.
Ástæða þess að Koizumi rauf þing
var að hans eigin flokkssystkin sner-
ust gegn fyrirætlunum hans um að
gera umbætur á póstþjónustu lands-
ins, sem reyndar er einnig risavaxin
fjármálastofnun. Japanski pósturinn
geymir sparireikninga og eignir að
andvirði þrjú þúsund milljarða doll-
ara og gæti því orðið stærsti einka-
banki heims. Þessa sjóði hafa jap-
anskir stjórnmálamenn iðulega notað
til að fjármagna atkvæðavæn verk-
efni. Þegar Koizumi sá að hans eigin
flokkur hugðist hindra áform hans
ákvað hann að grípa til sinna ráða.
Hann gekk svo langt að hreinsa þá
þingmenn, sem lýst höfðu andstöðu
við umbæturnar út af framboðslist-
um.
Japanskur efnahagur hefur sýnt
ýmis batamerki undanfarið, sem
meðal annars sést á minna atvinnu-
leysi, en þó draga japanskir neytend-
ur enn úr neyslu. Sennilegt er að sig-
ur Koizumis muni hafa jákvæð áhrif á
efnahagslífið. Í það minnsta tóku
verðbréfamarkaðir kipp í gær þegar
ljóst var að hann hefði sigrað.
Nágrannar Japans munu fylgjast
grannt með framvindu mála, meðal
annars vegna þess að samskipti Jap-
ana og Kínverja hafa sennilega ekki
verið jafnstirð frá því að formlegt
samband var tekið upp milli þeirra
fyrir rúmum þremur áratugum, en
samskiptin við Bandaríkjamenn hafa
sjaldan verið betri. Söguskoðun Jap-
ana á ýmsum atburðum heimsstyrj-
aldarinnar hefur valdið deilum milli
ríkjanna, en einnig er ágreiningur um
yfirráð yfir eyjum og hafsvæði þar
sem verið getur að finna olíu og gas.
Kosningabaráttan snerist hins vegar
nánast eingöngu um póstþjónustuna
og því verður tíminn að leiða í ljós
hvað nú tekur við í utanríkismálum.
Hvað sem líður efnahagsvanda
Japana er japanska hagkerfið það
næststærsta í heiminum. Japan
gegnir mikilvægu hlutverki í Asíu
sem mótvægi við rísandi efnahags-
veldi Kína. Sigur Koizumis ber vitni
breyttu pólitísku landslagi í Japan.
Hann hefur brotið upp rótgróna hóp-
hugsun í flokknum og efnahagslífinu
veitti ekki af svipuðum breytingum.
Koizumi segir nú að þrátt fyrir sig-
urinn muni hann láta af embætti á
næsta ári eins og hann hafi alltaf ætl-
að sér. Það er víst að hart verður lagt
að honum að gera það ekki því að þótt
andstæðingar hans séu þeirrar
hyggju að hann hafi eyðilagt flokkinn
búa þeir um leið við þá mótsögn að
þeir geta ekki án hans verið.
M
argaret Atwood (f.
1939) er óvenju
fjölhæfur rithöf-
undur og nær höf-
undarverk hennar
yfir flest textasvið: Tólf skáldsög-
ur, sjö barnabækur, þrettán
ljóðabækur og -söfn og sjö
greina- og ritgerðasöfn. Þar að
auki er hún fræðimaður, há-
skólaborgari og gagnrýnandi.
Hún fjallar um rithöfunda og
verk þeirra og skáldverk al-
mennt, bókmenntalíf, menningu
og samfélagsleg mál, heimsmál –
hún lætur sig varða flest svið
mannlegra athafna.
Það er ekki annað hægt en að
máta hana við femínisma, þótt
hún vilji ekki láta innlima sig í
samtök eða hreyfingar. Í skáld-
sögum sínum fjallar hún einkum
um konur og reynslu þeirra, og
gjarnan konur með brotna eða
klofna sjálfsmynd. Ekki þó alfar-
ið: aðalsöguhetjan í næst-nýjustu
skáldsögunni, Oryx and Crake
(2003) er karl sem reyndar er
kominn í eins konar móðurhlut-
verk í erfðabreytilegri framtíð.
Margir kannast við framtíðar-
óhugnaðinn í The Handmaid’s
Tale, sem til er í íslenskri
þýðingu: Saga Þernunnar. Nýj-
asta skáldsaga Atwood, The
Penelopiad, eða Penelópukviða,
er væntanleg nú fyrir jólin í ís-
lenskri þýðingu.
Gómsætar konur
Fyrsta birta skáldsaga Atwood,
The Edible Woman (Gómsæta
konan) kom út 1969 einmitt þeg-
ar fyrsta bylgja nýrrar kvenfrels-
isbaráttu reið yfir hinn vestræna
heim. Atwood var samt heldur á
undan sinni samtíð því sagan var
samin og skrifuð 1965 en hafði
einfaldlega og bókstaflega týnst
hjá útgefandanum sem var með
handritið til skoðunar. Hún hafði
þó, eins og hún hefur sjálf sagt,
lesið Betty Friedan og Simone de
Beauvoir og tengdi við tíðarand-
ann.
Bókin var að lokum gefin út
samtímis í Kanada, Bandaríkj-
unum og Englandi, eftir að At-
wood höfðu verið veitt verðlaun
fyrir ljóðabók og bókin kom í
leitirnar hjá útgefanda. Gómsæta
konan varð eitt af „höfuðritum“
nýrrar kvenfrelsisbaráttu. At-
wood er þó ekki á því að láta
hugmyndafræði stjórna skáld-
skapnum.
„Viðbrögð gagnrýnenda voru í
stórum dráttum tvenns konar:
Þeir sem ekki enn könnuðust við
kvenfrelsisbaráttuna sögðu:
„Þetta er afar ungur rithöfundur
sem á eftir að taka út þroska.“
Hinir upplýstu lofuðu bókina í
hástert sem nýbylgju-kvenfrels-
isverk. Hvorugt var reyndar satt.
Það stýrði mér engin afmörkuð
hugmyndafræði.“
„Ég hafði hins vegar að vissu
leyti gestsaugað hvað samfélagið
varðaði. Ég ólst upp í dreifbýli,
norðan lands, og við aðstæður
þar sem kynhlutverk og kynja-
mynstur voru að mörgu leyti ólík
því sem gerðist í þéttbýlinu.
Maður klæddist t.d. ekki kjólum
og pilsum í kuldanum. Ég stund-
aði veiðar þótt ég yrði aldrei góð
skytta, vegna sjóngalla, og ég
veiddi fisk. Og auðvitað hjó mað-
ur niður tré í eldivið. Mér hefur
reyndar farið heilmikið fram í
skógarhögginu síðan!
Það var mér því nýtt þegar ég
rak mig á allar óskrifuðu kynja-
reglurnar þegar ég kom fyrst til
byggða, svo að segja. Sjötti ára-
tugurinn var jú afar íhaldssamur:
stríðið nýyfirstaðið og mönnum
var mikið í mun að koma konum
aftur inn á heimilið. Og til að
gera langa sögu stutta: Þetta er
náttúrlega gjörbreytt allt saman
núorðið.
Það sem mér finnst áhugavert í
femínískri baráttu samtímans eru
beinharðar aðgerðir á staðnum.
Eins og t.d. gramíski bankinn
(Grameen bank) sem hagfræðing-
urinn Muhammad Yunus kom á
fót í heimalandi sínu Bangladesh.
Kerfið byggist á „smálánum“.
Konur eru í brennidepli í þessu
kerfi en nær allir lántakendur í
kerfinu, sem nú skipta milljónum,
eru konur.
Raunhæf barátta
Konurnar fá s.s. lánaðar litlar
upphæðir í afmörkuð verkefni
sem skipta samfélagið afar miklu
máli. Endurgreiðsluprósenta lána
er sú hæsta í öllum heiminum.
Ástæðan fyrir því að aðeins kon-
um er lánað er, skv. hugmynda-
fræðinni, sú að konur hugsa um
fyrst og fremst um fjölskyldur
sínar en sóa fénu ekki í sýnd-
armennsku, drykk og skemmt-
anir. Þetta finnst mér áhugavert.
Mér sama hver opnar dyrnar;
það er bara spurning um hátt-
semi. Femínismi er ekki bara
eitthvað eitt: kvenfrelsisbarátta
er menningarbundin. Það sem
gengur á einum stað gæti verið
fáránlegt á öðrum.
Ég er ekki hugmyndafræðileg-
ur rithöfundur: hjá mér eru per-
sónurnar eins og þær eru en ekki
eins og þær ættu að vera. Ég
fékk á sínum tíma heilmikla
gagnrýni, einkum frá konum úr
hugmyndafræðilegu baráttunni,
fyrir að skapa heldur breyskar
konur. En hver hefur áhuga á því
að lesa um fullkomnar konur?“
Þótt undarlega kunni að hljóma
er hugtakið „kanadískar bók-
menntir“ tiltölulega nýtt af nál-
inni. Margaret Atwood fer reynd-
ar framarlega í hópi ákveðinna
samlanda sinna sem tóku
að „búa til“ sjálfstæðar k
adískar bókmenntir.
„Það voru ekki miklir m
leikar fyrir mína kynslóð
áratugnum í Kanada. Strí
þar áður kreppan hafði dr
niður þær bókmenntahrey
sem höfðu farið af stað á
áratugnum. Peningaleysi
pappírsskortur háðu útge
Í þessari fyrrverandi nýle
Frakka og Englendinga e
eftir af því að bókmenntir
menning væru annað hvo
frönsk eða engilsaxnesk f
irbæri.
Þótt rithöfundar hafi ve
Kanada á 19. öldinni náði
þeirra heimsfrægð. Þanni
aðist það að þegar við vor
menntaskólum á sjötta ár
um lærðum við ekki mikið
okkar eigin, eiginlegu me
Nýlenduáhrifin voru miki
bandarísk áhrif. Verkefni
var því fyrst og fremst að
aðstæður sem gerðu okku
að gefa út bækur í heima
okkar.
Eldri kynslóðum fannst
legt að gefa út bækur í K
án þess að gefa þær út á
tíma í annað hvort Banda
unum eða Bretlandi. Við f
því tvöföld skilaboð: „Þið
enga þjóðarsamsemd; Ka
hefur enga þjóðarsamsem
á sama tíma var okkur sa
„Þetta er of kanadískt!“
Þetta var því ekki auðv
upphafinu. Árið 1960 voru
út hjá kanadískum útgefe
alls 5 skáldsögur, eftir ka
höfunda. Við tókum okku
nokkur hópur, þ. á m. Gr
Gibson [eiginmaður Atwo
komum á fót litlum útgáfu
irtækjum. Svo vildi líka ti
skólabókamarkaðurinn se
haldið mörgum útgefanda
floti breyttist og fyrirtæk
því að leita eftir öðru efni
gáfu. Nokkur þeirra ákvá
það efni hlyti m.a. að vera
adískar bókmenntir.
Mímeóskáld
En við byrjuðum s.s. sem
skáld eða fjölritunarskáld
af efninu var því fjölritað
á götum úti og á kaffihús
Bókmenntir, spása
Kanadíski rithöfund-
urinn Margaret
Atwood er einn af
aufúsugestum Bók-
menntahátíðar í
Reykjavík að þessu
sinni. Hún er fjölhæf-
ur listamaður og
gagnrýnandi sem fer
fremst jafningja í
hópi kanadískra höf-
unda. Geir Svansson
heyrði ofan í hana um
bókmenntir, afstöðu
og gagnrýni.
„Ég er ekki hugmyndafræðilegur rithöfundur: hjá mér eru persó
ættu að vera. Ég fékk á sínum tíma heilmikla gagnrýni, einkum f
fyrir að skapa heldur breyskar konur. En hver hefur áhuga á því
Atwood, kanadíski rithöfundurinn sem er einn af gestum Bókme
’Í skáldskap getuí ljósi þess sem þa
ist, skoðað og kann
skilið hvað við eru
og hvað við viljum