Fréttablaðið - 29.04.2006, Blaðsíða 65
LAUGARDAGUR 29. apríl 2006
Einn voðalegasti atburður Íslands-
sögunnar er stórbruninn í Kaup-
mannahöfn haustið 1728. Mestur
hluti miðbæjarins brann til kaldra
kola, þar með talið háskólahverf-
ið, að undanteknu háskólaráðshús-
inu. Háskólabókasafnið eyðilagð-
ist gjörsamlega og með því ótal
handrit, meðal annars ófá íslensk
handrit frá miðöldum. Stjórnvöld
komu litlum vörnum við og
tilraunir til slökkvistarfs
mistókust. Jón Ólafsson
frá Grunnavík, sem var í
borginni þessa daga, lýsti
henni svo að bruna lokn-
um: „Að líta á staðinn
sjálfan er skelfilegt, það
sér allt út eins og stór-
grýtt holt eða hraun.“
Björgunaraðgerðir
Eldurinn kom upp að
kvöldi miðvikudagsins
20. október og þá þegar
hvöttu íslenskir námsmenn Árna
Magnússon prófessor og hand-
ritasafnara til að koma eigum
sínum undan. Handritasafn hans
var eitt hið merkasta á Norður-
löndum og afrakstur áratuga erf-
iðis. Árni kvaðst treysta því að
eldurinn yrði slökktur. Morgun-
inn eftir var kominn eldur í Frú-
arkirkju og þá tók Árni við sér,
enda aðeins nokkur hundruð
metrar frá kirkjunni að húsi hans
í Store Kannikestræde. Árna til
aðstoðar við björgunina voru
áðurnefndur Jón Ólafsson og
Finnur Jónsson síðar biskup,
ásamt þjónustufólki. Farnar voru
fjórar eða fimm ferðir á vagni
Árna, en á fimmta tímanum varð
ekki meira að gert fyrir hita og er
haft eftir Árna um leið og hann
gekk út í síðasta sinn: „Þarna eru
þær bækur sem aldrei og hvergi
fást slíkar til dómadags.“
Handritin gengu fyrir
Á fimmta hundrað prentaðra bóka
bjargaðist en mörg þúsund urðu
eldinum að bráð. Handritin höfðu
verið látin ganga fyrir, sem von
var. Árna var mjög brugðið og í
bréfum til Íslands næsta vor gerði
hann meira úr glötuninni en efni
stóðu til. Skaðinn var engu að
síður mikill. Talið er að einungis
tólf skinnhandrit hafi brunnið,
mest Maríu sögur og Karlamagn-
úsar sögur, en ókunnur fjöldi
handritsbrota. Hjá Árna voru líka
fáein íslensk skinnhandrit úr
Háskólabókasafninu, sem hann
hafði að láni og björguðust fyrir
vikið. Aftur á móti brunnu all-
mörg pappírshandrit frá 17. öld
og eftirrit handrita og bréfa sem
Árni hafði látið gera áratugina á
undan. Fornar bréfabækur emb-
ættismanna, alþingisbækur, ann-
álar og kvæðabækur týndust, sem
og Sæmundar Eddur „geysimarg-
ar“ eins og Árni orðaði það sjálf-
ur. Einnig má nefna jarðabók hans
og Páls Vídalíns yfir Austurland.
Síðast en ekki síst glötuðust minn-
isgreinar hans um ýmis efni,
meðal annars lærða íslenska
menn, sem hann hafði safnað fróð-
leik um nánast alla ævina.
Komið fyrir á nýjum stað
Fyrst um sinn voru handritin í
geymslu hjá vini Árna, Hans
Becker kaupmanni. Síðar fékk
Árni eigið húsnæði, mun þrengra
en hann hafði haft áður, og svo
virðist sem hann hafi aldrei haft
geð í sér til að kanna nákvæmlega
hvað bjargaðist og hvað glataðist.
Hann lést rúmu ári eftir brunann,
aðfaranótt 7. janúar 1730, 66 ára
að aldri.
Ómakleg gagnrýni
Árni hefur verið gagnrýnd-
ur fyrir að fara með nánast
öll íslensk handrit úr landi
og síðan næstum því láta
þau eyðileggjast í eldi.
Það eru ómaklegar
aðfinnslur og líklegt að
mikill hluti þeirra
handrita sem þó eru
til, þrátt fyrir stór-
brunann í Kaupmanna-
höfn, hefði orðið eyðilegg-
ingu að bráð á Íslandi,
hefði Árni ekki safnað
þeim saman. Þýski fræðimaður-
inn Konrad Maurer rökstyður
þetta af mikilli skynsemi í lýsingu
á ferð sinni um Ísland árið 1858,
og er rétt að hann eigi síðasta
orðið hér: „Auk þess er ástæða til
að efast um að nokkuð markvert
væri nú eftir af þeim ótölulega
fjölda handrita sem Árni bjargaði
með ósegjanlegum erfiðismunum
úr höndum ógætinna eigenda... ef
hann hefði ekki flutt þessa fjár-
sjóði úr landi á þeim erfiðu tímum
í sögu íslensku þjóðarinnar sem
um var að ræða.“
Már Jónsson, dósent í sagn-
fræði við Háskóla Íslands.
Hvaðan kemur orðatiltækið
„enginn verður óbarinn biskup“?
Voru biskupar lamdir í gamla
daga?
Engin sérstök saga virðist tengd
við máltækið enginn verður óbar-
inn biskup. Með því er átt við að
enginn nái langt án þess að hafa
lagt hart að sér, ekki einu sinni
biskupar. Í sögunni af Guðmundi
biskupi góða er frá því sagt að
hann hafi verið heldur ódæll í
æsku og verið barinn til bókar,
það er honum var refsað ef hann
lagði ekki að sér við námið. Hann
náði þó að verða biskup, ef til vill
vegna þess að hann var tuktaður
til, barinn.
Þýðing á erlendum málshætti
eða máltæki
Máltækið gæti átt óbeint rætur að
rekja til Guðmundar sögu en verið
um leið þýðing á latneskum máls-
hætti, til dæmis per arduum ad
astra „með erfiði til stjarnanna“. Í
Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar
Blöndals (1920-1924:586) er sam-
bærilegt máltæki, tugt og lære
giver brød og ære, notað sem þýð-
ing á „enginn verður óbarinn
biskup“.
Orðasambandið að berja ein-
hvern til bókar er þekkt úr fornu
máli og er notað enn í dag þótt
fáum sé haldið að bóklestri nú til
dags með barsmíðum.
Guðrún Kvaran, prófessor,
forstöðumaður Orðabókar
Háskólans.
Hvaða handrit Íslendinga
töpuðust í brunanum í
Kaupmannahöfn?
�������������
���������������
Vísindavefur Háskóla Íslands fjallar um öll vísindi, hverju nafni sem þau nefnast. Að
jafnaði birtast þar 15-20 ný svör í hverri viku. Meðal spurninga sem glímt hefur verið við
að undanförnu eru: Hvernig stendur á því að veðurmunur er svona mikill á milli svæða
á jafn litlu landi og Íslandi, hvað getið þið sagt mér um fyrstu nunnurnar á Íslandi, af
hverju verður fólk stressað, eru óbeinar reykingar óhollar, hvernig er stéttakerfi Hindúa,
hversu gamall er elsti peningur á Íslandi og hafa fjölmiðlar góð eða vond áhrif á viðhorf
okkar til kynlífs? Hægt er að lesa svör við þessum spurningum og fjölmörgum öðrum á
slóðinni www.visindavefur.hi.is
ÁRNI MAGNÚSSON
1663-1730.
������������������������������
�� ����������������������������
��������������
�����������������
N
æ
st
��������������������
�������������������������������������������������
��������������������������������������������������
������������������������� ���������������� �����
���������������������������������������������������
���������������������������������������� ������
��������������������������������������������
� ���������������������������������
� ���������������������������������������
� �����������������������������������
�������������������������������������������
� ��������������������������������������������
����������������������������������������������
� ���������������������������������������
�������������������������
�������������
����������������������������������������������