Fréttablaðið - 09.12.2007, Qupperneq 34

MENNING 8
G
æfan er brotin skel.
Allt veltur á flóðinu og
hinum dýrunum á
ströndinni. En svo eru
skúturnar með hvítu
seglin sem vekja þrá eftir stærri
veröld. Í því efni kemur til kasta
skáldanna. Þau eru í heiminn borin
til þess að svara kalli drauma en
aldrei án tilfinningar fyrir veru-
leikanum á ströndinni. Þannig búin
takast þau á við frásögn af lífi og
skiptir engu hvort seglið verði
gegndrepa og skútan brotni í spað.
Tilfinningin fyrir veruleikanum
vex í jöfnu hlutfalli við hamfarirn-
ar í flæðarmálinu. Er það kannski
þess vegna sem Þórbergur Þórðar-
son kastar sér í sjóinn hvenær sem
færi gefst, eins og til að gefa sig
óskiptan í einvígi drauma og veru-
leika? Sjálfur orðar hann glímuna
svona: „Frá vöggu til grafar þreyt-
um vér fangbrögð við ímynd veru-
leikans“. Eins og lesendur bóka
hans kannast við, setur glíman ekki
aðeins mark sitt á verkin heldur
holdgerist hún þar. Gyrðir Elíasson
orðar stílbrögðin svona: „Maður
verður aldrei einmana þegar lesin
eru verk Þórbergs; hann er ævin-
lega nálægur af lífi og sál, spannar
alla tilveruna frá dapurleika til
gleði, og það er aldrei þessi keimur
af dauðri handavinnu sem er svo
alltof algengur í verkum rithöfunda
og skilur mann eftir einn og yfir-
gefinn á brunasandi.“ Hvernig
skrifar maður ævisögu Þórbergs?
Í gegnum tíðina getur hinn
flein djarfi Þórbergur hafa tekið sér
bólfestu í hugum lesenda sinna. Það
breytir því ekki að líf hans og sam-
tími er eftir sem áður viðvarandi
efniviður túlkunar. Pétur Gunnars-
son er heldur ekki sá eini sem gerir
tilraun um Þórberg þessi misserin.
Árið 2006 kom út bókin Skáldalíf
eftir Halldór Guðmundsson. Í henni
er ofin saga Þórbergs og Gunnars
Gunnarssonar, ofvitans úr Suður-
sveit og skáldsins á Skriðuklaustri.
Bók Péturs, ÞÞ í fátæktarlandi.
Þroskasaga Þórbergs Þórðarsonar,
hefst árið 1906, árið sem Þórbergur
hefur líklega tekið sér far með
strandferðaskipinu Hólum frá Höfn
í Hornafirði til Reykjavíkur, þá 17
ára gamall. Henni lýkur árið 1933,
sumarið sem Þórbergur og eigin-
kona hans Margrét Jónsdóttir fara í
brúðkaupsferðina austur í Suður-
sveit. Brúðkaupsferðin rennur
reyndar saman við rannsóknaleið-
angur en Þórbergi hafði skömmu
áður verið falið að rita sögu Austur–
Skaftafellssýslu. Pétur Gunnarsson
leitar víða fanga. Fyrir utan útgefin
verk Þórbergs, og bókina Bréf til
Sólu (1983), vísar hann í óbirt sendi-
bréf og dagbækur. Hann vitnar
einnig í óútgefið ævisöguhandrit
Þórbergs, eða svonefnt „Stóra hand-
ritið“. Í eftirmála þroskasögunnar
minnist Pétur einnig á tvö önnur rit
sem hann segir að hafi haft áhrif á
„sinn Þórberg“ umfram önnur.
Þetta eru bækurnar Ljóri sálar
minnar (1986) og Mitt rómantíska
æði (1987) sem geyma úrval af
óbirtu efni Þórbergs. Helgi M. Sig-
urðsson sá um útgáfu þeirra.
Eins og gefur að skilja er hér um
auðugan garð að gresja. Lesandi
þræðir sig eftir slóðinni sem mót-
aði í senn manninn og rithöfundinn
Þórberg Þórðarson, hann sem kall-
aður hefur verið einn af mikilhæf-
ustu höfundum 20. aldarinnar í
íslenskum bókmenntum. Þar við
bætist saga nýlenduþjóðar á
umbrotatímum og höfuðstaðar við
útmörk Evrópu, að ógleymdum
kafla úr heimssögu og brotum
heimsbókmennta. Hamfarirnar í
flæðarmálinu eru ekki við eina fjöl-
ina felldar. Meira að segja handan-
heiminn rekur á fjöru og það jafn
fullan af lífi og konurnar sem ylja
kviknöktu skáldinu.
Umrætt tímabil í lífi Þórbergs er
ekki með öllu óþekkt. Fyrir utan
bókina Bréf til Sólu, sem geymir
bréf Þórbergs til Sólrúnar Jóns-
dóttur, barnsmóður hans og ást-
konu til margra ára, sem hún kom
út 10 árum eftir dauða Þórbergs,
vega bækur eftir sjálft viðfang
þroskasögunnar þungt í ævisögu-
legu tilliti, bækur á borð við Bréf til
Láru og Ofvitann. Höfundur þroska-
sögunnar getur þess enda í fyrstu
setningu bókarinnar að viðfang
hans hafi gert lífsgöngu sinni
„margháttuð skil“ (7). Í sömu setn-
ingu kemur hins vegar einnig fram,
að Þórbergi hafi láðst að greina frá
ferðalagi sínu með strandferða-
skipinu til höfuðstaðarins. Eins
hefur hann ekki tjáð sig (svo vitað
sé) um hvernig höfuðstaðurinn kom
honum fyrir sjónir „þegar hann að
lokinni nætursiglingu sá hann vaxa
fram í morgunskímunni“ (7).
Það kann að vera til vitnis um
nálgun Péturs og stílbrögð, að
myndin af Þórbergi vex fram í
morgunskímunni. Hér er ekki ein-
vörðungu átt við kvennafar skálds-
ins og vöxt þess, en eins og gengur
hefur maðurinn lifað enn litríkara
ástalífi en áhugafólk um efnið hefur
gert sér grein fyrir. Líkt og lesa má
um í þroskasögu Þórbergs, er hvata-
líf og tilfinningasambönd mann-
eskju ekki endilega mælikvarði á
þroska. Pensilför ástríðunnar eru
hins vegar útlínur í mynd Péturs af
Þórbergi. Og ástríða Þórbergs er
margföld í roðinu. Þannig má sjá
hvernig kærusturnar ylja ekki
aðeins skáldinu undir sæng og
horfa á hann fara í sjóinn, heldur
ganga þær aftur á pappír. En hvers
vegna ekki stóra ástin, Sólrún Jóns-
dóttir? Líkt og Pétur sýnir, reynir
Þórbergur að stroka hana út úr höf-
undarverki sínu, konuna sem hann
elskaði heitar en aðrar, þá sem hann
vildi giftast en gat ekki sökum
fátæktar, þá sem var gift öðrum en
sem Þórbergur hætti ekki að elska
og átti í margra ára ástarsambandi
við.
Tilraunin til að stroka Sólrúnu út
mistekst, eins og frægt er orðið.
Við vitum líka að kærustur þurfa
ekki að búa í Berlín og þekkja
náunga eins og Kafka til að geyma
bunka af bréfum sem seinna rata
fram í dagsljósið. Fyrir utan að
gefa lesanda vísbendingu um nátt-
úruna í tilfinningalífi mannsins og
þau skilyrði sem því eru sett, má
einnig sjá hvernig vegur Þórbergs
vex í takt við skipbrot stóru ástar-
innar. Húmoristinn Þórbergur lifði
ekki alltaf fyndnu lífi. Lesandinn
skynjar það. Meðan hann hrífur
vini sína í Unuhúsi og Mjólkurfé-
laginu, þar á meðal hárgreiðslukon-
una og salónessuna Kristínu Guð-
mundardóttur, lifir Sólrún áfram
lífinu sem Þórbergur vígðist til
fyrstu árin í höfuðstaðnum, lífi
fátæktar. Dauðinn er upphaf lífs-
ins, orti annað skáld í öðru landi.
Líkt og Pétur sýnir, fíleflist Þór-
bergur í skrifunum á því augnabliki
sem Sólrún verður barnshafandi og
honum fipast flugið í sambandinu.
Bókin sem gerði allt vitlaust á öld-
inni sem leið, eða Bréf til Láru,
sprettur upp úr djúpu sári.
Ástríða Þórbergs snýr ekki
aðeins að kærustum í lífinu og á
pappír, heldur öllu því sem varðar
glímu hans við ímynd veruleikans.
Tala mætti jafnvel um útlínur bylt-
ingarhvatar, þetta æði sem grípur
manninn og oftar en ekki kennt við
skýringu mannsins sjálfs, eða end-
urfæðingar. Líkt og í efnum hvata-
lífs og tilfinninga, reynir hér á höf-
und sögunnar. Þórbergur er jú
frægur fyrir sóttkennt samband
sitt við guðspeki, sósíalisma og
esperantó. Saga Péturs sýnir ekki
aðeins hvernig lífsviðhorf og hug-
sjónir Þórbergs byggja á tilfinn-
ingu fyrir veruleikanum og þeirri
glímu sem háð er við ímynd hans.
Allt virðist markað þrá eftir stærri
veröld. Við lestur sögu Péturs
skynjar lesandi einnig hvernig
kalla megi Þórberg hirðfífl frekar
en sérvitring. Slíkur er slagkraftur-
inn í kosmískri lífssýn sveita-
drengsins frá Hala í Suðursveit.
Hvort Reykjavík hafi verið ákjós-
anlegur staður fyrir slíka hugsun
og lífsafstöðu, er og verður stóra
spurningin.
Þar sem Þórbergur var alþjóða-
sinni í hjarta sínu og trúði á ein-
staklingseðli manneskjunnar öðru
fremur, finnst lesanda stundum að
Pétur hefði mátt greina nánar frá
tilteknum atburðum í lífi Þórbergs,
ekki síst utanlandsferðum hans.
(Gott ef hann sat ekki sama alþjóð-
lega þing kommúnista og Kafka,
haldið í Vínarborg á þriðja áratug
20. aldar). Á hinn bóginn vantar
ekkert upp á tilfinningu höfundar
fyrir viðfangsefni sínu. Hún er
fögur. Umrædd þroskasaga er held-
ur ekki tilbrigði við höfuðskálda-
stefið í ævisagnaritun. Sagan er
meira í ætt við þróun skáldskapar á
síðari tímum. Af því sem best verð-
ur séð, ætlar höfundur sér hvorki
að geta ráðgátuna Þórberg né
greina skilmerkilega frá öllu merki-
legu sem henti manninn og höfund-
inn Þórberg á árunum 1906 til 1933.
Aftast í bókinni er brot sem ber
heitið „Til glöggvunar“. Þar kemur
fram að von er á öðru bindi.
En hvers vegna að láta bókina
heita ÞÞ í fátæktarlandi? Fyrir utan
hið augljósa, eða hvernig ungi mað-
urinn glímir við hefðarveldið í höf-
uðstaðnum í byrjun 20. aldar, fyrir-
komulag sem næstum því drepur
hann, nær Þórbergur að rétta úr
kútnum. Það þýðir ekki að hann
hafi nuddað sér upp við böðulinn.
Ef eitthvað, skynjar lesandi glataða
tíma í veraldarsögunni. Þórbergur
Þórðarson var í það minnsta maður
til að falbjóða ekki lífssýn sína og
hugsjónir. Titillinn er reyndar vísun
í Eddu Þórbergs, eins og kemur
fram á saurblaði þroskasögunnar:
„Liggur hér Þórbergur. Lifði í
fátæktarlandinu…“. Lesendur geta
velt þessu fyrir sér, kannski með
því að hafa í huga eftirfarandi brot
úr Bréfi til Láru sem Pétur vitnar
í:
„Oss vantar ekki menn, sem
hugsa og breyta eins og allir aðrir.
Og oss vantar ekki heldur reynslu,
sem er nákvæmlega eins og reynsla
allra annarra. Borgaralegar hvers-
dagssálir eru hér nógar. En oss
vantar menn, sem eru eitthvað
öðruvísi en allir aðrir, menn með
skírt markað einstaklingseðli,
menn, sem hafa siðferðisþrek til að
lifa frjálsir og óháðir samábyrgð
almennrar heimsku. Og oss vantar
reynslu, sem er eitthvað frábrugðin
reynslu allra annarra. Oss vantar
tilbreytingu í hið sviplausa þjóðlíf
vort og bókmenntir. Oss vantar
frumleik, hugrekki og hreinskilni.
En sérstaklega vantar oss frumlega
hreinskilni.“ (144).
1) Sjá „Innheimar“ í bókinni Þórbergur Þórð-
arson. Mitt rómantíska æði. Úr dagbókum, bréf-
um og öðrum óprentuðum ritsmíðum frá árunum
1918-1929. Ritstj. Helgi M. Sigurðsson. Reykja-
vík: Mál og menning 1987, s. 39.
2) Sjá Gyrði Elíasson: Undir leslampa.
Reykjavík: Bjartur 2000, s. 19.
FLEINDJARFUR HÖFUNDUR
Lítt kunn ljósmynd úr einkasafni Þórbergs. Þeir Lárus Ingólfsson í kvenmannsfötum
leiðast eftir Garðastrætinu í átt að Vesturgötu. Myndin er sögð frá tíma Mjólkurfé-
lags heilagra sem stofnað var til í Unuhúsi. Birt með leyfi Þórbergsseturs.
Fyrri hluti þroskasögu
Þórbergs Þórðarsonar
eftir Pétur Gunnarsson
er kominn út og er dr.
Birnu Bjarnadóttur fagur-
fræðingi tilefni ritgerðar-
skrifa um þá mynd sem
dregin er af ofvitanum
úr Suðursveit í hugum
aðdáenda hans.
í morgunskímunni