Fréttablaðið - 09.12.2007, Blaðsíða 36

MENNING 10
að var svalt í rokinu við Nevu í
St.Pétursborg en þó eru hinir
pólitísku vindar sem leika
um landið kaldari.
Borgin er undirlögð
af áróðri frá Pútín
fyrir rússnesku
kosninguna 2.
desember. Í sjón-
varpinu ekkert
nema hann og flokk-
ur hans og tíunduð
afrek þeirra. Margir
sem ég spurði hvort
Sovét sé að koma aftur segja
að það hafi í raun aldrei horfið.
Væmni sjónvarpsins og kraftur
heimildarmynda
Lenín skildi áróðurskraft lifandi
mynda og var grunnurinn að rúss-
neskri kvikmyndahefð lagður
eftir rússnesku byltinguna fyrir
90 árum. Flestir kannast við Eis-
enstein og Dziga Vertov. Vertov
gerði myndina Maðurinn með
myndavél árið 1929 þar sem sér-
stakar tökur hans og klipping opn-
uðu áhorfendum nýja sýn á notk-
un kvikmynda.
Eftir hrun Sovétríkjanna 1991
hafa starfsskilyrði kvikmyndgerð-
armanna breyst eins og annað í
Rússlandi. Nú eru veittir styrkir
frá ríkinu til að gera leiknar kvik-
myndir og seríur ef þær fjalla um
eitthvað sem sýnir yfirburði hins
rússneska ríkis. Sögulegar stríðs-
myndir koma á markaðinn hver á
fætur annarri.
Í sjónvarpinu sá ég sýnt úr nýrri
mynd sem fjallar um um stríðið
milli Rússa og Svía í byrjun átj-
ándu aldar. Hundruð ungra manna
í gulum og bláum einkennisbún-
ingum léku Svía sem gátu ekki
beðið eftir aðfalla eins og spila-
borg á vígvellinum. Hin meistara-
lega tökutækni Sergei Bondar-
chuk sem notuð var við
kvikmyndun bókar Tolstojs Stríð
og friður var þar víðsfjarri.
Reyndar óréttlátur samanburð-
ur því það þrekvirki sovéskrar
kvikmyndagerðar tók sjö ár að
gera og kostaði yfir hundrað millj-
ónir dollara.
Kvikmyndahúsin loka
Ég horfði einnig á sjónvarpseríu
sem fjallar um Rússa í seinni
heimstyrjöldinni. Þetta var svo
væmið að fyrst hélt ég að ég væri
að sjá langa auglýsingu og beið
eftir vörunni. En mér var síðan
sagt að varan sem Pútín vill láta
sýna er þjóðerniskennd og stolt
yfir því að vera Rússi. En auðvitað
eru einnig gerðar listrænar kvik-
myndir og sú þekktasta er Endur-
koman eftir leikstjórann Andrey
Zyvagintsev sem hefur hlotið
fjölda verðlauna um allan heim.
Hann hefur nýlokið við aðra kvik-
mynd sem sem var frumsýnd í
Stokkhólmi í nóvember.
Zyvagintsev er fæddur 1946 eins
og leikstjórinn Sergei Loznitsa sem
hingað til hefur gert heimildar-
myndir en hyggur einnig á gerð
leikinna mynda. Ef leitað er að arf-
taka Tarkovskys þá má segja að
þessir tveir séu líklegir í þann hóp.
Heimildarmyndagerð er talsverð
í Rússlandi en séu þær um annað en
dýralíf eru fáar sjónvarpsstöðvar
sem sýna þær og aldrei kvikmynda-
hús. Mörg kvikmyndahús hafa
lokað undanfarin ár og nú vex upp
kynslóð sem sjaldan sér kvikmyndir
í bíó.
Það er erfitt að lifa á því að gera
heimildarmyndir og hafa margir
kvikmyndagerðamenn yfirgefið
landið jafnvel þótt viðfangsefni
þeirra sé áfram Rússland.
Módel 64
Sergei Loznitsa er einn af þessu
kvikmyndagerðarmönnum. Hann
er nú að ljúka við gerð heimildar-
myndar sem hann byggir að sov-
éskum áróðursmyndum. Heimild-
armyndastofnunin í St. Pétursborg
er einn af framleiðendum myndar-
innar. Ég hitti Loznitsa í Péturs-
borg en þessa dagana dvelur hann
mest í Minsk vegna vinnu við frá-
gang nýjustu heimildarmyndar
sinnar sem á að frumsýna á kvik-
myndahátíðinni í Rotterdam í
byrjun næsta árs.
Sergei Loznitsa vill vita hvort
allir íslendingar geti rakið forfeð-
ur sína langt aftur í tímann. Ég segi
honum frá Íslendingabók á netinu
og spyr síðan um uppruna hans:
„Ég fæddist árið 1964 í Baran-
owichi í Hvíta Rússlandi og ólst
upp í Kiev í Úkraínu. Foreldrar
mínir voru bæði stærðfræðingar
og hönnuðu flugvélar.
Ég lauk námi sem verkfræðingur
í stærðfræði í Kiev. Frá 1987 til
1991 starfaði ég við rannsóknir á
gervigreind og hönnun tæknikerfa í
Kiev. Ég vann einnig við þýðingar
úr japönsku. Árið 1991 komst ég inn
í rússneska kvikmyndaskólann
(VGIK) við leikstjórn listrænna
mynda og lauk námi þar árið 1997.“
Litur svarthvítur
Hvernig var í kvikmyndaskólanum í
Moskvu?
-Klippari myndarinnar Andrei
Roublev eftir Tarkovsky var meðal
kennarana. Hún sagði aldrei neitt
en lét okkur hafa filmur og eftir
stutta ræðu um meginatriði klipp-
inga lét hún okkur byrja. Síðan
fylgdist hún með en sagði aldrei
orð.
Skólinn var nálægt Gorkí stúdíó-
inu. Við vissum að þar var hægt að
finna filmubúta sem höfðu verið
fjarlægðir úr ýmsum kvikmyndum.
Þetta var auðvitað bannað en við
fórum inn í gegnum gat á vegg og
rótuðum í kjallaranum. Þar fundum
við meðal annars búta sem klipptir
höfðu verið úr mynd Eisensteins
„Lifi Mexíkó“.
VGIK var mjög góður skóli og
flestir kennararnir höfðu verið
þar lengi. Sumir jafnvel unnið
með Eisenstein og aðrir kennt Tar-
kovsky og var hver með sínum
hætti en staðallinn hár. Sumir
kenndu okkur um vestrænar bók-
menntir og hafði hver og einn
sínar kenningar um þær. Aðrir
kenndu fagurfræði og listasögu.
Kvikmyndasafnið var mikið en ég
sá einnig margar myndir sem voru
ólöglegar svart-hvítar VHS kópí-
ur. Það var seinna skrýtið að sjá
myndir eins og „Blow Up“ eftir
Antonioni í lit, eiginlega kunni ég
betur við hana í svart hvítu.“
Út um glugga
Fyrsta heimildarmynd Sergei Loz-
nitsa „Við byggjum hús“ er m.a.
tekin út um glugga íbúðar hans í
Moskvu: „Það voru allir að þvæl-
ast um og ekkert virtist passa
saman en einn daginn stóð þarna
hús.“
Árið 2001 flutti Sergei Loznitsa
til Þýskalands með fjölskyldu sína
og búa þau í Lubeck. Þar situr
hann og klippir myndir sínar en
fer reglulega til St. Pétursborgar
og víðar í Rússlandi.
-Ein af heimildarmyndum þínum
Polustanok – Viðkomustaðurinn –
gerist á járnbrautarstöð þar sem
allir sofa.
„Hugmyndin kemur frá því
þegar ég var lítill og fór eitt sinn
með foreldrum mínum að heim-
sækja afa minn og ömmu. Við
komum um nótt á lestarstöð þar
sem við þurftum að bíða. Allir
voru sofandi á rúmum og bekkjum
í salnum og hafði það mikil áhrif á
mig að sjá þennan heim sofandi
fólks í daufu ljósi.“
Fallin úr tímanum
„Fyrir mér er myndin Polustanok,
táknmynd fyrir líf Rússa í dag.
Rússland virðist þjást af langt
gengnum doða.
Við fall Sovétríkjanna var ég
eins og flestir á mínum aldri fullur
bjartsýni. Fölskum kenningum var
haldið á lofti um það hversu langan
tíma breytingarnar sem við áttum
von á myndu taka. Ég held að í
Rússlandi sé ekki til nauðsynleg
þolinmæði til að bíða eftir breyt-
ingunum sem taka langan tíma.
Vandamálið í dag er að manneskjur
virðast strandaðar á einhvers
konar biðstöð. Ég hef fylgst með
þessu „falli út úr tímanum“ hjá
fólki alls staðar í kringum mig.
Ein af myndunum á alþjóðlegu kvikmyndahátíðinni í Reykja-
vík í fyrra var heimildarmyndin Umsátur eða Blokada eftir
rússneska leikstjórann Sergej Loznitsa. Hún vakti mikla athygli
þeirra sem sáu. Sergej er sjálfstæður kvikmyndagerðarmaður í
St. Pétursborg. Helga Brekkan kvikmyndagerðarkona hefur um
nokkurt skeið verið í sambandi við kvikmyndagerðarmenn þar í
borg, þar sem aðstæður eru okkur framandi.
KVIKMYNDIR HELGA BREKKAN
doðanum
Jafnvel
þótt fólk
sé stöðugt
að tala um
breytingar
hef ég það
á tilfinn-
ingunni
að þótt við
sjáum þær
á yfirborð-
inu, þ.e.a.s.
hvernig
fólk klæð-
ir sig eða
skreytir
íbúðir
sínar, hafi
í raun og
veru ekk-
ert breyst.
Sergei Loznitsa leikstjóri býr í Þýskalandi en starfar í Rússlandi. Hann segir í viðtali við Helgu Brekkan frá
verkefnum sínum og aðstæðum í Rússlandi okkar daga. MYND/HELGA BREKKAN
RISIÐ GEGN
Í Moskvu og Pétursborg er
ákveðinn kraftur en maður þarf
ekki annað en að líta í augu fólks
til að sjá þetta. Jafnvel þótt fólk sé
stöðugt að tala um breytingar hef
ég það á tilfinningunni að þótt við
sjáum þær á yfirborðinu, þ.e.a.s.
hvernig fólk klæðir sig eða skreyt-
ir íbúðir sínar, hafi í raun og veru
ekkert breyst. Ekki það sem er
hluti af daglegu lífi fólks.
Hvernig fólk kemur fram hvert
við annað, því miður er það eins og
áður á tímum Sovétríkjanna.
Beðið eftir strætó
-En kvikmyndagerð í Rússlandi?
„Það eru auðvitað gerðar marg-
ar kvikmyndir og fjöldi heimildar-
mynda í Rússlandi í dag. Um 700
heimildarmyndir á ári en þær eru
ekki sýndar í kvikmyndahúsum og
það er erfitt að lifa af kvikmynda-
gerð þar.“
Nýjasta mynd Loznitsa sem
einnig er framleidd í samvinnu
við heimildarmyndastofnunina í
St. Pétursborg hefur verið sýnd á
hátíðum víða um heim og hlaut
fyrstu verðlaun á kvikmyndahátíð-
inni í Karlovy Vary í sumar. Það er
svart hvít hálftíma mynd um menn
sem veiða fisk í net gegnum ís í
Hvíta hafinu. Loznitsa vísar þar
sterkt í hina rússnesku myndahefð.
Ef mennirnir notuðu ekki vélsög á
ísinn mætti halda að kvikmyndin
væru teknar snemma á síðustu öld
en ekki árið 2005.
Heimildarmyndir Sergei Loznit-
sa eru sýndar út um allan heim og
hafa unnið til fjölda verðlauna.
Hann fetar í fótspor rússnesku
meistaranna í kvikmyndagerð en
hefur sinn eigin ljóðræna stíl og
gerir stundum kröfur til þolinmæði
áhorfenda. Til dæmis í myndinni
Stoppistöð. Við sjáum andlit og
hlustum á samtöl fólks sem bíður
og bíður. Þegar strætisvagninn
loks kemur eftir sextíu mínútur
verður léttir aðalpersónanna einn-
ig áhorfendanna í tvennum skiln-
ingi. Myndir Loznitsa fjalla um
Rússa, fólk í verksmiðjum, bændur
við störf, nýlendu geðveikra í sveit
og menn að byggja blokk í
Moskvu.
Kynning á lífslygi
-Hvað ertu að gera núna?
„Nú er ég að ljúka við heimildar-
mynd sem byggir einungis á sov-
ésku arkívefni. Það eru frétta- og
áróðursmyndir sem hafa verið
geymdar í Moskvu. Ég er með
mikið af efni sem tekið var í sam-