Fréttablaðið - 09.12.2007, Blaðsíða 38

MENNING 12
Þórunn
Erlu- og
Valdimars-
dóttir,
skáld og
sagnfræð-
ingur, er
búin að
fl ækja sér
í Njálu.
Nýja sagan
hennar tek-
ur þræði úr
þeirri góðu
bók og fær-
ir þá inn í
samfélag
okkar tíma
svo úr verð-
ur háskaleg
blanda.
Bílar, ein-
býlishús,
ungar kon-
ur og eldri,
karlmenn
sem fá á sig
bölbænir,
og kynlíf
setja mark
sitt á þessa
nýju Njálu.
BÓKMENNTIR
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON
H
ún býr í stóru gráu húsi, einu þessara
húsa í skipstjórahverfinu sem var aldrei
málað í þeirri vissu að lag af lit gæfi sig
fyrir veðrum og vindum en steypan
stæðist allt eins og margir af þeirri
kynslóð sem fyrst hóf steypuna til vegs og virðingar
töldu víst.
Grá steypan er algjör andstæða við Þórunni
Valdimarsdóttur, hún er úr mörgum efnum og flest
eru mjúk og sveigjanleg. Fyrst þegar við hittumst og
það eru víst þrír áratugir liðnir sagði hún mér hálf
afsakandi að hún væri í sagnfræði en hún ætlaði sér
að verða skáld, hún vildi skrifa. Sem hún hefur og
gert, þótt sagnfræði hafi löngum tekið tíma hennar og
hún hafi sumpart gengið lengst samferðamanna sinna
í að taka sagnfræðileg efni og umskapa þau í líflegan
texta þar sem himnur milli sköpunar og rannsóknar
eru gljúpar og efnið rennur á milli.
Það er köttur sem tekur á móti mér. Þá inn er
komið á hæðina blasir við skipulagt kaos, langur
bekkur er búinn að stinga sér inn í skrifstofu
hennar: „Ég stóðst ekki freistinguna,“ segir hún,
sætið er með háu baki eins embættismannabekkur
og stingur óneitanlega í stúf en passar samt innan
um allt hitt, bækur, skjöl, myndir, efni úr aðskiljan-
legum áttum, litríkar voðir.
Tunguvillt fólk
Ég spyr fyrst hversvegna hún nýti þátt Hrúts úr Njálu
sem uppistöðu í nýja sögu? „Ég veit sjaldnast af
hverju ég geri hlutina. Þeir höfða skyndilega til mín ...
get ég ekki sagt það? Kannski fannst mér asnalegt að
eiga Íslendingasögurnar og muna ekki sjálfa Brennu-
Njálssögu sem ég las jú í MH. Endurfundirnir komu
mér á óvart, ég varð bara skotin, frásögnin rennur svo
fallega milli kafla, það er svo fínn rennandi í henni.
Svo ég hugsaði; kannski maður geti lært eitthvað af
þessu. Menn sem vinna við skriftir hafa gott af því að
kíkja í klassík sinnar tungu, Íslendingasögur og
Biblíuna.“
Karlmannsaugu skáldkonu
Hún viðurkennir að hafa byrjað nýju söguna sína
meðan hún var að klára ævisögu Matthíasar Jochums-
sonar, frágangurinn tók svo langan tíma, segir hún.
Þegar hún er spurð hversvegna hún dró nýja verkið í
átt að glæpasögunni, frekar en samtímalýsingu eða
sálfræðilegu verki, segist hún hafi róið á þau mið
áður: „Ég var búin að reyna svoleiðis í fimm, nei
fjórum skáldsögum og hét að kannski væri fólk orðið
leitt á því. Svo er gamalt í mér að taka málstað góðra
krimma, mig langaði að verja krimmann. Mér er annt
um allt sem er fyrirlitið á röngum forsendum og svo
víða er rangt gildismat í gangi. Sakamála- og hryll-
ingssögur sýndu upphaflega, á 19. öld, samfélagslegt
andóf, þær lýstu upp hið ljóta á öld sem dýrkaði
fegurð sér til óbóta þar til gröfturinn gubbaðist upp í
heimsstyrjöldunum.“
Við lendum hér í spjalli um glæpasöguna sem
karllægt form sem karlmenn ástundi fyrst og fremst
„fyrir utan kerlingar sem skrifa krimma,“ segir hún
og bætir við að hún sé strákastelpa. Hún minnir mig á
að ég hafi í sjónvarpsspjalli um síðustu skáldsögu
hennar sem var „kerlingabók“ sagt að gaman væri ef
hún setti sig í sæti karla og hún hafi tekið mig á
orðinu. Alvitur sögumaður í Kalt er annars blóð
skoðar veröldina mikið frá augum karla, ekki aðeins
Hrúts heldur líka rannsóknarlögreglumannsins.
Veskið og spennitreyjan
Nýja sagan er víða með útúrdúrum, stuttum komm-
entum sem eru í bága við harðsoðnu, köldu hefðina
sem ræður nú um stundir í íslensku og norrænu
glæpasögunni: „Ég er gefin fyrir barokk,“ segir hún.
„Ég er bara kannski haldin ofmælsku.“ Þórunn minnir
á að hún eigi að baki sextán bækur og hafi fengið sjö
tilnefningar og þrjár viðurkenningar og geti því leyft
sér að taka áhættur í stíl og framsetningu: „Ég er
orðin svolítið kokkí eða sjálfsörugg.“ Af orðum hennar
má ráða að hún telur lof mikilsvert og ekki síður að
verk seljist vel.
Við erum þá farin að nálgast hið erfiða svið í samtali
lesanda og rithöfunda sem eru staða þeirra á markaði,
hið undarlega kerfi starfslauna og hlutar af sölu –
Þráinn Bertelsson fullyrti fyrir skömmu að rithöfund-
ur fengi fimmhundruð kall af hverju eintaki af bók á
meðalverði: „Ég seldi síðustu bók vel svo að nú gat ég
vogað. Ég hef oft verið of vogunarsöm, sjálfri mér til
skaða. Mín fyrsta skáldsaga var fantasía af þeirri gerð
sem alls ekki var leggjandi á bókmenntasamfélagið hér,
en ég býst við að ég hafi viljað mæla þol þess og byrja
algjörlega á því að skrifa bók að eigin skapi. Ég fékk
okei dóma nema eina hryllilega hauskúpu sem allir
smjöttuðu á, því fólk elskar aftökur. Við þetta dró ég
mig inn í mína hnetu og byrjaði að skrifa mig í áttina að
smekk Kollu. Ég varð að lifa af, var með krakka á
framfæri og ríka ábyrgðartilfinningu.“
Þjónkun við smekk
Er hún að viðurkenna að efnahagsleg afkoma sé svona
ráðandi kraftur í andlegu lífi Rithöfundasambandsins?
„Ég viðurkenni það fyrir mína parta. Íslenskt samfélag
er bara svo lítið. Ég er voða fegin að Björk er úti í
heimi með sitt talent. Ég er búin að prófa að vera eins
flippuð og ég vil og það hentar ekki samfélaginu hér.
Sem íslenskur rithöfundur er ég föst inni í örlítilli
smátungu, sem var tota út úr botnlanganum dönsku. Í
gamla daga var fólk bókstaflega fast í sínum hrepp og
það hét vistarband eða átthagafjötrar, ég skynja mig
fasta á sama hátt og dæmda til að skapa hér í örlítilli
kró. Enginn er eins bundinn við landið og sá sem kann
ekki á neitt nema hið volduga klassíska hljóðfæri
íslenskrar tungu. Maður getur lítið farið út fyrir
garðinn. En með því öryggi sem fylgir því að verða
viðurkenndur sem hluti af elítu íslenskra rithöfunda
geta menn skrifað frjálsar ... ég er eiginlega að lýsa því
frelsi yfir í þessari bók. Sem betur fer hef ég ekki týnt
hvatvísinni, þrátt fyrir langa þjónkun við þröngan
bókmenntasmekk íslensku þjóðarinnar eða bókmennta-
fræðinganna, maður veit aldrei hvor stýrir.“
Náttúruleysi á bók
Kalt er annars blóð einkennist ekki síður af ásæknum
lýsingum á náum sem búið er að hluta í sundur.
Nándin við hið líkamlega er eitt af þemum bókarinnar.
Ég spyr um nýlega skoðun Ians Rankin að kroppurinn,
kynlífið og hinn sundraði líkami eigi ekki heima í
glæpasögunni: „það er þá hans vandamál,“ segir
Þórunn: „Með sundurhlutun líkamans er ég að
kjötgera, minna á tengsl okkar við hin dýrin eiginlega.
Á fundi hjá Rithöfundasambandinu um frelsi rithöf-
unda fyrir nokkrum misserum talaði ég um þetta, hvað
það væri skrítið hvað kynlíf vantaði í íslenskar
bókmenntir, hvort það gæti verið út af eiginkonum,
dætrum, mæðrum, tengdadætrum og tengdamæðrum
og Einar Kárason sprakk.“ Af hlátri? „Nei reiði. Fyrir
hönd rithöfunda sem ekki eru með þessa tegund af
náttúru í bókum sínum. En ég er alls enginn dóni. Lífið
er bara dónalegt, ef einhver skynjar úr bókum mínum
dónaskap þá vísa ég bara þangað, til lífsins og
sannleikans. Eitt hlutverk bókmennta er að lækna
samfélagið af allskonar kvillum. Það er nýkomin út
ævisaga Katrínar Thoroddsen sem kynnti okkur
verjur og byrjaði að ráðast á launhelgar klofsins.
Mamma var fyrsta stelpan í Menntaskólanum í
Reykjavík sem hélt áfram í skólanum ólétt. Það var
svo mikil skömm í latínuskólanum að eiga barn að
maður átti bara að láta sig hverfa. Eitt viðamesta
hlutverk bókmennta er að losa um og lækna sjúkan tíð-
aranda, eins og hefði verið sagt fyrir hundrað árum.
Þegar ég opna tabú gleðst hrekkjalómurinn í mér, það
er hluti af nautninni við að skrifa.“
Hvað vantar í menn þegar þeim er ómögulegt að
fjalla um kynlíf jafn opinskátt og sjá má á bloggsíðum
unglinganna? „Unglingarnir eru sem betur fer
frelsaðri á þessu sviði en okkar kynslóð. Hryllingur
Stóradóms nuddast ótrúlega hægt út, forn bannhelgi
kynlífsins og kristna skömmin á líkamanum, það tekur
margar kynslóðir. Í rauninni hangir Stóri dómur enn
yfir. Kerlingar svoleiðis fussa og sveia ef einhver
ágætur karlmaður nær sér í viðhald, eins og rétt væri
enn samkvæmt lögum að hýða hann og hengja og
drekkja konunni. Ég hugsa bara – þekkjandi afstæði
hugmyndanna sem sagnfræðingur: Guð, svakalegt og
erfitt en gott fyrir hann, lífið í honum hefur sjálfsagt
verið orðið lúið eða eitthvað þvílíkt. Ég vil ekki mæla
rofi í hjónaböndum bót, lygarnar eru viðbjóðslegar og
sársaukinn sem fylgir skilnaði, en fordæminguna er
svo ömurlegt að hlusta á, skilningsleysið, því það
tilheyrir gamalli hugsun. Hætt var að refsa fyrir hór
1869 svo að segja má að hór sé orðið löglegt þótt það
verði kannski alltaf siðlaust.“
Vill frekar hlusta
Þórunn segist ekki lesa mikið af íslenskum
skáldsögum, segist réttlæta það fyrir sjálfri sér
þannig að hún óttist að verða samdauna samferða-
mönnum sínum á rithöfundaferlinum. „Bækur verða
að hafa eitthvað sem vekur óseðjandi forvitni mína.
Ég verð leið svo fljótt, þó það fari eftir hugarástandi
mínu.“ Og hvað vakti slíka forvitni síðast? „Þjónn það
er Fönix í öskubakkanum mínum eftir Eirík Örn Norð-
dahl. Það er dásemd. Svo las ég Mælingu heimsins
eftir Daniel Kehlmann í frábærri þýðingu Elísu
Bjargar Þorsteinsdóttur og Gunnlaugssögu orms-
tungu. Svo eru tíu eða tuttugu bækur á rúmstokknum
sem ég gríp í. En ég hlusta mikið á hljóðbækur. Það
sem ég er að hlusta á núna er Ódysseifskviða sem
Kristján Árnason bókmenntafræðingur les. Margar
nýlegar nætur hef ég sofnað í Miðjarðarhafi fyrir nær
þrjú þúsund árum alsæl. Morgunþulu í stráum eftir
Thor Vilhjálmsson var dásamlegt að láta renna inn
hlustirnar. Hans prósi er svo vel smíðaður. Ég reyndi
að lesa en týndi mér í línu tuttugu og fjögur ... prósi
Thors á að vera lesinn því hann er ekkert annað en
músík.
Hlýði menn
Á bókamessunni í Gautaborg var umrætt að ekki þætti
eins fínt að hlusta eins og að lesa. Í Svíþjóð er mikil
hljóðbókaútgáfa í gangi og ég fer niður í Norræna hús
til að afla mér hljóðbóka þar sem ég skil sænsku.
Heimurinn var í lagi áður en textinn var fundinn upp.
Sagan á að heyrast – það er uppruni hennar. Því er ég
voða fúl út í þá sem telja fínna að lesa en hlusta.“ Er þá
nýja sagan þín komin út á hljóðbók? „Það var einmitt
verið að hringja í mig og bjóða mér að lesa sjálf því að
ég hef nöldrað yfir því að stofnunin – sem framleiðir
bækur fyrir blinda – er svo undirmönnuð að gera
hljóðbók án þess að spyrja höfunda. Ég hitti fyrir
tilviljun starfsmann hljóðbókanna og var sár yfir að
Matthías var lesin af einhverjum karli þótt fræðirödd-
in í bókinni sé kvenlæg. En bækur um karla eru víst
lesnar af körlum og öfugt. Við sem erum hvorki blind
né áttræð fáum þar ekki lánaðar bækur.“
Umsóknartíminn
Þórunn er núna að lesa eina af sögum sínum í útvarp
og segist bara vera hissa hvað hún sé góð. Hún leyfi
sér að gera pínubreytingar og strákarnir leyfi það.
Eins og til dæmis áttaði hún sig á því eftir á að ekki er
mör á hrossum. Hún hefur eins og öll haust lagt inn
umsóknir í bæði fræðasjóði og höfundasjóði og bíður
þess að opinber nefnd líti til hennar í náð svo að hún
viti hvað hún geri næst. Og ef það bregst hvað er þá til
ráða? „Maður er orðinn svo sérhæfður af öllum
þessum bókaskrifum að ég efast stundum um að ég
geti gert nokkuð annað. Jú, ég er dugleg að skúra, ég
gæti það.“
Aftur strákarnir
Hún segist hafa beðin að lesa upp á tveimur fyrstu
ljóðlistahátíðum Nýhils og fundist það merkilegra en
að koma fram á þessari stuttbuxnabókmenntahátíð. Þú
kallar hana það? „Já, beiska utangarðsdeildin talaði
alltaf í gamla daga um stuttbuxnadeildina og eyðibýl-
ið, með fullri virðingu, þetta kallaði bókmennta-Gróa
hið ágæta skáld Ödegaard og strákana sem gerðu
íslenskum bókmenntum þann stórgreiða sem bók-
menntahátíðin er. Saklaust grín þeirra valdalausu, sem
allir vonandi geta fyrirgefið – ekki bjó ég þetta til. Að
vera kippt inn í þá deild seint og um síðir var ekkert
sérstakt, þú skilur. Ég er stoltari af því að unga fólkið
vilji hafa mig með en það sem nú er eins og ég að
verða gamalt og farið að missa völd. Það sér hver
heilvita maður að það er meiri framtíð í því að vera
kannski vonandi ekki úreltur í því sem maður er að
skapa.“
Og hvað er þá næst? Hún segir það óráðið. Hún sé
alltaf að hvetja Megas til að halda áfram sögu sinni
þar sem Sól í Norðurmýri lýkur en hann sé svo vinsæll
núna. Þau eigi reyndar nóvellu sem sé hálfkláruð þar
sem skopast sé að kvennafrídeginum en henni hafi
allstaðar verið hafnað til útgáfu. Enn sé kvenremban
svo heilög á Íslandi að ekki megi skopast með hana:
„Þessar konur ofsóttu á sínum tíma gamla ídealið,
venjulegt fólk, fallegar ofurkvenlegar lítilþægar,
ofurskreyttar og þjónustusamar konur og ofurkarl-
menn sem voru svona Clint Eastwood týpur og ferlega
frekir alfaapar ... svo má ekki skopast með þær. Það er
eitthvað að þegar má einu sinni gera grín. Það á að
gera grín að öllu, það er eina leiðin til að þola álagið
sem fylgir mannlífinu og menningunni. Rotturnar
verða að minnsta kosti að fá að krafsa.“
Í rauninni hangir Stóri dómur enn yfir. Kerlingar svoleiðis fussa og sveia ef einhver ágætur karlmaður nær sér í
viðhald, eins og rétt væri enn samkvæmt lögum að hýða hann og hengja og drekkja konunni.“
HÚSI STEINSTEYPTU
ÚR GRÁU