Fréttablaðið - 09.12.2007, Qupperneq 84

MENNING 46
Yrsa Sigurðardóttir sendir
nú þriðja árið í röð frá sér
spennusögu um lögfræðing-
inn Þóru Guðmundsdóttur
og skjólstæðinga hennar.
Strax með fyrstu glæpa-
sögu sinni skipaði Yrsa sér í
hóp þekktra glæpasagna-
höfunda. Bæði hafa bækur
hennar þótt spennandi og
þær verið þýddar og útgefn-
ar í fleiri löndum um svipað
leyti og þær hafa komið út
hér á landi. Í þessari þriðju
sögu um lögfræðinginn
Þóru þvælist skjólstæðing-
ur hennar inn í sakamál sem
gerist í Vestmannaeyjum.
Það er merkilegt að
íslenskir glæpasagnahöf-
undar skuli ekki fyrr hafa
leitað fanga í öskunni í
Eyjum. Svört og þétt askan,
að ekki sé talað um úfið
hraun, eru upplagður vett-
vangur sakamáls í skáld-
sögu. Lítið samfélag á eyju
norður í Atlantshafi lýtur
öðrum lögmálum en samfé-
lag stórborgar. Eldgosið
1973 og þær afleiðingar sem
það hafði fyrir samfélagið í
Vestmannaeyjum verður
hluti sögunnar sem og þjóð-
hátíð, fuglalíf og siglingar. Í
ljósi þess að glæpasögur
Yrsu hafa frá upphafi verið
hluti af erlendum bóka-
markaði er ánægjulegt að
þess sér ekki merki í skrif-
um hennar. Nöfn söguper-
sónanna eru gjarnan með
séríslenskum bókstöfum, ef
tónlist ber á góma er um
íslensk dægurlög að ræða
og að þessu sinni byggir
sagan á atburði sem Íslend-
ingar þekkja vel, og fyrir-
bærum eins og hrauni og
ösku, sem mörgum þjóðum
er framandi.
Auk þess að Þóra þvælist
inn í sakamál sem askan
hefur geymt þarf hún að
glíma við sakamál í samtím-
anum. Samhliða því að höf-
undurinn tekst á við saka-
málin tvö er í bókinni skýr
ádeila á útlitsdýrkun sam-
tímans. Annars vegar
kemur fram neikvætt við-
horf Þóru til frjálslegs
klæðaburðar og vaxtar
ritara síns og hins vegar
kynnist lesandi stúlku sem
þjáist af alvarlegu tilfelli
anorexíu. Það er ljóst að
glæpasagnahöfundar ná til
stórs hóps lesenda svo það
er ekki óeðlilegt að þeir leit-
ist við að reyna að hafa áhrif
á það samfélag sem við
búum í.
Flétta sögunnar er ansi
góð, smátt og smátt verður
heildarmynd glæpsins
stærri og rannsóknin viða-
meiri en fléttast svo saman
í lokin með lausn sem kemur
lesandanum í nokkuð opna
skjöldu. Þar sem annað
sakamálanna gerist í nútím-
anum má nokkuð ljóst vera
að sá sem ábyrgðina ber er
einhver þeirra sem við sögu
koma. Í svona langri sögu
mættu gjarnan vera fleiri
lykkjur á leiðinni til þess að
afvegaleiða lesandann.
Eins og þekkt er í heimi
glæpasagnanna er sama
aðalsöguhetja á ferðinni
margar bækur í röð. Les-
andinn kynnist aðstæðum
hennar og skoðunum. Þóra
er vel ígrundaður karakter,
nútímakona, fráskilin og
þarf að halda heimilinu í
horfinu samhliða flóknu
starfi. Nýjar persónur sem
aðeins koma við sögu í þess-
ari bók eru líka heillegar og
vel unnar.
Hildur Heimisdóttir
Í opna skjöldu
Yrsa Sigurðardóttir rithöfundur á góðu gengi að fagna víða um lönd
fyrir sögur sínar af Þóru lögfræðingi.
Mikil bók og makalaust vel
ort. Tök skáldsins á við-
fangsefni sínu fullþroska og
hvergi þverbrest þar að
finna, tónninn tær og frónsk-
ur, orðfærið síungt og skap-
andi en sprottið beint úr
sígildum jarðvegi fornum,
lifandi og auðugt tungumál
svo af ber. Þekking skálds-
ins á ljóðforminu er algjör
og röddin alsjálfstæð – rásar
aldrei úr einkar öruggu
spori. Þjóðholl ljóð og fögur
– land, þjóð og tunga í önd-
vegi. Ávarp fjallkonunnar
fullkomnað. Engin bylting,
engin blekking eða sjónvilla
sem stenst ekki raun, fjöllin
verða að duga „skjótt“ (51).
Kunnátta skáldsins og
verklagni, andagift, hugvit,
smekkur, hagmælska, stíl-
færni, gáfuleg kímnigáfa,
málgáfa, orðagaldur, orð-
kringi, kringilyrði, orðaspé,
orðaskekkjun með ísaumuð-
um merkingarbrenglum,
hnyttni, viska og speki; öll
eru þessi skáldlegu ágæti
alþekkt úr fyrri bókum höf-
undar og skjóta hér upp
skýrum kolli og fögrum enn
á ný. Einsog uppskrift að
ljóðagaldri nýliðinnar geim-
aldar. Beinskeytt ljóð,
tæknilega fullkomin, sjálf-
hverf og fyndin (orðheppin
með eindæmum og ögn góð
með sig í allri hlédrægn-
inni), styðja sig við öruggan
stuðul og vísan staf en stand-
ast þó þá heimtingu líðandi
stundar að koma sér á óvart
og opinbera nýja tíð með
nýjum hætti – birta í orði og
mynd þá breytingu sem varð
á skini himintungla eftir að
maðurinn sté þar fæti og
leysti bönd. En um leið var-
ast ljóðin að hrekkja skyn-
semi hinnar háöldruðu aldar,
og virða festu hennar þótt
þau efist um móralinn. Vök-
ult auga, næmt eyra; skáldið
skynjar tímamót og tungan
er vígfús, en varkár þó og
vill ekki styggja virðulegan
öldunginn um of. Þar er ef
til vill að finna eina „stjörnu-
hrap“ þessarar óaðfinnan-
legu bókar – fjarvera þess
fífldjarfa sem sparkar í
höfuðstaf afa og ömmu við
dyrastaf nýrrar aldar í hölt-
um höfuðstað nýrra trilljóna
uns eitthvað lætur undan,
bara eitthvað – fæstir munu
þó sakna hans hér, vænti ég
og „bíða rólegir eftir nýjum
viðsnúningi“ (44). Og meta
þá „dýflissuna“ of lítils!
Ljóðin eru aðgengileg og
auðnumin, ýmist laus eða
bundin að ytra búningi en
ávallt samin við undirleik
klassískra tóna og liðmjúkra
hljóma – ljóðin eru snúin en
aldrei flókin, djúp en aldrei
botnlaus, dýr og rík en þó að
einföldum alþýðusmekk,
krefjandi en rata hvergi í
villur, fara ekki leynt með
boðorð sitt þótt þau berhátti
það aldrei, spyrja fremur en
að svara, hlusta og hlýða í
stað þess að messa, bera
áberandi virðingu fyrir les-
anda sínum og krefjast
einskis af gagnrýnendum,
leysa sjálf ráðgátur sínar
áreynslulaust eða velta þeim
yfir á lesandann af ráðnum
hug.
Bókin skiptist í sjö kafla,
sjö ljóð í hverjum, einsog
innsiglin í orkusviði Opin-
berunarbókarinnar, en tákn-
málið ljósara og veraldlegt
hlutskipti að ljúka þeim upp;
„lesning en ekki ritning“
(75). Yrkisefnið er afar víð-
feðmt þótt ljóðin fjalli líka
flest um sig sjálf ekki síst.
Skáldið yrkir um land og
þjóð, vegferð mannsins og
fegurð lífsins, meinlokur
nútímans, siðvillur og lok-
leysur, skáldið og erindi
þess, ljóðið og hlutverk þess,
skáldskapinn og gildi hans,
tungumálið – möguleika
þess og takmörk og færni til
að hafa áhrif.
Og bæði vegna þess hve
ljóðin eru nærtæk sjálfum
sér og hversu óbilandi trú
þau hafa á gildi og verðmæt-
um eigin eðlisþátta, eru þau
samsett af þessháttar fjöl-
kynngi, braglist og orð-
kynngi að búningurinn verð-
ur þar hluti af hugvekju
ljóðsins og skáldskapurinn í
höndum skáldsins er þá sjálf
hugvekjan (ekki einhlítt,
vitaskuld). Kappleikur
skáldsins við ljóðformið öðl-
ast þá sjálfstætt gildi af því
hann er ekki einskær leikur
heldur dramatískur sjón-
leikur sem „stenst raun-
veruleikann“ (89) og spegl-
un lesandans. Meira að segja
andstæður og hliðstæður,
mótsagnir og þversagnir
(sem ljóðin eru jafnan mjög
auðug af) og ótal fleiri innri
eðlisþættir ljóðsins eignast
þar sjálfstæða tilveru og
verða sjálfstöndugur hluti
af „boðskap“ ljóðsins –
„skrautið“ (jafnvel rímið) er
þar sjálfbær merking og
getur jafnvel fangað sjálfan
kjarnann þegar það tekur
eigin byggingarmót og beit-
ir þeim í þágu afbyggingar,
brýtur niður takmarkanir
með eigin fjötrum, beitir
innri festi gegn ytra hafti
sem þá leysir úr læðingi
nýtt merkingarsvið. Í línu-
dansi þeirrar íþróttar á Þór-
arinn Eldjárn engan maka –
allt frá því „lírukassinn í
lágnættinu söng“ (um þá
sem eiga svör við öllu en
enga spurn).
Fullt hús matar, frábær
skurn. Sigurður Hróarsson
Að eiga spurn við öllu
Þórarinn Eldjárn skáld: Sjö ljóðakaflar mynda nýja ljóðabók hans,
Fjöllin verða að duga. FRÉTTABLAÐIÐ/STEFAN
Ung stúlka kemur í þorpið
þar sem amman bjó þar til
hún lést árið áður. Hún ætlar
að dveljast um hríð í húsi
ömmu sinnar án þess að ætl-
ast neitt sérstakt fyrir. Strax
á fyrsta degi hittir hún stúlku
sem hún verður heltekin af
við fyrstu sýn – og þessi
hrifning stýrir síðan fram-
vindu sögunnar þar sem upp-
rifjun á æskuárunum fléttast
inn.
Hvað lengd og efnistök
varðar er á mörkunum að
Saga af bláu sumri, fyrsta
skáldsaga Þórdísar Björns-
dóttur, sé skáldsaga. Mætti
frekar telja hana nóvellu,
langa smásögu þar sem sam-
band stúlknanna tveggja er
kjarni sögunnar, öllu heldur
óútkljáð og óleyst þrá þeirrar
sem segir söguna.
Saga um dvöl í húsi sem
hefur komið við fyrri sögu
býr til tvöfaldan tíma, þá og
nú, sem svo á einhvern hátt
spila saman: 1. kafli sögunnar
er upprifjun stúlkunnar á
æskuupplifunum í húsi ömm-
unnar. Ljúfar minningar um
líf og veröld sem einu sinni
var og sem ylja og gleðja
síðar á ævinni þó ævin sé enn
stutt þegar hér er komið
sögu.
Hér fannst mér línurnar
strax óskýrar: myrkur og ein-
vera vekur bæði öryggi og
hræðslu. Stúlkan horfir út í
myrkrið og sér verur í kvist-
unum sem „urðu góðir kunn-
ingjar sem ég hlakkaði til að
hitta“. (Bls. 7) En alveg frá
sex ára aldri hefur hún séð
eitthvað, verið skyggn og
varð eftir þá reynslu „haldin
óstjórnlegum ótta við myrkrið
innandyra“. (Bls. 9)
Stúlkan er sólgin í kaffi,
nýtur ilmsins og áhrifanna,
jafnvel þó hún hafi
hjartsláttartruflanir sem hún
tengir kaffidrykkjunni. Kaff-
ið kemur við sögu í kynnum
stúlknanna – teskeið hrært í
kaffibolla og hljóðið sem af
hlýst – en þetta er eitt af fleiri
atriðum sem virðist ögn
hanga í lausu lofti í sögunni.
Þegar í fyrstu hugsar hún
um stúlkuna sem hún hefur
séð á leiðinni í húsið, „þá fal-
legustu veru“ sem hún hefur
augum litið og sem birtist
henni „líkt og helgimynd úr
fjarlægum draumi sem virt-
ist eiga sér einhverja hlið-
stæðu innra með mér“. (Bls.
15-16) Næstu hugsanir um
stúlkuna tengjast þráhugsun-
um og löngun sem hún hefur
áður fundið fyrir um að gera
eitthvað hræðilegt – stúlkan
vekur henni „þrá og losta“ og
„þrá eftir að fórna einhverju
mikilvægu fyrir hana“ (bls.
35): hugmyndir tengdar ást
eins og þær birtast oft í lífi og
listum.
Líkt og sögukonan finnur
strax á sér líkist helgimyndin
henni sjálfri við nánari kynni
– þær eru báðar einfarar sem
hafa búið um sig í húsum
gamalmenna. Undir lok
bókarinnar er stúlkan enn
„að springa af þrá eftir að
umbylta öllu eða taka ein-
hverja áhættu sem skipti
máli“. (Bls. 90) Þrá og losti,
hvort sem er kynferðislegur
eða tilvistarfræðilegur, fer
ekkert lengra, geðshræringin
er viðvarandi.
Táknræn atriði – svo sem
skordýraáhugi og barn sem
leikur að það sé dáið – vekja
hugrenningatengsl án þess að
þau nái að skerpa söguna því
framvinduna vantar. Í lok
bókarinnar hafa persónurnar
því ekki hafa hreyfst úr stað
og þá lesandinn ekki heldur:
hugmyndirnar sem vaktar
eru vinda ekki upp á sig þó
vikurnar líði.
Stúlkan kemur í þorpið
með rútu svo vélaöldin er
greinilega gengin í garð og
nútíminn birtist í formi kjör-
búðar en er annars fjarver-
andi. Það er ekkert líf í þorp-
inu sjálfu – stúlkan hittir
aðeins örfáa þarna.
Umhverfið verður því nánast
eins og í ævintýri, einfalt og
að mestu tímalaust en sagan
þó án sterkra drátta sem ein-
kenna ævintýri. Málið á sög-
unni er markað sama tíma-
leysinu, einfalt og látlaust en
án tilþrifa.
Heltekning er hugarástand
sem markast af ástríðum svo
jaðrar við bilun – hér er
heltekningin of hógvær til
hún nái inn í merg og bein.
Sigrún Davíðsdóttir
Hógvær heltekning
Þórdís Björnsdóttir ljóðskáld
sendir frá sér sína fyrstu skáld-
sögu. FRÉTTABLAÐIÐ/PJETUR
SAGA AF BLÁU SUMRI
Þórdís Björnsdóttir
ASKA
Yrsa Sigurðardóttir
FJÖLLIN VERÐA AÐ DUGA
Þórarinn Eldjárn
14