Morgunblaðið - 07.04.2006, Blaðsíða 36

36 FÖSTUDAGUR 7. APRÍL 2006 MORGUNBLAÐIÐ
HÆSTIRÉTTUR
Í UMSÖGN meirihlutans sem að
standa Gunnlaugur Claessen, Árni
Kolbeinsson, Garðar Gíslason, Guð-
rún Erlendsdóttir, Hrafn Bragason,
Ingibjörg Benediktsdóttir og Markús
Sigurbjörnsson, er tekið fram að í
henni hafi verið fjallað sérstaklega
um sjö atriði varðandi nám, starfsferil
og fræðistörf umsækjendanna, sem
Hæstiréttur telur mestu máli skipta
til að komast að niðurstöðu um mat á
hæfni þeirra til að gegna dómaraemb-
ætti við réttinn. „Atriði þessi hljóta
eðli máls samkvæmt að hafa misjafnt
vægi innbyrðis, en ekkert eitt þeirra
getur ráðið niðurstöðu. Þetta er til
áréttingar því hversu miklu skiptir
við hæfnismat að dómaraefni búi yfir
fjölbreytilegum kostum. Þess ber og
að geta að auk þeirra meginatriða
varðandi menntun og störf umsækj-
endanna, sem áður eru rakin, verða
dómarar Hæstaréttar að taka nokk-
urt tillit til þeirrar myndar, sem þeir
hafa fengið í störfum sínum af hæfni
umsækjendanna, ýmist með því að
fjalla um dómsmál, sem umsækjend-
ur úr röðum héraðsdómara hafa leyst
úr, og nýta sér fræðistörf þeirra sem
lagt hafa stund á þau.
Að virtu öllu framangreindu er það
mat Hæstaréttar að Páll Hreinsson
standi öðrum umsækjendum sýnilega
fremstur að hæfni til að hljóta emb-
ætti hæstaréttardómara. Næst hon-
um koma að mati Hæstaréttar Hjör-
dís Björk Hákonardóttir og Sigríður
Ingvarsdóttir, en ekki eru forsendur
til að gera greinarmun á þeim. Að
baki þeim kemur Þorgeir Ingi Njáls-
son,“ segir í niðurlagi umsagnar
meirihlutans.
Úr umsögn Jóns Steinars
Gunnlaugssonar
Hann segir í upphafi: „Ég er ekki
sammála meirihluta dómara um
hvernig haga beri umsögn réttarins
um dómaraefni. Er nauðsynlegt að
gera grein fyrir því í hverju ágrein-
ingur felst með athugun á lagareglum
sem um þetta gilda og framkvæmd
þeirra á liðnum árum. Samkvæmt 1.
mgr. 4. gr. laga um dómstóla skipar
forseti Íslands hæstaréttardómara
samkvæmt tillögu dómsmálaráð-
herra,“ segir þar m.a. og síðan í öðr-
um kafla:
„Við skýringu á 4. mgr. 4. gr. laga
nr. 15/1998 er að mínum dómi nauð-
synlegt að hafa í huga, að Hæstarétti
er ekki falið það hlutverk að velja á
milli þeirra umsækjenda sem taldir
eru uppfylla hæfis- og hæfniskröfur
til að skipa megi þá í embætti hæsta-
réttardómara. Samkvæmt lögunum
er þetta á verksviði dómsmálaráð-
herra, en hann fer með veitingarvald-
ið með atbeina forseta Íslands. Má
raunar nefna að augljós rök mæla
gegn því að rétturinn sjálfur gegni
slíku hlutverki, þar sem ekki fær stað-
ist að dómurum við réttinn hverju
sinni sé falið að velja nýja dómara inn
í hópinn. Verður ekki betur séð en
rétturinn seilist til áhrifa á meðferð
veitingarvaldsins, umfram það sem
lögin ráðgera, þegar hann tekur að
raða hæfum umsækjendum upp inn-
byrðis. Tel ég að sérstaklega ætti að
kveða á um það í lögunum sjálfum ef
gert væri ráð fyrir slíku í umsögn
réttarins. Ég get því ekki átt aðild að
umsögn meirihlutans nú, þar sem
gengið er lengra í þessu efni en ég tel
lögin gera ráð fyrir.
Þegar staða hæstaréttardómara
losnar er ljóst, að þeir dómarar sem
áfram sitja í réttinum telja sig það
nokkru varða hver skipaður verði.
Um er að ræða væntanlegan sam-
starfsmann í nánu samstarfi og væri
hreinlega óeðlilegt ef sitjandi dómar-
ar hefðu ekki hver og einn skoðun á
því hvern þeir vilja fá til slíks sam-
starfs. Það er raunar á vitorði allra
sem til þekkja að einstakir dómarar
við réttinn hafa á liðnum árum einatt
hvatt lögfræðinga til að sækja um
laus embætti ef þeir hafa talið þá
æskilega samstarfsmenn. Er þá ljóst
að persónuleg viðhorf til hugsanlegra
dómaraefna geta ekki síður haft áhrif
en hlutlægt mat á hæfni þeirra. Þessa
aðstöðu verður að mínum dómi að
hafa í huga, þegar lagt er mat á um-
sagnaraðild Hæstaréttar við veitingu
dómaraembætta samkvæmt lögum
nr. 15/1998.
III.
Eftir að fyrrgreindar breytingar
voru gerðar á ákvæðum laga um öflun
umsagnar Hæstaréttar um dómara-
efni, hefur rétturinn fjórum sinnum
látið slíkar umsagnir í té. Nauðsyn-
legt er að athuga hvernig rétturinn
hefur sinnt þessu hlutverki sínu og
hvort þar hafi verið fylgt samræmdri
stefnu um efni umsagna.
Fyrsta umsögnin eftir lagabreyt-
inguna var veitt 31. ágúst 2000. Þá
höfðu fjórir lögfræðingar sótt um
embætti. Meðal þeirra var einn um-
sækjenda nú, Sigríður Ingvarsdóttir
héraðsdómari. Í umsögn réttarins var
fjallað á almennan hátt um starfs-
reynslu umsækjenda. Sagt var að allir
uppfylltu hæfniskröfur til að geta ver-
ið skipaðir og geti allir komið til
greina. Ekki var gert upp á milli um-
sækjenda.
Næsta umsögn var veitt 5. febrúar
2001. Nú voru umsækjendur sjö tals-
ins, þrír héraðsdómarar og fjórir
hæstaréttarlögmenn. Meðal umsækj-
enda voru tveir af þeim sem nú sækja
um, héraðsdómararnir Hjördís Björk
Hákonardóttir og Sigríður Ingv-
arsdóttir. Í þessari umsögn var fyrst
að finna í sérstökum köflum saman-
tektir úr umsóknum dómaraefnanna
um starfsferil þeirra, menntun og þau
önnur atriði, sem þeir höfðu gert
grein fyrir. Að þessu búnu var að
finna kafla, þar sem byrjað var á að
taka fram, að allir umsækjendur full-
nægðu þeim lágmarkskröfum um
hæfni sem gera yrði til hæstaréttar-
dómara á grundvelli 8. töluliðar 2.
mgr. 4. gr. laga nr. 15/1998. Síðan var
fjallað um alla umsækjendur í sam-
felldu máli og starfsreynsla þeirra á
mismunandi sviðum og fleiri atriði
borin saman. Jafnframt var sagt að
tillit væri tekið til þeirrar myndar
sem dómarar Hæstaréttar hefðu
fengið af hæfni umsækjendanna með
því annars vegar að fjalla um dóms-
mál, sem umsækjendur úr hópi hér-
aðsdómara hefðu leyst úr, og hins
vegar við að hlýða á málflutning og
virða fyrir sér annan málatilbúnað
umsækjendanna, sem kæmu úr röð-
um starfandi lögmanna. Yrði einnig
sem endranær að gæta að því hverrar
þekkingar og reynslu væri helst þörf
eins og Hæstiréttur væri þá skipaður.
Að öllu þessu gættu varð það niður-
staðan að tveir héraðsdómarar stæðu
hinum þriðja framar og að þrír hæsta-
réttarlögmenn stæðu þeim fjórða
framar. Ekki væru efni til að greina
frekar milli þessara fimm umsækj-
enda. Af umsækjendum þá var Hjör-
dís Björk Hákonardóttir meðal hinna
fimm í forgangshópi en Sigríður
Ingvarsdóttir var annar tveggja sem
ekki þóttu jafnhæfir hinum.
Hinn 5. ágúst 2003 var veitt þriðja
umsögnin eftir að lögunum var
breytt. Nú voru umsækjendur átta
talsins, fjórir héraðsdómarar, þar
með talið Hjördís Björk Hákonar-
dóttir, sem nú er meðal umsækjenda,
þrír hæstaréttarlögmenn og einn pró-
fessor í lögfræði. Á sama hátt og 2001
var fyrst að finna í umsögninni sér-
staka kafla um hvern og einn um-
sækjanda, þar sem teknar voru sam-
an upplýsingar um starfsferil, nám og
fleira sem þeir höfðu gefið með um-
sóknum sínum. Að svo búnu var sagt,
að allir umsækjendur fullnægðu þeim
lágmarkskröfum um hæfni, sem gera
yrði til dómaraefnis. Síðan kom svip-
aður kafli og í umsögninni 2001, þar
sem fjallað var í almennu samfelldu
máli um samanburð milli ferils um-
sækjenda á ýmsum sviðum. Sam-
bærilegur texti var síðan um að rétt-
urinn tæki tillit til þeirrar myndar
sem dómarar hefðu fengið af umsækj-
endum sem og að gæta þyrfti að því,
hverrar þekkingar og reynslu helst
væri þörf, eins og Hæstiréttur væri
þá skipaður. Síðan var vikið að deild-
arskiptingu Hæstaréttar og tekið
fram að nýr dómari myndi í samræmi
við dómstólalög fyrst og fremst sitja í
þriggja manna deild. Það verklag
hefði verið viðhaft í Hæstarétti um
margra ára skeið, að dómarar í
þriggja manna deild dæmdu að lang-
mestu leyti í svonefndum kærumál-
um, sem að jafnaði væru frá fjórðungi
til þriðjungs af öllum málum, sem
bærust réttinum, og hefði þeim fjölg-
að jafnt og þétt. Í þeim málum væru
oftast til úrlausnar réttarfarsleg álita-
efni, en af einstökum málaflokkum,
sem ágreiningur aðila í mörgum
kærumálum snerist um, mætti nefna
aðfarargerðir, nauðungarsölur og
skipti. Síðan sagði orðrétt: „Það er
álit Hæstaréttar, að allir umsækjend-
ur séu hæfir til að gegna embætti
hæstaréttardómara. Að virtu öllu því,
sem að framan greinir, og eins og
skipan og starfsemi Hæstaréttar er
nú háttað er það hins vegar mat rétt-
arins, að heppilegast væri, að annað-
hvort E [prófessorinn] eða R [einn
hæstaréttarlögmannanna] yrði fyrir
valinu að þessu sinni. Við það mat tel-
ur Hæstiréttur vega þungt rannsókn-
ar- og kennslustörf hins fyrrnefnda í
réttarfari og sérstök þekking hins síð-
arnefnda sem borgarfógeti á þeim
málaflokkum, sem að framan voru
nefndir. Að auki er þess að gæta, að í
tvö síðustu skiptin, sem dómaraemb-
ætti voru laus í Hæstarétti, voru í þau
skipuð annars vegar ráðuneytisstjóri
og hins vegar héraðsdómari. Í rétt-
inum nú situr aðeins einn dómari, sem
hefur verið sjálfstætt starfandi lög-
maður, þótt fleiri hafi málflutnings-
reynslu. Þykir þetta jafnframt styðja
framangreinda niðurstöðu.“ Tekið
skal fram að báðir hinna heppilegu
umsækjenda höfðu umtalsverða
reynslu af störfum sem sjálfstætt
starfandi lögmenn.
Árið 2004 sóttu sjö lögfræðingar
um embætti. Þrír þeirra voru héraðs-
dómarar, þar með talin Hjördís Björk
Hákonardóttir, þrír prófessorar en af
þeim var einn jafnframt starfandi
sem hæstaréttarlögmaður, og einn
hæstaréttarlögmaður. Sami háttur
var hafður á og í tveimur síðustu um-
sögnum að taka saman feril hvers og
eins upp úr umsóknum þeirra. Eins
og þá var tekið fram, með fyrirvara
sem hér skiptir ekki máli, að allir um-
sækjendur fullnægðu þeim lágmarks-
kröfum um hæfni, sem gera yrði til
dómaraefnis. Síðan var í umsögninni í
níu töluliðum fjallað um einstaka
þætti í námi og starfsreynslu um-
sækjenda sem taldir voru skipta máli
og umsækjendur bornir saman í
hverjum og einum þætti fyrir sig. Í
lokakafla var tekið fram að umrædd
atriði hlytu eðli málsins samkvæmt að
hafa misjafnt vægi innbyrðis og færi
því fjarri að eitthvert eitt þeirra gæti
ráðið niðurstöðu. Væri þetta til árétt-
ingar því hversu miklu skipti við
hæfnismat að dómaraefni byggi yfir
fjölbreytilegum kostum. Síðan kom
svipaður texti og áður um myndina
sem Hæstiréttur hefði fengið í störf-
um sínum af hæfni umsækjenda. Að
öllu framangreindu virtu væri það
mat Hæstaréttar að tveir prófessor-
anna stæðu öðrum umsækjendum
töluvert framar að hæfni til að hljóta
embætti. Næst þeim kæmi Hjördís
Björk Hákonardóttir, en að baki
henni væru ekki efni til að gera grein-
armun á hinum héraðsdómurunum
tveimur og prófessornum, sem jafn-
framt var hæstaréttarlögmaður.
Loks yrði að skipa hinum hæstarétt-
arlögmanninum aftast í röð umsækj-
enda. Ekki var nú vikið að þeim kost-
um sem í umsögn réttarins einu ári
fyrr voru sagðir ráða niðurstöðunni
um að tveir umsækjendanna þá væru
heppilegri en hinir. Samt stóð svo á að
hvorugur þeirra hafði þá verið skip-
aður. Einn dómara Hæstaréttar skil-
aði séráliti og gerði athugasemdir við
umsögn meirihluta dómara. Taldi
hann meðal annars hæpið að raða um-
sækjendum í sérstaka röð eftir hæfni,
þó að lögin bönnuðu það ekki. Hann
lýsti síðan þeirri skoðun sinni að
ómögulegt væri að fallast á niðurröð-
un meirihlutans og greindi frá efnis-
legum annmörkum sem hann teldi
vera á henni.
IV.
Það er einkenni á umsögnum rétt-
arins í síðustu þrjú skipti, að endur-
sagðar eru í löngu máli upplýsingar
sem fram koma í umsóknum dómara-
efna, svo sem um starfstíma í ein-
stökum störfum, fjölda og lengd rit-
verka sem þau hafa látið frá sér fara,
fjölda stjórnsýslunefnda sem þau
hafa setið í og lagafrumvarpa sem þau
hafa tekið þátt í að semja, svo nokkuð
sé talið. Þetta er einnig gert í umsögn
meirihluta dómara nú. Það er engin
þörf á að fá atbeina frá Hæstarétti við
slíka úrvinnslu á umsóknum um dóm-
araembætti. Það er líka einkenni á
umsögnum réttarins að látið er í veðri
vaka að niðurstöður séu fengnar um
samanburð á hæfni dómaraefna á
grundvelli talningar á efnisatriðum
hjá hverjum og einum umsækjanda í
hinum ýmsu starfsþáttum á ferli
hans. Þannig sýnast umsækjendur
settir hærra á blað eftir því sem þeir
hafa starfað lengur á ákveðnu sviði
(frá þessu er gerð undantekning þeg-
ar fjallað er um starfstíma við mál-
flutningsstörf í umsögninni 2004), eft-
ir því sem þeir hafa skrifað meira um
lögfræði, kennt lengur, setið í fleiri
nefndum og svo framvegis. Umsögn
meirihlutans núna er þessu marki
brennd. Leiða má að því augljós rök
að tilgangurinn með því að leita um-
sagnar Hæstaréttar getur ekki verið
að framkvæma slíkar talningar. Þær
má gera á skrifstofu ráðherrans sem
með veitingarvaldið fer. Hlutverk
Hæstaréttar hlýtur þvert á móti að
vera að veita umsögn um hvort ráða
megi af störfum dómaraefnis, hversu
mikil sem þau eru að vöxtum, að við-
komandi teljist ekki uppfylla kröfur
um hæfni til að gegna embætti. Má
hafa í huga að vel getur verið að lög-
fræðingur hafi með umfangsmiklum
störfum sínum á vettvangi lögfræði
sýnt svo ekki verði um villst, að hann
uppfylli ekki hæfniskröfur til að fá
embætti.
Þá verður ekki komist hjá því að
benda á að í umsögnum síðustu ára
hefur verið vikið sérstaklega að tilfall-
andi meintum þörfum Hæstaréttar
hverju sinni. Þannig voru til dæmis í
umsögninni 2003 ályktarorð hennar
sérstaklega byggð á því sem heppi-
legast væri fyrir Hæstarétt það sinn-
ið. Hvergi er í lögum gert ráð fyrir að
sjónarmið um þetta geti haft efnis-
lega þýðingu fyrir umsögn Hæsta-
réttar um hæfi og hæfni þeirra sem
sækja um dómaraembætti í Hæsta-
rétti.
Það verður ennfremur að gera at-
hugasemd við það sem í umsögnum
hefur komið fram, meðal annars í um-
sögn meirihluta réttarins nú, að æski-
legt sé að hvert og eitt dómaraefni búi
yfir fjölbreytilegum kostum. Með
þessu virðist vera gefið í skyn, að um-
sækjandi, sem hefur alla starfsævi
sína starfað á sama starfsviði, komi
síður til greina en annar sem hefur
komið víða við. Til dæmis gætu sjón-
armið af þessu tagi staðið því í vegi, að
umsækjandi sem alla sína starfsæví
hefði starfað sem lögmaður eða hér-
aðsdómari og kannski ekki skrifað
mikið meira um lögfræði en það sem
birst hefur í skriflegum málflutnings-
skjölum eða dómum, væri síður fall-
inn til að verða hæstaréttardómari en
annar umsækjandi sem hvergi hefði
ílengst í starfi. Þetta er að mínu mati
sjónarmið við val milli umsækjenda
sem ekki fær staðist. Enginn vafi er
til dæmis á að almennt er æskilegt að
snar hluti dómara komi úr röðum
málflytjenda eða héraðsdómara. Er
það sjónarmið raunar þekkt meðal
annarra þjóða að æskilegast sé að
dómarar almennt komi úr röðum
Dómarar Hæstaréttar í umsögnum um hæfni umsækjenda
Greinir á um röðun í hæfnisröð
Tveir af níu hæstarétt-
ardómurum skiluðu sér-
umsögn um hæfi og
hæfni umsækjenda um
embætti hæstarétt-
ardómara á dögunum.
Þetta voru þeir Jón
Steinar Gunnlaugsson og
Ólafur Börkur Þorvalds-
son. Meginröksemdir
allra voru birtar í frétt
Morgunblaðsins á dög-
unum en hér á eftir verð-
ur gripið niður í umsagn-
irnar að öðru leyti.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti