Morgunblaðið - 28.05.2006, Síða 34

Morgunblaðið - 28.05.2006, Síða 34
34 SUNNUDAGUR 28. MAÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ 27. maí 1996: „Hvítasunnan er ein af þremur megin- hátíðum kristinna manna. Til þess liggja ærnar ástæður. Hún er í fyrsta lagi kirkjuhá- tíð til minningar um þann at- burð er heilagur andi kom yf- ir postula Krists í Jerúsalem. Í annan stað tímasetjum við stofnun kristinnar kirkju með þeim atburði. Í þriðja lagi halda Gyðingar þessa hátíð í minningu þess er Drottinn lét Mósesi boðorðin tíu í té á Sínaí-fjalli. Íslenzka nafnið á þessari kirkjuhátíð, hvíta- sunna, er þýðing úr forn- ensku og er dregið af hvítum klæðum sem borin voru á miðöldum við skírn, sem þá var tíðkuð þann dag öðrum fremur. “ . . . . . . . . . . 25. maí 1986: „Flugið er ráð- andi þáttur í samgöngum okkar. Milli 80 og 90 þúsund Íslendingar leggja leið sína til annarra landa ár hvert, nær allir flugleiðis. Í stóru og strjálbýlu landi okkar og erf- iðu yfirferðar, ekki síst vetr- armánuði, er flugið sá ferða- máti, sem kostar okkur minnsta fyrirhöfn og skemmstan tíma. Flugörygg- ismál varða því alla þjóðina. Þau eru málaflokkur þar sem vilji fólks, hver sem viðhorf þess að öðru leyti eru, hlýtur að hafa einn og sama farveg. Hverskonar ferðamáti tekur sinn toll, því miður, bæði í mannslífum og meiðslum. Það gildir ekki sízt um ökutæki, en umferðarslys af því tagi, ekki sízt í þéttbýli, eru vax- andi vandamál. Hlutfallslega færri enda ævi sína í flugferð milli áfangastaða en með öðr- um ferðamáta. Flugslys eru hins vegar á stundum stór í sniðum og vekja óskipta eft- irtekt. Það er hinsvegar stað- reynd, sem óhjákvæmilegt er að staldra við, að tæplega þrjátíu manns hafa látið lífið í tíu flugslysum hér á landi síð- an 1980 - og í öllum tilfellum eiga litlar flugvélar í hlut. Jóhannes Snorrason, fyrrver- andi yfirflugstjóri hjá Flug- félagi Íslands og síðar Flug- leiðum, skrifar grein um öryggi í flugi í Morgunblaðið 15. maí síðastliðinn. Þar víkur hann að ýmsum atriðum flug- öryggismála hér á landi, með- al annars í stefnumarkandi skrifum Morgunblaðsins. Meðal þeirra mál nefna: Stefna bera að bættum flug- vélakosti í áætlunar- og leigu- flugi hinna smærri flugfélaga. Hér fljúga flugvélar með far- þega, sem ekki geta flogið yf- ir venjuleg veður og það sem er ef til vill alvarlegra; hafa ekki afl til þess sumar hverjar - að bjargast megi á þeim í mikilli ísingu, nema með því að lækka flugið, sé þess kost- ur, en það er ekki alltaf gjör- legt í okkar fjöllótta landi.“ Fory s tugre inar Morgunb laðs ins Hallgrímur B. Geirsson. Styrmir Gunnarsson. Framkvæmdastjóri: Ritstjóri: STOFNAÐ 1913 Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík. Aðstoðarritstjórar: Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen. Fréttaritstjóri: Björn Vignir Sigurpálsson. Þ að var mikilvægt fyrir Bandaríkjamenn að fá að- stöðu hér á Íslandi fyrir bandarískt herlið árið 1951, þegar varnarsamningurinn var gerður. Kóreustríðið var skollið á og margir töldu að það væri upphaf nýrrar heimsstyrjaldar. Kóreustríðið kom í kjölfar þess, að Sovétmenn höfðu lagt undir sig hluta Evrópu og komið leppstjórnum sínum fyrir þar. En þótt það væri mikilvægt fyrir Bandaríkja- menn að fá þessa aðstöðu hér á þeim tíma var það ekki auðvelt fyrir þá íslenzku stjórnmála- menn, sem höfðu forgöngu um að gera varnar- samninginn af Íslendinga hálfu. Tveimur árum áður hafði Ísland gengið í Atlantshafsbandalag- ið en andstaða við það var mikil meðal sósíal- ista og fleiri vinstri manna. Til átaka hafði kom- ið á Austurvelli 30. marz 1949 og táragasi beitt til þess að sundra mannfjöldanum. Þegar Ís- land gekk í bandalagið var því heitið, að aldrei yrði erlendur her á Íslandi á friðartímum. Hvernig átti að útskýra komu bandaríska varn- arliðsins hingað í því ljósi? Aðildin að Atlantshafsbandalaginu og varnar- samningurinn við Bandaríkin urðu eitt helzta átakamál í íslenzkum stjórnmálum næstu fjóra áratugi. Reyndar má segja að þetta tvennt hafi mótað allar pólitískar umræður á Íslandi á fyrstu hálfri öld íslenzka lýðveldisins. Þeir stjórnmálaflokkar og stjórnmálamenn, sem stóðu fyrir aðildinni að Nató og gerð varnarsamningsins, tóku á sig mikla pólitíska erfiðleika við að gera þessa samninga og þurftu raunar að berjast fyrir pólitísku lífi sínu alla tíð vegna þeirra. Sjálfstæðisflokkurinn og forystu- menn hans lögðu mest undir en fast í kjölfar þeirra komu Alþýðuflokkurinn og forystumenn hans svo og hluti Framsóknarflokksins og leið- andi menn innan hans. Á þessum árum var dálítið um það að Banda- ríkjamenn leigðu land undir herstöðvar víða um heim, m.a. í suðurhluta Evrópu. Af Íslands hálfu kom aldrei til greina að leigja Bandaríkja- mönnum aðstöðu fyrir herstöðvar hér. Það þótti í umræðum þeirra ára lágkúrulegt. Ein forsendan fyrir komu bandaríska varnar- liðsins hingað var að það væri ekki einungis komið til Íslands vegna hagsmuna Bandaríkja- manna heldur einnig vegna hagsmuna Íslend- inga. Bandaríkjamenn skuldbundu sig til að tryggja öryggi Íslands enda kom fljótt í ljós, að brýn þörf var á því vegna vaxandi umferðar sovézkra hernaðartækja í lofti við Íslandi og í hafdjúpunum með ferðum sovézkra kafbáta í námunda við Ísland. Í ljósi þessa sögulega bakgrunns er meira en fróðlegt að lesa í grein dr. Vals Ingimundar- sonar sagnfræðings frásögn af því að rúmum áratug eftir að bandaríska varnarliðið kom hingað hafi verið uppi áform um það í Wash- ington að draga verulega úr viðbúnaði Banda- ríkjamanna hér, þar á meðal flugvélakosti þeirra. Frásögn dr. Vals skýrir líka í hve mikl- um metum sendiherra Bandaríkjanna hér á þeim tíma, James Penfield, var hafður meðal ís- lenzkra ráðamanna þeirra tíma. Frásögnin sýn- ir líka, að Bandaríkjamenn hafa aldrei verið stefnufastir í afstöðu sinni til varnarstöðvarinn- ar í Keflavík og lítið hirt um íslenzka hagsmuni í því sambandi. Þetta kemur að vísu ekki á óvart. Á þessum tíma voru Bandaríkjamenn að dragast inn í hernaðarátökin í Víetnam og fljótlega kom í ljós að þeir voru mjög tækifærissinnaðir. Studdu einn forystumann Suður-Víetnama í dag og annan á morgun og voru tilbúnir til að kasta þeim til hliðar, þegar þeir höfðu ekki lengur not fyrir þá. Um þetta eru einstaklega ljót dæmi í sögu Suður-Víetnam á þeim árum. Pentagon 1961 Í Skírnisgrein dr. Vals Ingimundarson- ar segir m.a.: „Hugmyndin um brottflutning þotnanna frá Keflavíkurflugvelli á sér mun lengri forsögu en ráða má af þjóðfélagsumræðunni eftir að kalda stríðinu lauk. Varnarmálaráðuneyti Bandaríkj- anna hreyfði henni fyrst árið 1961 og fylgdi henni eftir til ársins 1967, þótt það hafi ekki verið gert opinskátt hérlendis. Hér verður sýnt, að íslenzk stjórnvöld brugðust nákvæmlega eins við áformum Bandaríkjanna fyrir fjörutíu árum og eftir að kalda stríðinu lauk: með því að hóta að segja upp varnarsamningnum. Þeir ís- lenzku stjórnmálamenn, sem studdu varnar- samninginn og NATO-aðildina, lögðu ávallt áherzlu á að Bandaríkjamenn væru ekki aðeins á Íslandi í þágu eigin hernaðarhagsmuna og NATO heldur einnig til að verja landið. Það væri forsenda þess að gera varnarsamninginn gjaldgengan í stjórnmálabaráttunni innanlands. Í báðum tilvikum voru stjórnir við völd á Ís- landi, sem voru mjög hallar undir Bandaríkin á vettvangi NATO og Sameinuðu þjóðanna. Sjálfstæðisflokkurinn, helzti stuðningsaðili varnarsamningsins, mótaði þá stefnu og fram- fylgdi henni. Munurinn lá í niðurstöðunni. Bandaríkjamenn hættu við brottför þotnanna árið 1967 vegna hernaðarmikilvægis Íslands fyrir Bandaríkjaflota. Árið 2006 mátu þeir stöðuna svo að þeir gætu tekið þær burtu án nokkurra áhrifa á hernaðar- og stjórnmála- hagsmuni þeirra.“ Þetta er upplýsandi frásögn, ekki sízt í ljósi þess, að kalda stríðið geisaði á þessum árum og Bandaríkjamenn voru mjög virkir hér á Íslandi á þeim árum og lögðu mikla áherzlu á að skapa sér margvísleg tengsl í íslenzku samfélagi. Þetta er líka athyglisverð frásögn vegna þess að áratug síðar lögðu Bandaríkjamenn gífurlega áherzlu á að halda stöðu sinni hér, þegar það varð yfirlýst stefnumið ríkisstjórnar Ólafs Jóhannessonar að varnarliðið skyldi hverfa úr landi. Ólafur mat það svo, að hann gæti ekki myndað ríkisstjórnina án þess að samþykkja kröfu Alþýðubandalagsins um að brottför varnarliðsins væri hluti af stjórnar- sáttmálanum. Næstu árin á eftir snerist stjórn- málabaráttan á Íslandi að verulegu leyti um þetta mál. Bandaríkjamenn sjálfir voru mjög virkir í því að halda stöðu sinni hér. Þeir skiptu um sendiherra og sendu hingað starfsmann í utanríkisráðuneytinu, Frederic Irving, sem hafði orð á sér fyrir að geta tekizt á við erfið vandamál. Samskipti hans við íslenzka ráða- menn og stjórnarandstöðu voru mikil og samtöl hans við Einar Ágústsson, þáverandi utanríkis- ráðherra, með þeim hætti að athygli mundi vekja ef þau væru birt. Hvað hafði breytzt á einum áratug, sem leiddi til þess, að Bandaríkjamenn vildu fara á brott með þoturnar í upphafi Viðreisnaráranna en börðust fyrir því með kjafti og klóm að halda aðstöðu sinni hér áratug síðar? Það er erfitt að sjá, að nokkur breyting hafi orðið nema kannski sú, að eftir 1970 hafi orðið frið- vænlegra í Evrópu vegna aukinna samskipta Vestur-Evrópuríkja og þá sérstaklega Þjóð- verja við Sovétríkin. Harkan í kalda stríðinu var mikil í upphafi Viðreisnaráranna og njósna- starfsemi Sovétmanna sennilega í hámarki hér á landi á þeim árum – og kannski Bandaríkj- anna líka. Það er engin rök að finna í stjórn- málaástandinu á heimsvísu fyrir því, að Banda- ríkjamenn vildu fara með flugvélakost sinn á brott í upphafi Viðreisnaráranna en börðust hart fyrir því að halda aðstöðu sinni hér áratug síðar. Eina skýringin er sú, að það hafi verið þröngir hagsmunir bandaríska flughersins, sem réðu þessari afstöðu þeirra. Kannski töldu þeir sig þurfa á þotunum að halda í Víetnam? En líkurnar á því, að hér hafi verið á ferðinni valdabarátta og togstreita milli stjórnarstofn- ana í Washington, eru miklar. Valur Ingimundarson telur að íslenzk stjórn- völd hafi á þessum tíma verið „höll“ undir Bandaríkjamenn á alþjóðavettvangi. Er það rétta orðið? Á þessum árum stendur yfir kalt stríð um allan heim á milli Bandaríkjanna og vestrænna þjóða annars vegar og Sovétríkj- anna og kommúnistaríkja hins vegar. Þetta stríð var enginn leikur. Það var dauðans al- vara. Ef Bandaríkjanna hefði ekki notið við á þessum árum hefðu Sovétmenn auðveldlega getað lagt undir sig Evrópu alla. Það var her- styrkur Bandaríkjanna í Evrópu, sem kom í veg fyrir það. Við Íslendingar höfðum skipað okkur í sveit með frjálsum þjóðum heims í þessari baráttu. Það höfðum við gert formlega með aðildinni að Atlantshafsbandalaginu og varnarsamningnum við Bandaríkin. Það voru hagsmunir þessara ríkja að standa saman. Líka okkar hagsmunir. Bandaríkin höfðu forystu. Á þeim byggðist bolmagn lýðræðisríkjanna til þess að halda sjálfstæði sínu. Hvers vegna skyldu þessar þjóðir ekki styðja Bandaríkin á alþjóðavettvangi í þessum átökum? Þetta voru sameiginlegir hagsmunir. Í því ljósi er varla hægt að tala um að íslenzk stjórnvöld væru „höll“ undir Bandaríkjamenn. Þau voru að gæta íslenzkra hagsmuna. Tvennt var alltaf til vandræða á þessum ár- um í samskiptum við Bandaríkjamenn. Annars vegar að sendimennirnir frá Washington, sem hingað komu, höfðu misjafnlega mikla þekk- ingu á íslenzkum málum og aðstæðum hér. Sumir voru mjög hæfir. Aðrir óhæfir. Hins vegar að þeir, sem komu fram fyrir hönd varn- LÝÐRÆÐI FRAMTÍÐARINNAR Ingibjörg Sólrún Gísladóttir,formaður Samfylkingarinn-ar, sagði í grein hér í Morg- unblaðinu í gær, að kjördagur væri hátíðisdagur. Það er rétt hjá Ingibjörgu Sólrúnu. Kjördagur er hápunktur þess lýðræðislega kerfis, að hinn almenni borgari kjósi fulltrúa sína í sveitarstjórn eða á Alþingi. Það má aldrei gera lítið úr þessum degi og það verður alltaf að sýna þessu lýðræðislega kerfi þá virðingu, sem því ber. En er nú ekki kominn tími til að þróa lýðræðið áfram? Er ekki kominn tími til að almennir borg- arar taki í sínar hendur lykil- ákvarðanir, sem sveitarstjórnir og Alþingi hafa tekið hingað til? Er ekki kominn tími til að við Ís- lendingar prófum okkur áfram með beint lýðræði? Rökin fyrir því eru augljós. Nú má segja, að nánast hver einasti borgari þessa lands hafi aðgang að sömu upplýsingum og kjörnir fulltrúar hafa um málefni lands og þjóðar. Nú er ljóst að þorri al- mennings hefur sömu menntun og þekkingu og kjörnir fullrúar fólksins. Allt er þetta gjörbreytt frá því sem var fyrir hundrað ár- um. En úr því að svo er hvers vegna skyldum við þá ekki gera tilraun með að almenningur taki grund- vallarákvarðanir, hvort sem er í sveitarstjórnum eða á landsvísu? Við Íslendingar höfum betri að- stæður til að prófa þetta en flest- ar aðrar þjóðir. Það byggist ann- ars vegar á fámenninu og hins vegar á góðri menntun og þekk- ingu þjóðarinnar. Þótt hér sé sagt að við eigum að prófa þetta er auðvitað alveg kjóst, að Sviss- lendingar eru frumkvöðlar á þessu sviði. Þeir hafa þróað upp stjórnkerfi, sem byggist á því, að borgararnir taki ákvarðanir um ákveðin málefni í almennum at- kvæðagreiðslum. Auðvitað eru til neikvæðar hlið- ar á beinu lýðræði og samkvæmt reynslu Svisslendinga kannski fyrst og fremst þær að fólk missi áhuga á að taka þátt í kosningum vegna þess hversu oft þær fara fram. Áhugi á málum þjóðarinnar allrar og einstakra sveitarfélaga er hins vegar svo mikill hér að tæpast þarf að hafa miklar áhyggjur af þátttökuleysi fyrst í stað. Það gæti verið skynsamlegt að fara af stað með þessa tilraun á vettvangi sveitarstjórnanna og þegar nokkur reynsla er komin þar að taka beint lýðræði þá upp á landsvísu. Eftir tæpt ár fara fram þing- kosningar. Æskilegt er að beint lýðræði verði rætt í þeim kosn- ingum í ríkara mæli en gert hefur verið. Þó er ljóst að vaxandi stuðningur er við hugmyndina bæði í Samfylkingu og Sjálfstæð- isflokki. Nú er ekkert, sem bann- ar t.d. sveitarstjórnum að efna til kosninga um ákveðin málefni enda hefur það verið gert í stöku tilvikum. En spurning er hvort ekki er ástæða til að lögfesta að slík kosning skuli fara fram um tiltekin málefni þannig að það sé ekki bara ákvörðun hverrar sveit- arstjórnar fyrir sig, hvort efna skuli til slíkra kosninga. Telja má víst að víðtækur stuðningur sé við þessa hugmynd meðal almennings og að barátta fyrir því að taka upp beint lýðræði geti dugað þeim stjórnmálaflokk- um vel, sem beita sér fyrir því í kosningum. Stjórnmálaflokkarnir ættu að taka það til alvarlegrar athugunar að taka þetta mál upp fyrir þingkosningar, ræða það og leita eftir viðbrögðum almennings við þessum hugmyndum.

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.