Morgunblaðið - 14.10.2006, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 14. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Leiðtogafundur MíkhaílsGorbatsjovs og RonaldsReagan í Höfða fyrirtuttugu árum var jafnvel
enn merkilegri en menn hafa talið
fram til þessa, að mati tveggja
fræðimanna sem grandskoðað hafa
öll gögn frá fundinum. Þessi gögn
voru gerð opinber í gær og afhenti
Thomas Blanton, forstöðumaður
National Security Archive (NSA)
við George Washington-háskólann í
Washington í Bandaríkjunum,
borgaryfirvöldum í Reykjavík nýja
samantekt á gögnum frá leiðtoga-
fundinum. Jafnframt var opnuð ný
heimasíða hjá NSA með gögnum
um fundinn 1986.
Þau Svetlana Savranskaya og
Thomas Blanton starfa bæði hjá
NSA og fluttu erindi á ráðstefnu í
Ráðhúsi Reykjavíkur í gær um
fund þeirra Reagans og Gorbat-
sjovs í Höfða 1986 ásamt William
Taubman, sagnfræðiprófessor við
Amherst-háskóla í Massachusetts.
Savranskaya stýrir samstarfi
NSA og rússneskra skjalasafna og
hefur nýlokið rannsókn á rúss-
neskum stjórnarskjölum um leið-
togafundinn 1986.
Savranskaya velti því fyrir sér í
erindi sínu í Ráðhúsinu í gær hvers
vegna ekki hefði náðst samkomulag
með þeim Gorbatsjov og Reagan í
Reykjavík 1986 þegar svo aug-
ljóslega hefði verið vilji hjá þeim til
að ná saman um fækkun, jafnvel al-
gera útrýmingu kjarnavopna.
Savranskaya sagðist telja að leið-
togarnir tveir hefðu verið mjög ná-
lægt því að ná samkomulagi. „Það
sem skorti upp á til að þetta gerðist
var trúnaðartraust milli leiðtog-
anna, traust sem ekki var til staðar
þessa daga í Reykjavík 11. og 12.
október 1986. Það sem er svo kald-
hæðnislegt við þennan fund, út frá
sjónarhóli Sovétmanna, var að Gor-
batsjov fór að bera traust til Reag-
ans strax í kjölfar fundarins í
Reykjavík, það var ein af afleið-
ingum fundarins. En það traust var
ekki til staðar á fundinum sjálfum.“
Savranskaya sagðist byggja nið-
urstöður sínar m.a. á lestri skjala
Politburo, stjórnmálanefndar
Kommúnistaflokksins sovéska, fyr-
ir og eftir fundinn. Sagði hún að
Sovétmönnum hefði verið orðið
fyllilega ljóst fyrir fundinn í
Reykjavík að stjörnustríðsáætlun
Reagans væri ekki raunhæf; en það
var einmitt hún sem allt strandaði á
þegar til kom.
„Um sumarið 1986 var Sov-
étstjórnin búin að gera upp við sig
að ekki stafaði slík ógn af stjörnu-
stríðsáætlun Reagans að það ætti
að þurfa að standa í vegi samninga
um eyðingu kjarnavopna,“ sagði
Savranskaya.
Gorbatsjov vildi semja
um allt – eða ekki neitt
En hvers vegna lét Gorbatsjov
þá stranda á þessum þætti, þegar
þeir Reagan voru orðnir sammála
um nauðsyn þess að eyða öllum
kjarnavopnum stórveldanna?
Savranskaya sagði aðstæður
heima við hafa stuðlað að því að
Gorbatsjov tók þá afstöðu sem
hann tók, en ljóst er að sovéski her-
inn var allt annað en ánægður með
hugmyndir um víðtæka afvopnun.
„Þennan þátt ræðir Gorbatsjov sér-
staklega á fundi Politburo í október
þetta ár,“ sagði Savranskaya en
þau gögn er að finna í þeim skjölum
sem nú hafa verið afhent reykvísk-
um borgaryfirvöldum og aðgengi-
leg eru á vefsíðu NSA.
Savranskaya sagði að í öðru lagi
hefðu Bandaríkjamenn fullkomlega
misskilið markmið Sovétmanna í
aðdraganda fundarins í Reykjavík.
Gögnin sýndu að Bandaríkjamenn
töldu að Gorbatsjov vildi tryggja
áframhaldandi valdajafnvægi sem
væri Sovétmönnum hagfellt þannig
að honum yrði kleift að takast á við
vandamál heima fyrir.
Á hinn bóginn sýndu sovésk skjöl
að Gorbatsjov var þegar búinn að
lýsa því yfir á fundum Politburo að
hann vildi eyða öllum kjarnavopn-
um; þ.e. ganga mjög langt.
Sovétmenn hefðu líka misskilið
afstöðu Bandaríkjamanna, þeir
hefðu ekki áttað sig á því að Reag-
an myndi verða jafn tilkippilegur til
að samþykkja útrýmingu a
kjarnavopna og hann síðan
ist vera.
Savranskaya sagði að Go
hefði ekki viljað neitt hálfk
að hvort ætti að semja um
fangsmikla útrýmingu kjar
eða alls ekki neitt.
Gorbatsjov hefði hins ve
meðvitaður um að ekki væ
þessi markmið næðust. Va
ásetningur Sovétmanna að
fréttamannafund, lýsa fund
heppnaðan og kenna Band
mönnum um. „En við vitum
hann gerði allt annað þega
á fréttamannafundinum [í
skólabíó],“ sagði Savransk
Var skýringin sú að und
fundarins í Höfða var Gorb
kominn á þá skoðun, að þei
an ættu samleið. Að fundur
Höfða væri upphafið að ein
stærra; að handan við horn
samningar sem myndu ma
þáttaskil.
Sagði Savranskaya að þe
skýringin á því að þegar á
vikunum eftir fundinn í Hö
Reykjavíkurborg og Háskóli Íslands héldu ráðstefnu um
Herslumuninn van
merk tíðindi yrðu í
Sálufélagar Ronald Reagan og Míkhaíl Gorbatsjov ræða saman
opinber þykja benda til að á fundinum í Höfða hafi leiðtogarnir t
Míkhaíl Gorbatsjov og
Ronald Reagan hittust
í Reykjavík fyrir tutt-
ugu árum. Davíð Logi
Sigurðsson fór á ráð-
stefnu þar sem gerð
var tilraun til að meta
mikilvægi fundarins.
Vekjandi fyrirlestrar Vilhjálmur Vilhjálmsson borgarstjóri ávar
stefnuna í gær. Við hlið hans sitja fyrirlesararnir Thomas Blanto
Svetlana Savranskaya og við hlið hennar er Ólafur R. Grímsson f
SÍMHLERANIR
Á fyrstu tveimur til þremur ára-tugum íslenzka lýðveldisinsvar það útbreidd skoðun á
meðal stjórnmálamanna, sérstaklega
á vinstri kantinum en einnig í sumum
tilvikum á þeim hægri, að símar þeirra
væru hleraðir. Bæði heimasímar og
vinnusímar. Að hluta til mátti leita
skýringa á þessari tortryggni til kalda
stríðsins og þeirrar gífurlegu hörku,
sem einkenndi það fyrstu áratugina
eftir lok heimsstyrjaldarinnar síðari.
Að öðru leyti var ástæðan sú, að
stjórnmálaátökin hér heima fyrir voru
gífurlega hörð og þar var verkalýðs-
hreyfingunni beitt óspart fyrir vagn
vinstri flokkanna.
Þegar þessir stjórnmálamenn voru
spurðir í einkasamtölum hvað þeir
hefðu fyrir sér í þessum grunsemdum
var svarið oftast að þeir heyrðu klikk í
símunum, þegar þeir voru að tala sam-
an.
Þótt stjórnmálaátökin væru mjög
hörð voru þessir menn í sumum tilvik-
um hinir beztu vinir og dæmi um að
þeir hafi talað sín á milli á eins konar
dulmáli um mál, sem þeir vildu ekki að
aðrir hefðu fregnir af.
Í flestum tilvikum var það trú þess-
ara manna, að það væru leyniþjón-
ustumenn, sem starfandi væru í sendi-
ráðum Sovétríkjanna og Bandaríkj-
anna, sem stæðu fyrir þeim
símhlerunum, sem þeir töldu sig verða
vara við.
Nú hefur Þór Whitehead prófessor
upplýst, að í nokkrum tilvikum hafi ís-
lenzk yfirvöld látið hlera síma áhrifa-
manna, sérstaklega í Sameiningar-
flokki alþýðu – Sósíalistaflokki og þá
að gefnu tilefni og að undangengnum
dómsúrskurði.
Til þess að skilja þessar ákvarðanir
verða menn að þekkja það andrúms-
loft kalda stríðsins, sem hér ríkti á
þessum árum. Þetta var barátta upp á
líf og dauða. Nú hafa sumir þeirra ein-
staklinga, sem hlut áttu að máli, óskað
eftir að sjá gögn um hleranir á símum
sínum. Það er sjálfsagt að þeir fái þau
gögn, þegar hér er komið sögu. Það
getur á engan hátt skaðað öryggi ís-
lenzka ríkisins að þeir fái þessi sögu-
legu gögn í hendur. Alveg með sama
hætti er æskilegt að öll gögn, sem til
eru í skjalasöfnum erlendra ríkja um
þessa einstaklinga og aðra, komi að
fullu fram í dagsljósið.
Á fyrstu áratugum lýðveldisins má
telja víst að starfsmenn bæði KGB og
CIA hafi starfað í sendiráðum bæði
Sovétríkjanna og Bandaríkjanna.
Undir lok Viðreisnartímabilsins var
það skoðun þeirra, sem mest sam-
skipti áttu við bandaríska sendiráðið á
þeim árum, að slíkir starfsmenn væru
ekki lengur til staðar í sendiráðinu.
Á þeim árum dró líka úr tortryggni
þeirra, sem nokkrum árum áður töldu
síma sína hafa verið hleraða. Á þeim
sömu árum minnkaði harkan í kalda-
stríðsátökunum hér heima fyrir, sam-
skipti Viðreisnarstjórnar og verka-
lýðsfélaga bötnuðu mjög og meiri
samskipti voru á milli stjórnmála-
manna á vinstri kantinum og þeim
hægri.
Snemma á áttunda áratugnum
mögnuðust þessi átök upp fyrst og
fremst af tveimur ástæðum. Vinstri
stjórn tók við völdum, sem hafði það að
yfirlýstu markmiði að vísa varnarlið-
inu úr landi, og hörð átök hófust með
þorskastríðinu fyrst á árunum 1972–
1973 og aftur á árunum 1975–1976.
Á þeim árum óskaði Geir Hallgríms-
son, þáverandi forsætisráðherra, eftir
því við ritstjóra Morgunblaðsins, að
þeir ættu ekki við hann opinská samtöl
væri hann staddur í öðrum löndum.
Ástæðan var sú, að talið var að starfs-
menn sovézka sendiráðsins hleruðu
millilandasamtöl, þegar þau færu um
loftið á milli Landssímahússins og
Gufuness. Á þessum árum var Morg-
unblaðinu kunnugt um að kannað var
reglulega hvort símar lykilráðherra
væru hleraðir og hefur blaðið talið, að
svo hafi verið bæði fyrr og síðar.
Eftir lyktir þorskastríðanna tveggja
dró úr tortryggni um að símar ís-
lenzkra ráðherra væru hleraðir. Hins
vegar má telja víst, að með auknum
fíkniefnainnflutningi til landsins hafi
hleranir íslenzkra aðila á grundvelli
dómsúrskurða aukizt verulega.
Nú hefur Jón Baldvin Hannibalsson,
fyrrverandi utanríkisráðherra, sagt
tvennt um hleranir í sinni ráðherratíð.
Í fyrsta lagi, að hann hafi fengið mann,
sem hafði til þess tæknilega þekkingu,
til að kanna, hvort síminn á ráðherra-
skrifstofu hans væri hleraður. Þessi
tæknimaður hafi komizt að þeirri nið-
urstöðu að svo væri. Þáverandi utan-
ríkisráðherra fylgdi málinu hins vegar
ekki eftir, sem hann hefði átt að gera.
Það er alvörumál ef talið er að sími ráð-
herra í ríkisstjórn Íslands sé hleraður.
Jafnframt hefur Jón Baldvin upp-
lýst að eftir að hann skýrði frá ofan-
greindu opinberlega fyrir nokkrum
dögum hefði fyrrverandi starfsmaður
Landssímans haft samband við hann
og sagt honum frá því, að hann hefði
fylgzt með hlerunum á síma Jóns Bald-
vins á ráðherraárum hans. Og jafn-
framt að þessi einstaklingur væri
tilbúinn til að koma fram, staðfesta
vitnisburð sinn og skýra frá því, sem
hann hefði séð og heyrt um þetta efni.
Það er mjög æskilegt að þessi fyrr-
verandi starfsmaður Landssímans
komi fram opinberlega og skýri frá því,
sem honum er kunnugt um þetta efni.
Það er nauðsynlegt til þess að hreinsa
andrúmsloftið í samfélaginu að þessi
einstaklingur komi fram á sjónarsviðið
og skýri frá þeim upplýsingum, sem
hann hefur undir höndum.
Öryggi fjarskipta af þessu tagi er
mikilvægt. Nú á tímum skiptir ekki
máli, hvort um er að ræða símtöl,
tölvupóst eða faxsendingar. Ef símar
eru hleraðir eða brotizt inn í tölvu-
póstssamskipti og faxsendingar án
þess að rökstuddir dómsúrskurðir
liggi fyrir er um alvarleg lögbrot að
ræða.
Umræður um þessi mál, sem ekki
byggjast á óyggjandi staðreyndum
máls, eru líklegar til að ýta undir
margvíslega tortryggni. Fyrir aldar-
fjórðungi gekk þetta þjóðfélag í gegn-
um tímabil hugaróra og ofsóknar-
kenndar. Þetta tímabil var kennt við
Geirfinnsmálið. Þá var því m.a. haldið
fram að heiðvirður og grandvar stjórn-
málamaður væri í sérstökum tengslum
við undirheima Reykjavíkur. Allt
reyndist þetta vera hugarburður en
mikill skaði var skeður bæði fyrir ein-
staklinga og þjóðfélagið.
Við skulum læra af reynslunni og
leitast við að umræðurnar um símhler-
anir fari ekki í sama farveg. Stað-
reyndir málsins verða að koma fram.