Morgunblaðið - 14.10.2006, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. OKTÓBER 2006 31
allra
n reynd-
orbatsjov
kák, ann-
um-
rnavopna
egar verið
ri víst að
ar það þá
ð halda
dinn mis-
daríkja-
m öll að
ar til kom
Há-
kaya.
ir lok
batsjov
ir Reag-
rinn í
nhverju
nið væru
arka
etta væri
fyrstu
öfða var
Gorbatsjov farinn að gefa eftir,
lýsti því m.a. að hann gæti sætt sig
við tilraunir Bandaríkjamanna er
tengdust stjörnustríðsáætluninni.
Á sama tíma hafði þróunin í Wash-
ington hins vegar verið í öfuga átt;
þar fóru menn að draga í land með
allt saman. Það hefði valdið Gor-
batsjov vonbrigðum.
„Gorbatsjov talaði aldrei illa um
Reagan í ráðgjafahópi sínum eftir
fundinn í Reykjavík,“ sagði Savr-
anskaya í erindi sínu. „Hann hafði
áttað sig á því að hann átti sálu-
félaga í Reagan og að mögulegt
væri að semja við þennan forseta
[Bandaríkjanna], enda fylgdu
samningar um afvopnun 1987 og
árangur náðist í START-viðræðun-
um þegar í kjölfarið.“
Töldu báðir að kjarnavopn
væru „siðferðilega óréttmæt“
Thomas Blanton hefur rann-
sakað bandarísk skjöl frá Höfða-
fundinum. Hann sagði engan vafa
leika á því að fundurinn í Höfða
hefði verið „hádramatískur“, skjöl-
in sýndu að hann hefði jafnvel verið
enn merkilegri en menn hafa talið
til þessa.
Blanton sagði að fund þeirra
Reagans og Gorbatsjovs í Reykja-
vík mætti skilja sem kvikmynda-
handrit; en sem kunnugt er var Ro-
nald Reagan leikari í Hollywood
löngu áður en hann varð forseti
Bandaríkjanna. Sagði Blanton að
hér hefði verið komið handrit að
epískri stórmynd, það hefði verið
markmið beggja manna að fram-
leiða slíka mynd. Þeim hefði hins
vegar ekki tekist að ýta henni úr
vör í Reykjavík og hefði orðið ljóst
seinna meir að gott tækifæri hafði
farið forgörðum.
Blanton sagði að til væri fjöldi
handskrifaðra bréfa sem Reagan
skrifaði leiðtogum Sovétríkjanna
eftir að hann tók við forsetaemb-
ættinu, en þar þrábað hann um að
boðað yrði til leiðtogafundar.
Heimsfriðurinn væri í húfi.
Brésnev, Andropov og Tsjer-
nenko hefðu hins vegar allir verið
of veikir, komnir á grafarbakkann,
til að bregðast við umleitunum
hans. Það hefði ekki verið fyrr en
Gorbatsjov komst til valda 1985
sem loks var kominn fram á sjón-
arsviðið maður sem gat svarað
bréfum Reagans og hitt hann að
máli og gert með honum „myndina
sem Ronald Reagan alltaf vildi
gera um samskipti Bandaríkjanna
og Sovétríkjanna í kalda stríðinu“.
Blanton sagði að þrátt fyrir að
Reagan hefði virst hernaðarsinn-
aður þá hefði hann verið mótfallinn
kjarnorkuvopnum. Hann hefði talið
þau „siðferðilega óréttmæt“.
Gorbatsjov hefði algerlega verið
sömu skoðunar. Mikilvægi fund-
arins í Reykjavík lægi í því að þess-
ir menn hefðu áttað sig á því að
þeir deildu þessari sýn.
Þessir tveir aðalleikarar hinnar
dramatísku „kvikmyndar“ sem
gera átti í Reykjavík hefðu hins
vegar verið ólíkir að ýmsu öðru
leyti. Gorbatsjov hefði til að mynda
mótast af reynslu Sovétmanna í
síðari heimsstyrjöld, þegar „leift-
urstríð“ þýskra nasista vofði alltaf
yfir. Hann óttaðist því alltaf leift-
ursókn andstæðingsins og trúði
ranghugmyndum um stjörnustríðs-
áætlunina, rétt eins og Reagan, af
öðrum ástæðum þó.
Trúnaðartraust hefði ekki verið
til staðar milli þeirra Reagans og
Gorbatsjovs þegar þeir komu til
fundar í Reykjavík og Gorbatsjov
hefði ekki getað trúað Reagan er
hann sagðist einfaldlega myndu
deila stjörnustríðsáætluninni með
Sovétmönnum.
Reagan mætti andstöðu heima
Blanton sagði það mat sitt að
Reagan hefði reynt að standa við
sitt hvað þetta varðar, ef til þess
hefði komið. Hann hefði hins vegar
mætt andstöðu heima fyrir, eins og
hann raunar gerði um leið og frétt-
ist að hann hefði verið reiðubúinn
til að semja um það við Gorbatsjov
að útrýma öllum kjarnavopnum.
Áhrifamenn í Washington, en einn-
ig Margaret Thatcher, forsætisráð-
herra Bretlands, hefðu talið út í
hött að ætla sér að fara að eyða
kjarnorkuvopnunum, sem voru
undirstaða gagnkvæmrar fælingar.
Þegar Reagan hefði síðan komið
heim af fundinum í Reykjavík
hefðu ýmis vandamál blasað við
sem ollu því að ekki tókst almenni-
lega að hagnýta það trúnaðartraust
sem myndast hafði milli leiðtog-
anna tveggja. Íran-Contra-
hneykslið hefði komið upp, sem
gerði Reagan erfitt fyrir og olli því
að vinsældir hans hröpuðu; einnig
hefði John Poindexter vikið úr ráð-
gjafateymi forsetans, en hann hefði
verið einn af fáum sem deildi áhuga
Reagans á því að útrýma kjarna-
vopnum.
Ekkert hefði því komið út úr til-
raunum Reagans og Gorbatsjov til
að framleiða sameiginlega mikla
stórmynd. Sagði Blanton að skjölin
sönnuðu hins vegar að þeir hefðu
verið afar nálægt því að ná saman.
david@mbl.is
m leiðtogafundinn í Höfða 1986 en þar voru kynntar niðurstöður rannsóknar á skjölum er tengjast fundinum
ntaði upp á að
í Reykjavík
Morgunblaðið/RAX
á tröppum Höfða. Skjöl sem nú hafa verið gerð
tveir áttað sig á því að þeir voru sálufélagar.
rpaði ráð-
on og
forseti.
Í HNOTSKURN
»Slóðin á heimasíðu Nation-al Security Archive vegna
leiðtogafundarins í Höfða er:
http://www.gwu.edu/
~nsarchiv/NSAEBB/
NSAEBB203/index.htm
»Á síðunni er m.a. að finnaafrit af bréfinu sem Míkha-
íl Gorbatsjov skrifaði Ronald
Reagan 15. september 1986 og
stakk upp á því að þeir hittust
á stuttum fundi, annað hvort í
London eða Reykjavík.
William Taubman hefurhlotið mikið lof fyrirbók sína Krústsjov:The Man and his Era,
sem út kom 2003. Taubman, sem er
prófessor við Amherst-háskóla í
Massachusetts, hefur nú í smíðum
ævisögu Míkhaíls Gorbatsjovs og
var af því tilefni hingað kominn til
að vera viðstaddur hátíðahöld til
minningar þess að tuttugu ár voru
liðin frá leiðtogafundi Ronalds
Reagans og Gorbatsjovs.
Bókin um Nikita Krústsjov er
mikið verk. Blaðamanni Morgun-
blaðsins lék því fyrst forvitni á því
að vita hvers vegna Taubman hefði
ráðist í að skrifa ævisögu hans.
„Í fyrsta lagi,“ segir Taubman,
„tel ég að hann sé klassískt dæmi
um það – en þau eru mörg í sögu
Rússlands – að leiðtogar geta skipt
sköpum, ekki aðeins vegna sann-
færingar þeirra og stefnu heldur
vegna þess hvers konar menn þeir
voru. Og mér fannst alltaf að ef mér
tækist að skilja Krústsjov sem per-
sónu þá gæti ég skilið stefnu Sov-
étríkjanna. Þetta gerði verkefnið
sérlega spennandi fyrir mig.
Í öðru lagi var hann einstaklega
litríkur og þversagnakenndur mað-
ur. Hann var hvatvís, orðljótur,
fyndinn, óútreiknanlegur.“
Hvaða tengsl sérð þú milli Krúst-
sjovs og Gorbatsjovs? Þeir eiga það
sameiginlegt að hafa beitt sér fyrir
breytingum en á hinn bóginn var
Krústsjov á stundum mjög óheflað-
ur á meðan Gorbatsjov hefur ávallt
virkað mjög fágaður.
„Gorbatsjov hefur sjálfur lýst sér
sem barni tuttugasta flokksþings-
ins, en það var þar sem Krústsjov
flutti leyniræðu sína [um glæpi
Stalíns]. Hann er óumdeilanlega
einn þeirra sem komust til pólitísks
þroska á sjötta og sjöunda áratugn-
um, á árunum þegar áhrifa Krúst-
sjovs gætti. Margir þeirra héldu
fast í þær vonir og hugsjónir sem
þeim fannst að Krústsjov hefði
a.m.k. stundum haldið á lofti. Og
þessir menn eyddu Brésnev-árun-
um í að bíða eftir því að fá tækifæri
til að láta að sér kveða.“
Vildi forðast örlög Krústsjovs
Taubman heldur áfram: „Gorbat-
sjov hefur sagt að þegar hann hrinti
Perestrojku í framkvæmd hafi
hann alltaf verið mjög meðvitaður
um örlög Krústsjovs. Krústsjov
gætti ekki að sér og mátti þola að
félagar hans í stjórnmálaráði (Polit-
buro) og miðstjórn Kommúnista-
flokksins ýttu honum til hliðar
[1964]. Það voru til menn, þar má
nefna t.d. Alexander Yakovlev, sem
vildu að Gorbatsjov gengi hraðar til
verks. En Gorbatsjov varðist slík-
um þrýstingi alltaf því að hann vildi
forðast örlög Krústsjovs.“
Reynslan af því að skrifa ævisögu
Krústsjovs hafði djúp áhrif á
þankagang Taubmans. „Ég er orð-
inn mikill fylgismaður kenninga um
að persónuleiki tiltekinna leiðtoga
skipti miklu máli,“ segir hann.
„Það má ekki gera of mikið úr
þessu og þessi þáttur á ekki alltaf
við. Sumir leiðtogar eru síðan mik-
ilvægari en aðrir og sumir hafa sér-
stakari persónuleika en aðrir, þ.e.
eiginleikar þeirra skila sér meira út
í störf þeirra heldur en annarra.“
En hvernig skilgreinir Taubman
Gorbatsjov. Skipti persóna hans
sköpum varðandi þróunina í Sovét-
ríkjunum?
„Ég tel svarið sé augljóslega já,“
segir Taubman. „Til að komast að
þeirri niðurstöðu verður maður að
skoða hverjir aðrir voru í forystu-
sveit Kommúnistaflokksins. Hefði
einhver annar gert það sem hann
gerði? Til að svara þessu verður
maður að fara yfir það hvað hann
raunverulega gerði er hann kom til
valda sem hófsamur umbótasinni.
Það var fleiri umbótasinna að finna,
Ligatsjov og Ryskov, sem voru
bandamenn hans í þessu. En sé far-
ið yfir öll hans verk frá upphafi og
til 1991, þar sem hann beitir sér fyr-
ir lýðræðisþróun, en með því grefur
hann undan flokknum og bindur
enda á kalda stríðið, þá eru bara
tveir eða þrír sem fylgja honum alla
leið. Þetta voru Edúard Sévar-
dnadse, Yakovlev og kannski Va-
dim Medvedev. Staðreyndin er hins
vegar sú að enginn þeirra hefði
komist í þá stöðu sem þeir komust í
ef hans hefði ekki notið við. Af
þessu leiðir, að mínu mati, að ef
Gorbatsjovs hefði ekki notið við þá
hefði sagan orðið allt önnur.“
En hvernig á að meta verk hans,
mistókst honum ekki þegar öllu er á
botninn hvolft ætlunarverk sitt?
„Þetta er flókin spurning, það er
snúið að meta verk hans. Ég held
ekki að hann hafi ætlað að gera það
sem hann síðan á endanum gerði.
Hann lagði aldrei upp með að eyði-
leggja kommúnismann eða Sovét-
kerfið. Í þeim skilningi er hægt að
segja að honum hafi mistekist, hann
náði ekki markmiðum sínum.
Á hinn bóginn held ég að er fram
liðu stundir hafi hann sannfærst um
að hann væri að gera hið rétta; að
kommúnisminn væri rotinn að inn-
an og að honum yrði að breyta, að
kalda stríðið væri hættulegt og að
binda yrði enda á það. Með þetta í
huga tókst honum vel upp.“
Andrúmsloftið breyttist
Um fund þeirra Reagans og Gor-
batsjovs í Reykjavík segir Taubm-
an að hann eigi eftir að spila stóra
rullu í bók sinni.
„Að sumu leyti kom ekkert út úr
því sem þeir ræddu á þessum fundi,
en viðræður þeirra voru merkilegar
því hugmyndir þeirra í afvopnunar-
málum voru byltingarkenndar. Á
hinn bóginn reyndust þeir vera
sammála um hvað skyldi gera, út-
rýma kjarnorkuvopnum. Þeir gátu
hins vegar ekki náð samkomulagi
því að Gorbatsjov tengdi það
stjörnustríðsáætlun Bandaríkj-
anna. Seinna hvarf Gorbatsjov svo
frá þessari tengingu. [...] Allur sá
árangur sem síðar náðist í afvopn-
unarmálunum var aðeins útfærsla á
því sem þeir urðu sammála um hér.
Annað sem ég myndi nefna er að
það var hér í Reykjavík sem hug-
sjónamaðurinn Gorbatsjov áttaði
sig á því að þeir Reagan voru sálu-
félagar.
Lesi maður gögnin um samræður
þeirra verður manni ljóst að tónn-
inn í samskiptum þeirra breyttist
hér í Reykjavík. Fyrri fundir þeirra
höfðu verið erfiðari, Gorbatsjov var
óþolinmóður í garð Reagans í Genf-
ar og í upphafi fundarins hér. Hann
greip til dæmis ítrekað fram í fyrir
Reagan á fyrstu fundum þeirra hér
í Reykjavík. En þegar á líður renn-
ur upp fyrir Gorbatsjov að þrátt
fyrir alla galla Reagans, og þeir
voru margir, hafi hann ekki verið
svo ólíkur honum sjálfum. Og þetta
var stórt skref og stuðlaði að því að
þeir gátu náð þeim árangri sem þeir
náðu síðar, á fundunum í Wash-
ington og Moskvu.
Það þriðja sem ég myndi nefna
tengist fundarstaðnum sjálfum,
Höfða. Þetta er nokkuð sem ég fór
að hugsa þegar ég heimsótti húsið
[á fimmtudag]; en ég velti fyrir mér
hvort það hafi ekki stuðlað að
breyttu andrúmslofti milli þeirra.
Ég segi þetta því að fundarstaður-
inn var svo ólíkur fundarsölum í
Versölum eða Kreml eða öðrum af
þeim toga, þetta var meira eins og
ef tveir strákar hefðu farið í útilegu
í litlum kofa í skóginum. Ég velti því
fyrir mér hvort húsið og andinn í
því hafi ekki stuðlað að umbyltingu í
samskiptum þeirra.“
Morgunblaðið/Kristinn
Í vettvangsskoðun William Taubman virðir fyrir sér málverkin á veggjum Höfða. Við hlið hans er Jón Hákon
Magnússon. Taubman hyggst lýsa andrúmsloftinu í Höfða í bók sem hann hefur í smíðum um Gorbatsjov.
Gorbatsjov og Reagan
voru sálufélagar
Í HNOTSKURN
»William Taubman hlautPulitzer-verðlaunin eft-
irsóttu fyrir bók sína Krúst-
sjov: the Man and his Era, en
hún kom út 2003. Rannsókn-
arvinnu vegna bókarinnar
hafði Taubman hafið tuttugu
árum fyrr.
»Tvö ár eru liðin síðanTaubman hóf rannsókn-
arvinnu vegna ævisögu
Míkhaíls Gorbatsjovs en hann
hefur heitið útgefanda sínum
því að ljúka verkinu á sjö ár-
um.