Morgunblaðið - 19.12.2006, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 19. DESEMBER 2006 39
Þrettán ára var Bergþór sendur í
Reykjaskóla í Hrútafirði og þá verða
mikil þáttaskil í lífi hans. Skömmu
fyrir jólafrí á öðru ári á Reykjum
fær hann þær skelfilegu fréttir að
snjóflóð hafi fallið á bæinn í Goðdal
og allir sem heima voru hafi farist
nema faðir hans. Þetta hrikalega
áfall hafði áreiðanlega mikil áhrif á
óharðnaðan unglinginn, sem þurfti
að byrja nýtt líf frá grunni enda
búinn að tapa flestu sem tengdist
hans fyrra lífi. Hann ákvað að reyna
að standa á eigin fótum og fást ekki
um það sem orðið var og enginn fékk
breytt.
Bergþór kláraði Reykjaskóla og
fór til Reykjavíkur til náms í
Menntaskólanum. Hann lauk
stúdentsprófi 1954, kvæntist Dóru
Jakobsdóttur lífsförunaut sínum og
fylgdi eftir þeirri ákvörðun sinni,
sem hann tók á öðru ári í
menntaskóla, að fara í háskóla og
læra grasafræði. Fyrir valinu varð
háskólinn í Göttingen í Þýskalandi,
en þar var þá ódýrt að lifa. Þar
heillaðist Bergþór af mosum en
sérhæfing í þá veru var þó ekki
möguleg í Þýskalandi á þessum tíma
þar sem enginn mosafræðingur var
þar starfandi. Bergþór lauk fyrri
hluta prófi í líffræði frá Göttingen
1959 en hafði þá ákveðið að einbeita
sér að mosum og flutti sig í því skyni
til Óslóarháskóla og lauk þaðan
cand. rer.nat.-prófi árið 1964 undir
leiðsögn Per Strömer. Fjárhagurinn
var erfiður á þessum tíma, en með
styrkjum frá norska ríkinu,
styrktarsjóði Guðrúnar Brunborg
og aðstoð tengdaföður síns gengu
hlutirnir upp.
Strax að loknu námi réðst
Bergþór að Náttúrufræðistofnun
Íslands og var þar með kominn í
óskastarfið, eins og hann orðaði það
sjálfur, og starfaði þar upp frá því
við rannsóknir á íslenskum mosum.
Þegar Bergþór kom að Náttúru-
fræðistofnun voru 1.320 eintök til af
mosum í vísindasafni stofnunar-
innar. Nú 40 árum síðar hefur um 44
þúsund eintökum verið safnað undir
hans forystu og komið fyrir í
vísindasafninu, eða um 1.000
eintökum á ári að meðaltali í fjóra
áratugi, og með því búið að byggja
upp mjög verðmætt og heildstætt
safn íslenskra mosa. Á ferðum sínum
um landið fann hann auk þess og
lýsti mörgum nýjum og áður
óþekktum tegundum mosa hér á
landi.
Á starfsævi sinni tókst Bergþóri
að lýsa öllum íslenskum mosa-
tegundum, gera nákvæmar
teikningar af helstu einkennum
þeirra, ganga frá útbreiðslukortum
tegundanna og gefa þeim öllum
íslenskt heiti. Það síðastnefnda, að
búa til alþýðuheitin, er ekki minnsta
þrekvirkið enda eru íslensku
mosategundirnar nú 606 að tölu eða
fleiri en háplönturnar. Og nöfnin eru
vel valin og falleg, t.d. vætukrýli,
urðavæskill, fjallagletta og
flagaskrúð. Það eru fáir ef nokkrir
sem eiga jafn mörg nýyrði í íslenskri
tungu og Bergþór.
Bergþóri tókst með þrautseigju
sinni og einstæðri iðjusemi að ljúka
því stórvirki að lýsa öllum íslenskum
mosum og gefa út mosaflóru Íslands
í 21 bindi í ritröðinni Íslenskir mosar
en síðasta heftið kom út í maí 2003.
Með rannsóknum sínum og
úrvinnslu hefur Bergþór lagt
ómetanlegan skerf til þekkingar
okkar á náttúru landsins. Mosa-
flóran er brautryðjandastarf, heil-
steypt grundvallarrit um veiga-
mikinn hluta íslensks lífríkis.
Háskóli Íslands heiðraði Bergþór
fyrir þetta mikla verk á árinu 2000
með því að gera hann að
heiðursdoktor við raunvísindadeild
skólans.
Auk rannsókna á mosum var
Bergþór fundvís á nýjar tegundir
annarra plantna og ólatur við
rannsóknir á háplöntum. Á síðustu
árum ævinnar, eftir að hann hætti
störfum fyrir aldurssakir, greiddi
hann úr flokkunarfræðilegri
martröð sem íslenskir náttúru-
fræðingar voru komnir í varðandi
undafífla landsins, fækkaði tegund-
um þeirra sexfalt og birti niður-
stöður í heildstæðu yfirliti yfir
fíflana. Hann gat ekki hætt að vinna
og skilaði enn góðu verki þótt
heilsan hafi verið orðin léleg þegar
hér var komið sögu.
Auk alls þess sem nú er talið lagði
Bergþór grunn að kennslu við
Háskóla Íslands í líffræði lágplantna
þegar kennsla í náttúrufræðum
hófst við skólann á sjöunda áratug
síðustu aldar. Þar var hann
stundakennari í rúma tvo áratugi,
1968–1989. Af öðrum störfum
Bergþórs má nefna að hann var
forseti samtaka norrænna mosa-
fræðinga og sat í fyrstu stjórn
Náttúrufræðistofnunar Íslands sem
fulltrúi starfsmanna. Þá sat hann
lengi í stjórn Hins íslenska náttúru-
fræðifélags og var varaformaður
þess um skeið.
Það fór ekki mikið fyrir Bergþóri
á Náttúrufræðistofnun eða úti í
þjóðfélaginu og þó er hann áreiðan-
lega þekktari fyrir vísindastörf sín
hér á landi og erlendis en margur.
Þessi duli, gáfaði og viljasterki
maður sinnti starfi sínu og köllun af
alúð og ótrúlegri skyldurækni,
rekinn áfram af einbeittum vilja til
að ljúka ætlunarverki sínu. Hann
ætlaði að kenna öðrum að þekkja
mosana, þessar áberandi og mikil-
vægu lífverur í náttúru landsins.
Þessa hlið Bergþórs þekkja margir,
en hitt vita færri hversu mikill
keppnismaður hann var og mikill
áhugamaður um stjórnmál, félags-
mál, íþróttir og skák, náttúruvernd
og framgang og velferð sinnar
stofnunar. Þegar kosið var til
sveitarstjórna eða Alþingis, stórmót
voru haldin í handbolta, skák,
fótbolta eða frjálsum íþróttum og
sýnt í sjónvarpi, þá hvarf Bergþór.
Það voru einu skiptin sem hann tók
sér frí frá störfum og þá til að horfa
á sjónvarp eða mæta á keppnisstað.
Þessa hlið Bergþórs, gamla kennara
míns, þekkti ég vel og þótti vænt um.
Bergþórs er sárt saknað af
samstarfsmönnum hans á
Náttúrufræðistofnun Íslands og í
fræðasamfélaginu skilur hann eftir
sig tómarúm sem er vandfyllt.
Missir fjölskyldunnar er mikill og ég
votta Dóru og dætrunum fjórum,
Kolbrúnu, Brynhildi, Ásdísi og
Önnu, dýpstu samúð fyrir hönd
okkar allra. Þær vita að Bergþór
Jóhannsson var einstakur maður
sem skilur eftir sig verðmætan arf til
framtíðar.
Jón Gunnar Ottósson,
forstjóri Náttúrufræði-
stofnunar Íslands.
Kveðja frá samstarfsfólki á
Náttúrufræðistofnun Íslands
Fallinn er í valinn samstarfs-
maður okkar á Náttúrufræðistofnun
Íslands, Bergþór Jóhannsson, mosa-
fræðingur. Þar með er genginn einn
merkasti náttúrufræðingur sem
þjóðin hefur alið. Nafn hans var þó
ekki á hvers manns vörum enda
kaus hann að vinna fræðistörf sín í
kyrrþey. Bergþór vann einstakt
brautryðjendastarf í fræðum sínum
og mun afrakstur ævistarfsins halda
nafni hans hátt á lofti um ókomna
tíð, hérlendis sem erlendis.
Bergþór var fagmaður fram í
fingurgóma, vann verk sín mjög
skipulega og af mikilli færni. Hann
átti auðvelt með að greina aðalatriði
frá aukaatriðum. Eftir Bergþór
liggur grundvallarverk um íslenska
mosa, sem birt var í fjölmörgum
heftum í Fjölriti Náttúrufræði-
stofnunar. Þar er hverri tegund lýst,
kjörlendis hennar getið og út-
breiðsla á landinu sýnd á korti.
Síðast en ekki síst, og af einstakri
snilld, teiknaði Bergþór myndir af
öllum tegundunum sem sýna útlit
þeirra og mikilvæg greiningarein-
kenni. Teikningarnar einar og sér
hafa vakið mikla athygli og teljast
þær einkar mikilvægt framlag til
mosafræðinnar.
Með þessu ómetanlega verki
öðlaðist Bergþór mikla virðingu í
hinu alþjóðlega samfélagi grasa-
fræðinga og hlaut doktorsnafnbót
fyrir í Háskóla Íslands.
Bergþór var vinnusamur og
ósérhlífinn maður. Grasafræðin var
honum afar mikilvæg. Hann hafði
góðan skilning á latínu, fræðimáli
náttúrufræðinnar. Flóknar nafn-
giftareglur fræðigreinarinnar hafði
hann á takteinum og leiðbeindi
gjarnan öðrum um þann frumskóg. Í
samvinnu var Bergþór afar traustur.
Tæki hann að sér verk eða legði
hönd á annarra plóg gerði hann
áætlanir sem ávallt stóðust. Því
mátti alltaf treysta. Á heimili
Bergþórs var nánast útibú
Náttúrufræðistofnunar þar sem
hann hélt áfram störfum að loknum
venjulegum vinnudegi og hefð-
bundnum heimilisstörfum. Þótt
Bergþór hafi alla tíð verið iðinn við
rannsóknir sínar sinnti hann fjöl-
skyldu sinni og heimili vel. Iðulega
hvarf hann heim í hádeginu til að
hafa til mat handa dætrum sínum
ungum.
Að baki fræðimanninum bjó
einstakur maður sem átti fáa sína
líka. Mörgum reyndist torvelt að
átta sig á persónunni við fyrstu
kynni. Yfir honum hvíldi nokkur
dulúð sem ekki allir sáu í gegnum.
Þeir sem fengu að gægjast þar á bak
við kynntust ógleymanlegri persónu.
Þar fór mikill hugsuður með fastar
skoðanir og áhugamál sem honum
var ljúft að ræða og tjá sig um þegar
sá gállinn var á honum. Vart fer á
milli mála að atburðir og áföll sem
dundu á fjölskyldu Bergþórs í æsku
áttu ríkan þátt í mótun persónu-
leikans og dulúðinni. Skal engan
furða.
Það var gefandi að ræða við
Bergþór um atburði líðandi stundar.
Hann var mikill keppnismaður og
fylgdist grannt með flestu því sem
menn láta sér detta í hug að keppa í.
Má þar nefna íþróttir af ýmsum toga
og skákmaður var hann góður. Þá
gaf hans næma pólitíska nef oft
tilefni til tjáskipta. Í kringum
kosningar var Bergþór sem véfrétt.
Hann kom allvíða við í pólitíkinni og
gekk í nokkra stjórnmálaflokka á
lífsleiðinni. Á stofnuninni var
stundum gantast með að þeir
flokkar sem Bergþór studdi lögðu
oftast upp laupana eða biðu alvarleg
afhroð.
Þrátt fyrir að hafa alist upp í
afskekktri sveit var Bergþór sannur
heimsborgari. Hann hafði menningu
í hávegum, var kúltúrmaður sem
naut lista og stundaði kaffihús. Hann
naut þess að drekka kaffi af hæstu
gæðum og kveikja sér í vindlingi,
hvort heldur var í félagsskap eða
með eigin hugsunum.
Bergþór var afar vel að sér og
fróður maður. Hann gjörþekkti
Íslendingasögurnar og Heims-
kringlu hafði hann á takteinum.
Úrræðagóður var hann og
óþrjótandi brunnur vitneskju af
ýmsu tagi og gott var til hans að leita
fróðleiks og allskyns upplýsinga.
Hafði gott vald á íslenskri tungu,
fjölbreyttan orðaforða og fagurt
málfar. Þessi guðsgjöf nýttist
honum vel þegar hann fann öllum
mosategundum hérlendum íslensk
heiti. Það er sjaldan sem menn hafa
unun af því að lesa nafnaskrár, en
mosaheiti Bergþórs eru mörg hver
einstakir gullmolar.
Í félagsskap góðra vina var
Bergþór einkar skemmtilegur
maður. Hann var mikill húmoristi,
henti gaman að spaugi og tók þátt í
glettni.
Síðustu starfsárin átti Bergþór við
heilsubrest að stríða. Mátturinn
þvarr hægt og bítandi en andlegt
atgervi hélst óbugað. Fátt gat
spornað gegn því að hann mætti til
vinnu sinnar. Hann barðist af
miklum hetjuskap við manninn með
ljáinn um tímann sem þurfti til að
ljúka ætlunarverki sínu í grasafræði.
Hann ætlaði að hverfa frá því þannig
að arftaki tæki við góðu búi. Það
tókst honum með miklum sóma enda
vanur því að láta áætlanir standa.
Þótt Bergþór hafi oft látið lítið
fyrir sér fara hér á stofnuninni, þar
sem hann sat löngum stundum
niðursokkinn í vinnu sína, er ljóst að
hún verður ekki söm eftir brotthvarf
hans. Bergþórs verður minnst af
hlýhug og með þakklæti fyrir
verðmæt og gefandi kynni.
Við vottum fjölskyldu Bergþórs,
Dóru, dætrum, tengdasyni og
barnabörnum, okkar dýpstu samúð.
 Fleiri minningargreinar
um Bergþór Jóhannsson bíða birt-
ingar og munu birtast í blaðinu
næstu daga. Höfundar eru: Hjör-
leifur Guttormsson; Jörundur Svav-
arsson og Sigurður S. Snorrason.
✝ Tala Klemenz-dóttir fæddist í
Görðum í Mýrdal
14. júlí 1921. Hún
lést á hjúkrunar-
heimilinu Hjallat-
úni í Vík 10. des-
ember síðastliðinn.
Foreldrar hennar
voru hjónin Klem-
enz Árnason, f.
22.2. 1891, d. 1.10.
1980, og Gunn-
heiður Heiðmunds-
dóttir, f. 5.4. 1893,
d. 27.4. 1982. Tala
var elst átta systkina og hið
fimmta þeirra sem kveður. Áður
eru látnir bræður hennar, þeir
Högni, f. 12.12. 1924, d. 14.2.
2006, Gunnar, f. 9.7. 1926, d.
14.2. 2006, Heiðmundur, f. 5.1.
1933, d. 4.1. 1992, og Sveinn, f.
20.10. 1936, d. 3.3. 1999. Systur
sína og bræður lifa systkinin
Ragnheiður, f. 30.1. 1923, Einar
Kristinn, f. 4.11. 1930, og Magn-
ús, f. 28.3. 1935.
Eiginmanni sínum Lofti Guð-
mundssyni, kennara og síðar
rithöfundi, kynntist Tala í Vest-
mannaeyjum. Hann var fæddur
6.6. 1906 í Þúfukoti í Kjós. Hann
andaðist í Reykjavík 29.8. 1978.
Þau gengu í hjónaband 26.
ágúst 1939. Fyrstu búskaparár
sín bjuggu þau í Vestmanna-
eyjum, en fluttu um 1945 til
Reykjavíkur þar sem þau áttu
heimili upp frá því. Saman eign-
uðust þau þrjá syni. Þeir eru: 1)
Guðmundur Marinó, f. 3.11.
1941, Hann átti fjögur börn og
eru þrjú þeirra á lífi, a) Ásþór,
f. 7.11. 1961, b) Magnús, f. 22.3.
1964, d. 11.7. 1982, c) Loftur, f.
26.3. 1968, og c) Kristín, 3.8.
1976. 2) Indriði, f.
3.11. 1946. Hann
átti tvo syni, a)
dreng, f. og d. 6.8.
1969, b) Ragnar
Sigurð, f. 17.11.
1971. 3) Gunnar
Heiðar, f. 9.3.
1948, sem á þrjú
börn. Þau eru: a)
Kolbrún Petrea, f.
9.6. 1969, ólst upp
hjá ömmu sinni og
afa, þeim Tölu og
Lofti, b) Brandur,
f. 6.6. 1972, og c)
Loftur, f. 11.9. 1979. Barnabörn
Tölu og Lofts eru nú átta tals-
ins.
Tala starfaði um langt árabil
að saumaskap. Hún saumaði
m.a. einkennisbúninga fyrir lög-
regluna og fleiri, fyrst hjá
Andrési klæðskera á Laugavegi
(síðar á Skólavörðustíg) en síðar
hjá Últíma í Kjörgarði við
Laugaveg. Saumaði einnig mik-
ið fyrir einstaklinga. Þegar um
hægðist og aldurinn færðist yfir
prjónaði hún lopapeysur sem
seldar voru í Rammagerðinni í
Hafnarstræti. Tala sótti nám-
skeið í að gera lampaskerma og
að fylla upp í púða. Hún saum-
aði mikið út, eins og kallað er,
heklaði dúka og stykki ýmiss
konar sem hún gaf vinum og
ættingjum. Síðustu misserin
dvaldi Tala á dvalar- og hjúkr-
unarheimilinu Hjallatúni.
Útför Tölu var gerð frá Reyn-
iskirkju í Mýrdal laugardaginn
16. desember. Hún var jarðsett í
Fossvogskirkjugarði í Reykja-
vík. Minningarathöfn um Tölu
verður í Fossvogskapellu í dag
og hefst klukkan 10.30.
Elsku amma.
Það er skrítið að kveðja þig þar
sem þú varst svo stór hluti af lífi
mínu, en síðast þegar ég sá þig
langaði mig helst að passa þig eins
og börnin mín, strjúka þér um
kinnina og halda í höndina á þér og
sleppa aldrei, þú hafðir breyst svo
mikið enda er sagt að þeir sem
veikjast af Alzheimer verði aftur
börn.
Þú sem varst alltaf svo sterk og
það var ekkert sem þú tókst þér
ekki fyrir hendur, hvort sem það
var að sauma kvöldkjóla, þunga og
þykka einkennisbúninga, lampa-
skerma og púða eða prjóna lopa-
peysur sem voru með þeim eftir-
sóttustu í bænum. Þú hikaðir ekki
heldur við að sjá um garðinn í
Suðurhólunum, ókst hjólbörunum
eins og þú værir tvítug. Þó engan
ættum við bílinn þá hikaðir þú ekki
við að fara með mig í sumarbú-
staðaferðir, við tókum bara rútuna
og í dag eru þetta minningar sem
sitja hvað dýpst í hjarta mér og
eins þegar ég beið eftir þér koma
labbandi upp Snorrabrautina að
vinnudegi loknum.
Það voru ófáar blómabúðirnar
sem ég setti upp á Miklatorgi með-
an ég beið eftir þér. Síðan löbb-
uðum við saman heim upp Eski-
hlíðina. Það að koma heim eftir
Sunnudagaskólann og finna lyktina
af steikinni og messan jafnvel enn í
útvarpinu. Þú fórst allt með mig,
ég man eftir leikhúsferðunum og
þá sáum við allt frá Dýrunum í
Hálsaskógi til Gullna hliðsins.
Allt eru þetta mínar dýrmæt-
ustu minningar og elsku amma, þú
sem gerðir allt fyrir mig, þú varst
óþreytandi í að sauma á mig allt
sem mér datt í hug, enda var ég
alltaf jafn stolt þegar ég gat sagt
„hún amma saumaði þetta“ enda
voru allar mínar flíkur saumaðar
af þér.
Ég trúi því að það að hafa
kynnst þér svona vel geri mig að
betri manneskju, þú kenndir mér
svo margt og eitt af því var að gef-
ast aldrei upp og að allt væri
mögulegt og það sannaðir þú
margoft.
Elsku amma, ég veit að þú ert
hvíldinni fegin og sennilega er
hugurinn orðinn frjáls og ef ég
gæti heyrt í þér núna þá veit ég að
þú myndir segja „En mér líður
bara svo vel“ en það sagðirðu
ávallt þegar ég spurði þig hvernig
þú hefðir það.
Elsku amma, sofðu rótt.
Kolbrún Petrea.
Ég man eins og það hefði gerst í
gær þegar ég hitti Tölu Klemenz-
dóttur í fyrsta sinn. Ég ungi
maðurinn, nýfarinn að hitta barna-
barnið hennar, stóð á stigapallin-
um og beið dóms konunnar sem
hafði alið upp tilvonandi eiginkonu
mína frá unga aldri. Það var strax
við fyrstu kynni okkar Tölu að mér
varð ljóst að þarna fór mikill
karakter og reyndist hún mér eins
og konunni minni mikill fengur.
Við urðum strax miklir mátar og
skilur Tala eftir margar frábærar
minningar og eigum við Kolla
henni svo mikið að þakka. Tala eft-
irlét okkur eina herbergið í litlu í
búðinni sinni í Breiðholti í næstum
2 ár á meðan við söfnuðum okkur
fyrir fyrstu íbúðinni okkar. Þó að
þröngt hafi verið á þingi þá var
ekkert skemmtilegra en að spjalla
við þessa orðheppnu og þræl-
stríðnu gömlu konu sem var alltaf
svo eitursnjöll í þessum orða-
glímum okkar.
Henni Kollu minni reyndist hún
Tala vera hin mesta björgun. Hún
fluttist til hennar sem barn og bjó
þar þangað til ég lokkaði hana úr
hreiðrinu hennar. Var ég heppinn
hversu frábært uppeldi hún fékk
sem var byggt á gamaldags gildum
konu sem fékk sitt uppeldi við
þröngan kost á fyrri hluta síðustu
aldar. Skilaði það henni sterkum
tengslum við ömmu sína sem eru
að mínu viti ein sterkustu fjöl-
skyldubönd sem ég hef vitað um.
Tala hafði rekið heimilið á taxta
verkamannsins þannig að aldrei
neitt skorti og var afar ósérhlífin
og duglegri einstakling hef ég ekki
fyrir hitt. Fyrir mér var hún hin
sanna hversdagshetja sem bauð
heiminum byrginn ef svo bar und-
ir.
Elsku Tala, takk fyrir allt, af
öllu hjarta, takk fyrir mig. Ég skal
hugsa vel um demantinn þinn.
Gunnar.
Tala Klemenzdóttir