Morgunblaðið - 30.09.2007, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 30. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
það eru Hegningarhúsið, sem notað
er sem móttökufangelsi, og Kópa-
vogsfangelsið, eina kvennafangelsið á
landinu. Í báðum er aðstaða fanga
óviðunandi að mörgu leyti.
Fangar í skemmtanahverfi
„Þetta fangelsi hér í miðbænum er
náttúrlega tímaskekkja,“ segir Guð-
mundur Gíslason um Hegningarhús-
ið. „Þegar fangelsið var byggt árið
1874 var talinn ókostur hvað það var
langt frá bænum, en í dag er það í
miðju skemmtanahverfi borgarinnar!
Hér er oft stríðsástand um helgar og
á hátíðisdögum. Þá er töluvert um að
menn biðji um eyrnatappa til að geta
sofið. Og það er augljóst að menn sem
eru að glíma við að halda sér edrú og
jafnvel vímu- eða áfengissjúkir eiga
mjög erfitt með að hlusta á stöðugan
glaum og gleði allt í kring.“
Starfsemin í Hegningarhúsinu er á
undanþágu. „Við stöndum frammi
fyrir hótun um dagsektir varðandi
Hegningarhúsið ef við förum ekki að
tilmælum Umhverfissviðs Reykjavík-
urborgar og bætum aðstöðuna,“ segir
Valtýr Sigurðsson. „Það er takmark-
að sem við getum gert þar sem húsið
er friðað að hluta, en við þurfum að
fórna klefa undir íþróttaaðstöðu og
draga úr því að tvímenna í klefa. Það
dregur verulega úr notagildi Hegn-
ingarhússins, þar sem við höfum get-
að vistað upp í sextán manns, en nú
förum við niður í tíu.“
Kópavogsfangelsi var endurbyggt
sem fangelsi árið 1989 og var þá tekin
meðvituð ákvörðun um að það líktist
frekar heimavist en fangelsi, enda yf-
irbragðið heimilislegt. Smæð hússins
getur verið kostur en í langtíma af-
plánun getur hún þrengt að fólki og
möguleikum þess. Hingað til hafa
konur ekki átt neitt val, en með nýrri
aðstöðu á Kvíabryggju og Akureyri
geta þær fengið þar inni líka.
Helsti gallinn við fangelsið er að
það stendur á opnu svæði í miðju
íbúðahverfi og er einungis afmarkað
með vírnetsgirðingu. Það kemur fyrir
að krakkar hangi á girðingunni og
spyrji: „Eruð þið fangar?“ Stundum
er tregða hjá föngum að fara út í
garðinn, einkum í upphafi afplánunar.
Einn viðmælandi sagði raunar að það
mætti sjá fanga liggja uppi í rúmi í
strigaskónum á sólríkum sumardög-
um og velti upp þeirri spurningu af
hverju ekki væru sóttir plankar í
næstu timbursölu og þeir settir fyrir
girðinguna.
Fylgst með hverjum fanga
Lög um fullnustu refsinga tóku
gildi í júní 2005 og eru markmið
Fangelsismálastofnunar tekin upp í
greinargerð. Þar kemur m.a. fram að
Fangelsismálastofnun eigi að gera
meðferðar- og vistunaráætlun fyrir
fanga og miðar stofnunin það við
fanga sem eru með fangelsisdóma í
sex mánuði eða meira. Með áætlun-
inni er verið að mæta kröfum sem
CPT-nefndin, eftirlitsnefnd Evrópu-
þingsins, setti fram í skýrslu sinni ár-
ið 2005 eftir að hafa heimsótt íslensk
fangelsi árið áður.
Það blasir við að þetta er afar
metnaðarfull breyting, sem þýðir að
sett er fram einstaklingsmiðuð áætl-
un um framvindu afplánunarferils
fanga í upphafi refsivistar. Áætlunin
felur í sér þætti eins og áhættumat,
meðferðarþörf, mat á getu til náms og
vinnu, og þörf fyrir sálfræðilegan, fé-
lagslegan eða annan stuðning. Síðan
er unnið eftir áætluninni á afplánun-
artímanum og hún endurskoðuð
reglulega. Þegar kemur að lokum af-
plánunar er svo stuðlað að því í sam-
vinnu við fangann að hann eigi fastan
samastað, sé í góðum tengslum við
sína nánustu, kunni að leita sér að-
stoðar og nái að fóta sig í samfélaginu.
„Það hefur tekið lengri tíma en við
reiknuðum með að koma þessari með-
ferðar- og vistunaráætlun á,“ segir
Valtýr. „Við erum farin af stað með
verkefnið, en ákváðum að vanda til
verka og fara okkur hægt til að byrja
með þannig að þetta yrði ekki of viða-
mikið. Í því felst að byrjað var með
ákveðið úrtak, sem aukið verður
smám saman. Það er tekin ítarleg
skýrslu af föngum við innkomu og síð-
an þarf að fylgja þessu eftir úti í fang-
elsunum.“
Víða má heyra harða gagnrýni á að
ekki sé hægt að fara í meðferð þegar í
upphafi afplánunar. „Það ætti að ger-
ast í upphafi en ekki lokin,“ segir
Rúnar Ben Maitsland, stjórnarmaður
í Afstöðu, félagi fanga. „Ef menn fara
í meðferð strax í byrjun afplánunar er
úttektin betri. Ef það er ekki fyrr en í
lokin, þá fara menn bara í meðferð til
að losna héðan.“
„Flestir koma hingað úr einangrun,
þar sem þeir hafa verið afeitraðir, eru
komnir á ágætis ról, og þá er gott að
taka þá í meðferð, segir Magnús Ein-
arsson, sem einnig situr í stjórn Af-
stöðu. Bolli Thoroddsen tekur í sama
streng og segir að erlendis sé litið á
fangavistina í heild sinni meðferðar-
úrræði.
Til hvers eru þessir staðir?
„Markmiðið er að allir sem vilji fara
í meðferð og snúa við blaðinu geti gert
það og helst í upphafi afplánunar,“
segir Valtýr Sigurðsson. „Nú er þetta
illmögulegt, því meðferðarstofnanir
vilja ekki taka menn í meðferð sem
þurfa að fara aftur í afplánun. En með
móttökufangelsi á Hólmsheiði yrði
hægt að hefja meðferð strax í byrjun
og svo færi eftir árangri hennar hvert
fangar yrðu sendir.“
Það er því ekki fyrr en undir lok af-
plánunar sem fangar komast í með-
ferð, jafnvel eftir að hafa setið inni í
áratug, og nýttu 33 fangar sér það ár-
ið 2005. Ýmist fara menn í sex vikna
meðferð hjá SÁÁ eða allt upp í sex
mánuði í Hlaðgerðarkoti. En til þess
þurfa fangar þó að uppfylla ákveðin
skilyrði. Rúnar Ben Maitsland gagn-
rýnir að ef mælist í föngum sé þeim
neitað um meðferð. „Ég hefði haldið
að ef menn mældust sýndi það að þeir
þyrftu hjálp, en ef þeir mældust ekki,
þá væri það ekki eins brýnt. Til hvers
eru þessir staðir, ef ekki til að
afeitra?“
Eina „meðferðin“ sem bíður fanga
við innkomu er því afeitrun í yfir
hundrað ára gömlu húsi í skemmtana-
hverfi borgarinnar. „Menn koma í
allavega ástandi inn og eru trappaðir
niður við erfiðar aðstæður í Hegning-
arhúsinu, þar sem þeir verða oft mjög
veikir,“ segir Valtýr Sigurðsson.
„Síðan er ekki hægt að sinna neinni
meðferð á Litla-Hrauni því fangelsið
er yfirfullt og stórar deildir fyrir allt
að ellefu fanga. En við erum að stíga
ákveðið skref með því að gera eina
deildina á Litla-Hrauni að meðferð-
ardeild, sem við myndum nota sem
eftirmeðferðardeild þegar fangelsið á
Hólmsheiði yrði komið.“
Tregða að taka við geðsjúkum
Eftirlitsnefnd Evrópuráðsins hefur
einnig gert athugasemd við að and-
lega sjúkt fólk sé vistað í íslenskum
fangelsum, fólk sem ætti að vera á
sjúkrahúsum. „Það er fólk sem við
höfum verið í standandi vandræðum
með,“ segir Valtýr. „Oft er vandi ein-
staklinga, sem eru andlega veikir, á
gráu svæði og það virðist vera mikil
tregða að taka við geðsjúkum föngum
inn á geðdeildir. Staðan í þessum mál-
um er mismunandi á hverjum tíma.
Við erum með einn fanga núna sem
læknar segja að eigi ekki að vera í
fangelsi og höfum reynt að útvega
vistun á geðdeild undanfarna mán-
uði.“
Í gegnum tíðina hefur Réttargeð-
deildin á Sogni einstaka sinnum tekið
inn sakhæfa fanga, sem hafa átt við
alvarleg vandamál eða veikindi að
stríða. En það eru fá pláss þar og þau
fullnægja engan veginn þeirri þörf
sem er til staðar fyrir innlögn. Ein-
hvern tíma stóð til að setja 25 millj-
ónir í að koma upp lokaðri deild fyrir
sakhæfa afbrotamenn, en ekkert hef-
ur orðið úr því.
Hrynja niður eins og flugur
Sigurbjörn S. G., sem situr í stjórn
Afstöðu, segir að fimm einstaklingar
hafi fallið frá á undanförnum þremur
mánuðum sem hafi annaðhvort setið í
fangelsi eða verið á reynslulausn, þar
af hafi einn verið undir miklu álagi og
hinir fjórir framið sjálfsvíg.
„Þessir einstaklingar höfðu allir
verið í afplánun á Litla-Hrauni. Ég
held að það þurfi að horfa til sálræns
ástands þessara manna og velta upp
þeirri spurningu hvort verið sé að
veita þeim einstaklingum nægilega
sálfræðiþjónustu sem eru í afplánun,
bíða dóms eða eru á reynslulausn.“
Sigurbjörn, sem afplánar á Kvía-
Skólastofan Það er fjölbreytt nám í boði á Litla-Hrauni og fangar þurfa að sitja yfir heimavinnunni.
Námið Í einu horni kennslustofu Kópavogsfang-
elsis er „bókasafnið“ og tölvuaðstaðan.
Hegningarhúsið Íþróttaaðstaðan er í
fangaklefa og kölluð World Class.
Opið svæði Garðurinn við Kópavogsfangelsi er í íbúðahverfi
og leikskóli hinumegin götunnar.
Bolti og karfa Íþróttasalur á
Litla-Hrauni.
FANGELSI OG SAMFÉLAG
B
ókasafnið í Kópavogsfangelsi er einn skáp-
ur og það sama á við um Hegningarhúsið.
Fangar eiga þó þess kost að panta bækur
af bókasöfnum, þó að það sé lítið nýtt. En
fangar á Litla-Hrauni hafa nýverið tekið bókasafn-
ið þar í gegn. „Við hentum 90% af bókunum í sum-
ar og tókum það í gegn,“ segir Rúnar Ben Maits-
land. „Við unnum smíðavinnuna á verkstæðinu og
nú höfum við fengið forlögin í lið með okkur að
endurnýja bókakostinn.“
Það fylgir auðvitað lestur náminu og tuttugu
fangar liggja yfir skólabókunum á Litla-Hrauni,
en einn sækir skóla utan fangelsins. Í Kópavogs-
fangelsi er einn í námi utan fangelsisins og 3 til 4
sækja tímakennslu á vegum MK. Á Kvíabryggju er
boðið upp á fjarnám við viðurkennda skóla.
En hvað er kennt í skólanum á Litla-Hrauni? Þar
er kennsla í íslensku, ensku, dönsku, stærðfræði,
íþróttum, lífsleikni, grunnteikningu og iðnteikn-
ingu. Einnig nýta nemendur sér fjarnámsmögu-
leika frá móðurskólanum FSU og einnig frá VÍ, IR
og jafnvel HR.
Menn þurfa líka að hreyfa sig og á Litla-Hrauni
er malarfótboltavöllur, þar sem fangar spila við
ýmsa gesti, svo sem lið lögfræðinga, fyrirtækja og
félaga. Svo er þar lítill íþróttasalur og lyftinga-
salur, sem kallaður er boltageymslan. „Það er mik-
il slysagildra ef margir eru þar inni á sama tíma,“
segir einn fangi. En það stendur til að stækka lyft-
ingaaðstöðuna í fyrirhuguðum breytingum.
Lestur, nám og hreyfing