Morgunblaðið - 30.09.2007, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 30. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
framhaldi af því. Ný rannsókn sýnir
hinsvegar að 15% fanga þjást af of-
virkni og athyglisbresti og 30% sýna
einhver slík einkenni. Auk þess benti
könnunin á menntun fanga til að 30%
fanga ættu erfitt með að lesa og skrifa
og yfir helmingur ætti í erfiðleikum
með stærðfræði.
Aðspurð hvort sérúrræða sé þörf
segir Anna Newton: „Jú, er grund-
vallarsvarið. Og það þyrfti að leggja
meiri áherslu á fleira en bóklegt nám.
Ég held að við séum almennt séð föst í
því á Íslandi að bóklega námið sé eina
leiðin. Á meðan vantar pípara, smiði
og bifvélavirkja. Ég held að það þurfi
að leggja meira upp úr iðngreinum.
Það er reyndar að hluta til í boði hjá
FSU, en það mætti vera meira um
það.“
Mjög hátt hlutfall fanga hefur átt í
erfiðleikum með nám og orðið fyrir
einelti í skóla, sem hefur jafnvel leitt
þá á ógæfubraut, segir Margrét Frí-
mannsdóttir. „Börn einangrast, eiga
jafnvel ekki fjölskyldu sem heldur ut-
an um þau, leiðin liggur í fíkniefni og
síðan í afbrot. Það er ekki tekið nógu
fljótt á vandanum í grunnskólum.
En þegar við fáum einstaklingana
inn í kerfið, hvort sem þeir eru vist-
aðir í fangelsi eða eru á vegum barna-
yfirvalda vegna aldurs, þá verður
meðferðin að vera einstaklingsmiðuð.
Það þarf að taka tillit til þess hvað
leiddi til afbrotsins – hafa þeir alltaf
átt við erfiðleika að stríða og þá hvaða
erfiðleika? Þetta eru upplýsingar sem
verða að vera til staðar.“
– Líturðu á fangelsi sem sjúkra-
stofnun þar sem menn leita lækning-
ar?
„Já, og það þarf að vera nógu
margt starfsfólk til að hægt sé að
veita einstaklingsmiðaða meðferð.
Það skiptir engu máli hvort það er á
vegum barnaverndaryfirvalda eða
fangelsiskerfisins – inni í hverju fang-
elsi þarf að vera teymi sem hægt er að
leita til, sálfræðingar, félagsfræðing-
ar og iðjuþjálfar. Til framtíðar þurf-
um við að hafa mannskap með sér-
fræðiþekkingu í fangelsunum til þess
að geta tekist á við þann vanda sem
hver einstaklingur á við að etja. Við
getum auðvitað ekki hjálpað öllum –
það er ekki hægt að loka augunum
fyrir því að þarna koma inn einstak-
lingar sem verður ekki hjálpað, en
það er hægt að lágmarka skaðann og
gera það að verkum að menn fái ein-
hverja bót.“
Ekki má gleyma samfélaginu
Nokkuð er um fastagesti á Litla-
Hrauni og eiga yfir 40% fanga aft-
urkvæmt, þó að sum árin hafi sú tala
verið mun hærri. „Það er stutt síðan
maður losnaði sem var hér þegar ég
byrjaði fyrir 35 árum,“ segir Jón Sig-
urðsson. „Hann hefur komið af og til
allan þennan tíma, með mislöngu
millibili auðvitað. Af þeim sem eru
inni núna eru 20 útlendingar og þeir
fara úr landi. Fæstir þeirra sem tekn-
ir eru fyrir morð, ef það er þeirra
fyrsta mál, koma aftur. Fæstir kyn-
ferðisbrotamenn koma aftur, en það á
auðvitað ekki við um alla. En brota-
menn sem byrja mjög ungir eru
hérna aftur og aftur, enda hafa marg-
ir þeirra ekki að neinu að hverfa úti í
þjóðfélaginu, hvorki heimili né öðru.“
– Grípur um sig kvíði hjá þeim þeg-
ar þeir losna?
„Sumir þeirra hafa sagt okkur það;
það er bara gatan sem bíður þeirra.“
– Eru þeir þá jafnvel öruggari í
fangelsinu?
„Já, hér fá þeir þó mat og húsa-
skjól.“
Anna Newton vekur máls á því að
samfélagið beri ábyrgð á því að allir
eigi sér einhvern stað. „Og þá er ég
ekki að tala um á útjaðrinum, þó að
þar verði auðvitað alltaf einhverjir,“
segir hún. „Í góðærinu hefur ekki
reynst erfitt fyrir einstaklinga sem
koma úr fangelsi að fá hefðbundna
vinnu, en það sem skortir oft á tíðum
er að þeir eiga ekki í nein hús að
venda og við þurfum að veita þeim
betri stuðning, jafnvel þegar reynslu-
lausnin er afstaðin. Og ég er ekki að-
eins að tala um fangelsiskerfið, heldur
samfélagið ekki síður. Þetta eru synir
einhverra og bræður og við þurfum að
gefa fólki tækifæri til að sýna sig og
sanna. Margt af skemmtilegasta fólki
sem ég hef hitt um ævina hef ég hitt í
fangelsum.“ 
elti eftir „rassíuna“ 2004 þegar Valtýr
varð forstjóri, að sögn Rúnars Ben
Maitsland. Og fangar hafa sjálfir tek-
ið frumkvæði í baráttunni gegn ein-
elti. Þeir kjósa sér talsmenn til að
koma fram fyrir sína hönd, einkum
vegna ýmissa réttindamála, s.s. um-
sókna um bætur, félagslega aðstoð,
reynslulausnir – og síðast en ekki síst
til að koma í veg fyrir einelti.
Mikilvægur liður í því eru viðtöl
sem fangar eru farnir að taka við ný-
liða við komuna í fangelsið.
„Við tökum alla nýja menn í viðtal,
spyrjum þá hvort þeir skuldi hér inni
eða eigi í öðrum vandræðum og leys-
um úr því,“ segir Rúnar Ben Maits-
land. „Það er einfaldlega þannig að
menn skíta ekki peningum. Í 99% til-
vika heppnast þetta og ágreiningur-
inn leysist. Menn verða að vera vinir í
svona litlu samfélagi. Það eru ellefu á
gangi, og við lítum á okkur sem vini –
pössum upp á fólkið hérna.“
„Við segjum nýliðunum líka frá öfl-
ugu AA-starfi, bendum þeim á að
nýta sér það, og einnig að mikilvægt
sé að sækja vinnu eða skóla. Og bara
að hætta öllu rugli! Við erum að vinna
það starf sem Fangelsismálastofnun
á að vinna,“ segir Magnús Einarsson.
Vantar skipulag í lífinu
Eitt af því sem Önnu Newton þykir
skorta hjá föngum er að þeir hafi oft
ekki unnið hefðbundna vinnu árum
saman þegar þeir koma inn í fang-
elsið, hvort sem það er vegna vímu-
efnaneyslu eða örorku.
„Það vantar mikið á að þeir geti til-
einkað sér það skipulag sem þarf til
að lifa í samfélagi, vaknað á morgn-
ana, farið í sturtu, búið um, burstað
tennur – þessir einföldu hlutir þvæl-
ast fyrir þeim. Félagsfælni er mjög
algeng og margir hafa dottið úr skóla,
hafa litla menntun, og finnst þeir þar
af leiðandi hafa litla möguleika í líf-
inu.“
Vandinn er sá að það er ekkert sem
segir að fangar þurfi að fara fram úr,
að sögn Jóns Sigurðssonar. „Lang-
flestir hafa sig á fætur, en það eru
þeir yngstu, sem hafa aldrei unnið,
sem liggja inni. Þeir gera í raun ekk-
ert, nema kannski að spila fótbolta
eða annað í útivist. Þeir hafa aldrei
unnið og það er meira átak að fá þá í
vinnu en eldri mennina. En yfirleitt
tölum við við umsjónarkennarann ef
það kemur inn ungur maður með
langan dóm og reynum að koma hon-
um í skóla. Ég hef oft sagt að það sem
þeir læri hér taki þeir með sér út í
samfélagið. Margir þeirra nota sér
það – það er þá þeirra.“
Meðferð einstaklingsmiðuð
Menntun innan fangelsa er sam-
kvæmt rannsóknum einn mikilvæg-
asti þáttur í því að draga úr ítrek-
unartíðni afbrota. Það er m.a. sagt
byggjast á því að fangar hafi að jafn-
aði minni menntun en aðrir sam-
félagsþegnar, hafi því ekki sömu
tækifæri eftir viðurkenndum leiðum
og víki því af réttri braut.
Niðurstöður samnorrænnar könn-
unar á menntun íslenskra fanga, sem
kynntar voru fyrr á árinu, sýna að
meira en þriðjungur fanga sem tóku
þátt í könnuninni hafði ekki lokið
grunnskólaprófi. Í könnuninni kom
einnig fram að meira en þriðjungur
fanga væri í námi, en flestir þeirra
sem stunduðu nám sögðu að stærsta
hindrunin í þeim efnum væri skortur
á upplýsingum og lélegar námsað-
stæður.
Í rannsókn sem Aðalheiður Dröfn
Eggertsdóttir birti árið 2006 tók hún
djúpviðtöl við fimm fanga, sem voru
frjálsir þegar viðtölin fóru fram og
voru ýmist í námi eða höfðu lokið
námsgráðu. Niðurstöðurnar bentu til
að námið hefði haft ótvírætt gildi eftir
að afplánun lauk, en einnig meðan á
henni stóð. Fangarnir sögðu að námið
hefði haldið sér frá fíkniefnaneyslu af
því að þeir voru meðvitaðir um að
fíkniefnabrot leiddi til brottvísunar úr
námi, auk þess sem neysla drægi úr
námsgetu. Einnig kom fram að þeir
töldu að kennslufyrirkomulagið hent-
aði sumum vel, en gæti virkað sem
hindrun fyrir þann hóp sem ætti við
námsörðugleika að stríða.
Í fangelsum hér á landi er fyrst og
fremst almenn kennsla í boði, en les-
blindupróf er reyndar lagt fyrir fanga
á Litla-Hrauni og veittur stuðningur í
Tveir í klefa Í Hegningarhúsinu eru sumir klefarnir ennþá tveggja manna, en það stendur til bóta.
Bjart Herbergi í Kópavogsfangelsi þar sem konur afplána. Lífgað hef-
ur verið upp á herbergið með litríkum blómum og myndum.
Heimsókn Gamlir fangaklefar eru notaðir
undir heimsóknir á Litla-Hrauni.
Gæsluvarðhald Klefarnir eru fljótir að
fyllast ef upp koma stór fíkniefnamál.
Aðskilnaður Eina herbergið á landinu fyrir heimsóknir
með aðskilnaði ef gestir hafa reynt að smygla einhverju inn.
FANGELSI OG SAMFÉLAG
F
angar eru lokaðir í klefum sínum frá 22 á
kvöldin til 8 á morgnana. Þar mega þeir hafa
hjá sér sjónvarp, útvarp og tölvu, en ekki
með nettengingu. Fangar hafa beitt sér fyrir
því að fá nettengingu og segjast gera sér grein fyrir
að það verði með takmörkunum. Þeir segja stóran
hluta náms fara fram á Netinu, auk þess sem net-
tenging geri föngum kleift að stunda fjarnám og
fjarvinnu.
Herbergisaðstaða fanga hefur lagast mikið og
brátt munu tveggja manna klefarnir í Hegning-
arhúsinu heyra sögunni til. En hún verður alltaf
ónotaleg vistin í gæsluvarðhaldsklefunum á Litla-
Hrauni. Þar er mönnum jafnvel haldið í vikur á með-
an frumrannsókn er í gangi og þar fara fangar í ein-
angrun í allt að hálfan mánuð ef þeir brjóta reglur.
„Maður sem hefur framið alvarlegan glæp undir
áhrifum og vaknar svo hér; það segir sjálft hvernig
líðanin er,“ segir Jón Sigurðsson yfirfangavörður.
Heimsóknarherbergin á Litla-Hrauni eru flest
hálfgerð frímerki og í sumum þeirra rúmast varla
nokkuð utan legubekkurinn. Í nýju móttöku- og
heimsóknarhúsi er gert ráð fyrir níu heimsókn-
arherbergjum, sem eru 17,5 fm, öll með salerni og
sturtu og lítilli aflokaðri verönd. Einnig 53 fm heim-
sóknaríbúð með útigarði. Í heimsóknaraðstöðunni
verður leikherbergi fyrir börnin og leiksvæði utan-
húss.
Vistarverur í fangelsum