Morgunblaðið - 28.10.2007, Blaðsíða 26

lífshlaup
26 SUNNUDAGUR 28. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
É
g er að lesa um Stalín,“
segir hann þegar ég
hef gengið upp tvo
þrönga stiga sem æði
margir fætur hafa
greinilega fetað á undan mér. Bene-
dikt Árnason stendur á stigaskörinni
með þykka bók í hendi og býður mér
til stofu. „Þetta hús byggði Jens
Waage, faðir Indriða heitins,“ bætir
hann við þegar ég litast um í smekk-
legri, panelklæddri stofunni og hef
orð á að Þingholtsstræti 24 sé orðið
gamalt hús. Ég sest við borðstofu-
borð og fer að blaða í bókinni um
Stalín og skoða myndir af honum á
ýmsum aldri meðan Benedikt hitar
handa okkur kaffi. Hann er góður
heim að sækja, færir mér ekki aðeins
kaffi heldur líka dísæt vínarbrauð
með hnetum. „Er þetta ekki ósæmi-
legt framferði?“ segi ég og fæ mér
myndarlegan bita af vínarbrauðinu.
Benedikt ypptir öxlum, öllu vanur í
þessu lífi og lætur sér fátt blöskra.
Hann er grasekkjumaður þessa dag-
ana, kona hans Erna Geirdal er í
Mexíkó þar sem hún hefur búið í ára-
tugi og á fjölskyldu. Þar býr Bene-
dikt líka hluta úr árinu – og stundum
er kona hans hér á landi með honum.
Sú var tíðin að þau voru ung hjón á
Íslandi en leiðir þeirra skildi fyrir
hartnær 40 árum og það var fyrir
staka tilviljun að líf þeirra varð sam-
slungið á ný.
En Benedikt er þjóðþekktur mað-
ur fyrir annað en einkamál sín og
áhugamál. Hann var einn af helstu
leikstjórum Íslendinga um áratuga-
skeið, einkar vel menntaður sem
slíkur og sérlega hugmyndaríkur.
Hann helgaði Þjóðleikhúsinu krafta
sína alla þar til því samstarfi lauk á
eftirminnilegan hátt. Það er raunar
ekki að undra að saga Stalíns veki
áhuga hans, – svo margar sögur
stórmenna veraldarsögunnar sem
hann hefur túlkað og sviðsett á leik-
sviðinu.
„Leikhúsmaðurinn í mér er enn að
reyna að skilja sem flest og átta sig á
hvernig mannseðlið er. Það þarf að
skilja bæði hið mannlega og um-
hverfi þess á hverjum tíma til að gefa
leikritum höfunda á borð Tsjekov
það líf að fólk njóti þeirra,“ segir
Benedikt. Ég fæ mér kaffisopa en
hann setur félaga Stalín upp í hillu
og heldur áfram:
„Umhverfið er skapað af mann-
eskjunum að vissu leyti. Íslendingar
eru t.d. svona sérkennilegir sem þeir
eru m.a. út af staðsetningu landsins.
Eins er það með Rússa, staðsetning
lands þeirra og hvernig þeim hefur
verið stjórnað skapar viðhorf þeirra
gegnvart lífinu. Þess vegna er nauð-
synlegt að lesa sér til um stjórn-
arhætti og annað þegar verk frá fjar-
lægum slóðum eru sett á svið.
Jafnvel er æskilegt að fara á staðinn
og reyna að „drekka í sig“ andrúms-
loftið. Það þarf þó ekki endilega.
Nauðsynlegast er að skilja manns-
eðlið og lifa sig inn í það sem er að
gerast í hverju og einu verki. Shake-
speare fór t.d. aldrei til Ítalíu en
skrifaði þó Romeó og Júlíu sem ger-
ist í Veróna. Aldrei hitti hann heldur
Júlíus Sesar en skrifaði þó þetta fína
leikrit um hann.
Það er ekki allt sem sýnist
Það er ekki allt sem sýnist í leik-
húsheiminum. Shakespeare er í
verkum sínum í raun að skrifa um
ástandið á Englandi á hans tíma.
Hann notar sögu Sesars til að túlka
hið viðsjárverða ástand milli Eng-
lands og Írlands samtíma hans og
gerir það snilldarlega. Shakespeare
sækir söguþráðinn oft til þess sem
gerst hafði en var þó fyrst og fremst
að fjalla um hið mannlega – þannig
losaði hann sig við tímann. Sjáið t.d.
Lé konung! Hvílík snilld!“
Ég horfi á Benedikt tala hinum
megin við borðið og sé líkindin milli
hans og Jóhanns Sigurjónssonar,
fyrsta íslenska leikritaskáldsins sem
kvað að í útlöndum. En það er ekkert
yfirnáttúrlegt við þau.
„Jóhann var afabróðir minn,“ seg-
ir Benedikt og brosir sínu blíða en ei-
lítið íroníska brosi, – finnst greini-
lega keimur af rómantík í spurningu
minni um skyldleika þeirra.
„Við erum báðir af Laxamýrarætt.
Þegar skipt var fyrir löngu búi einn-
ar frænku minnar kom næstum til
handalögmála vegna brotins bolla
sem var frá gamla Laxamýrarheim-
ilinu,“ segir hann þegar ég spyr um
áhrif Jóhanns í ættinni.
„Jóhann var meira en leikritahöf-
undur, hann var frábær ljóðahöf-
undur,“ bætir hann við og verður al-
varlegur. „Afi minn Jóhannes
Baldvin og Jóhann voru miklir vinir
– nánastir af þessum bræðrum frá
Laxamýri,“ segir hann. Jóhannes
Baldvin var lærður náttúrufræð-
ingur en gerðist síðar bóndi á Laxa-
mýri. Það kom þó til fyrir sögulega
tilviljun.
„Hann var lærður í Kaupmanna-
höfn, búinn að safna jurtum og fleiru
á Íslandi, greina þær og ganga frá
þeim og fór svo með allt sitt til
Bandaríkjanna til að vinna þar við
háskóla á austurströndinni. En ekk-
ert varð úr þessari fyrirætlan því
kassarnir með plöntunum týndust, –
hurfu í New York.“
Jóhannes Baldvin fór svo norður í
Þingeyjarsýslu og gerðist bóndi. Á
Laxamýri voru einnig fleiri bræður
hans en Jóhann bjó ævilangt í Kaup-
mannahöfn.
Laxamýri – stórveldi
á sínum tíma
Laxamýrarbúið var að sögn Bene-
dikts stórveldi á sínum tíma „en
smám saman trosnaði úr því“, segir
hann. Jóna Jóhannesdóttir, móðir
Benedikts, var ein sex systra, fimm
bræður þeirra dóu allir á barnsaldri.
„Mamma var í miðjum systra-
hópnum. Þetta var samrýndur hópur
og hláturmildur, tvær þær yngstu
voru þó aldar upp annars staðar, Lí-
ney rithöfundur hjá Páli Stefánssyni
á Þverá sem sendi hið fræga skeyti:
„Dear Ford, send Ford. Páll.“ – og
fékk Fordinn. Sigurjóna, sú yngsta,
ólst upp í Hafnarfirði hjá Gunnlaugi
Stefánssyni kaupmanni, þetta var
allt frændfólk,“ segir Benedikt.
Faðir hans, Árni Benediktsson,
var líka úr Þingeyjarsýslu, alinn upp
á Hallgilsstöðum.
„Hann missti föður sinn 12 ára og
tók þá við búi með móður sinni, hinir
bræðurnir voru þá farnir að heiman
til náms. En svo kom einn bróðirinn
til baka og þá fór faðir minn suður til
náms í Samvinnuskólanum. Áður
hafði hann verið í farskóla eins og
tíðkaðist í sveitum á þeim tíma. Ég
held að foreldrar mínir hafi hist fyrst
á Langanesi þar sem mamma dvaldi
hjá frændfólki.“
– Var hún falleg, spyr blaðamaður.
„Já, mamma var falleg kona og
raunar þær systur allar – með glæsi-
legt nef sem ég hef erft, mitt er þó
þykkara en þeirra flestra,“ segir
Benedikt brosandi og bætir við: „Ég
hafði gaman af að stríða Snjólaugu
móðursystur minni á að sólin skini í
gegnum nefið á henni, ég sagði að
það væri svo kúpt og fallegt að ég
gæti notað það sem stækkunargler.“
Ég horfi á nef Benedikts og sé að
það minnir mjög á nef Jóhanns Sig-
urjónssonar eins og það er á stytt-
unni í Þjóðleikhúsinu. Sennilega er
karlkynsútgáfan af Laxamýrarnef-
inu of þykk til að sólinni takist að
skína þar í gegn.
„Faðir minn var rúmum áratug
eldri en mamma, sem var tvítug þeg-
ar ég fæddist 1931 á nývígðum
Landspítalanum,“ segir Benedikt er
ég spyr hann nánar um uppruna-
fjölskyldu hans. „Einu og hálfu ári
síðar fæddist svo systir mín Þórdís
Jóhanna. Við erum bara tvö systk-
inin og heitum nöfnum afa okkar og
ömmu.
Hleypti sjálfum sér út
Pabbi var kaupmaður, byrjaði hjá
Kaupfélagi Reykjavíkur sem þá var í
elsta húsi Reykjavíkur, Aðalstræti 8,
þar versluðu síðar lengi Silli og
Valdi. Þeir unnu raunar undir stjórn
pabba sem ungir strákar. Kaup-
félagið vildi selja húsið, bauð pabba
að kaupa. Hann var hugsjónamaður
og vildi að húsið væri í eigu þjóð-
arinnar. Niðurstaðan varð að Silli og
Valdi hófu þarna verslunarrekstur
sem varð að miklu veldi síðar. En
faðir minn fór að vinna í Áfeng-
isverslun ríkisins, þar var hann skrif-
stofustjóri þegar ég man fyrst eftir.
Hann byggði með mági sínum húsið
Ránargötu 7 og þar ólst ég upp. Síð-
ar bjó á móti okkur Páll Zophanías-
son með sín börn, þau urðu félagar
mínir þótt þau væru eldri, einkum
eftir að ég „náði þeim í aldri“. Ég
minntist þess hér í rigningunum í
september þegar ég sat um sex ára
aldur við eldhúsgluggann okkar á
Ránargötunni, sem sneri til norðurs,
og sá Ránargötuna nánast renna og
hverfa niður á Garðastræti og alla
leið niður í Grjótaþorpið. Það var
gaman að leika sér í pollunum í þá
daga,“ segir Benedikt og verður dá-
lítið fjarlægur til augnanna.
– Það hefur snemma komið upp í
þér skáldleg æð?
„Það má vel vera,“ svarar hann og
ypptir öxlum. „Annað gerði ég líka.
Við bjuggum rétt hjá höfninni. Lax-
foss gekk þá upp á Akranes og í
Borgarnes. Laxfoss fór um sexleytið
á morgana. Ég dreif mig á fætur, tók
lykla og hleypti sjálfum mér út, fór
niður á bryggju til að fylgjast með
skipaferðunum og var svo kominn
heim aftur fyrir klukkan átta, hátt-
aður og upp í rúm. Þetta gerði ég
margoft en svo komst upp um mig
þannig að einhver frænkan var að
koma að norðan og sá til mín. Þar
með var draumurinn búinn.“
Átti yndislega foreldra
–Lá í loftinu að þú skyldir ganga
menntaveginn?
„Ég átti yndislega foreldra og þau
voru aldrei metnaðargjörn fram yfir
það sem ég vildi sjálfur. En það var
ágætur agi á okkur systkinum – en
alltaf agi með skilningi. Sem dæmi
um uppeldisaðferðirnar get ég nefnt
atvik eitt. Pabbi hafði gaman af að
veiða og veiddi gjarnan lax með vin-
um sínum. Svo hittust þeir á veturna
til að ræða um „þann stóra“ sem þeir
misstu og skáluðu. Foreldrar mínar
fóru þannig með vín að ég sá aldrei
Virðum það sem var
Um áratuga skeið var
Benedikt Árnason einn
aðalleikstjóri Íslendinga.
Hann setti m.a. upp
fjölda söngleikja í Þjóð-
leikhúsinu sem hann
helgaði lengst af krafta
sína. Guðrún Guðlaugs-
dóttir ræðir við Benedikt
um starf hans og einkalíf,
sem hefur einnig verið
viðburðaríkt og markast
af miklum andstæðum.
Morgunblaðið/Kristinn
Í stiganum Benedikt með bókina um félaga Stalín í höndunum