Morgunblaðið - 28.10.2007, Blaðsíða 28

lífshlaup
28 SUNNUDAGUR 28. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Með þetta í farteskinu meðal annars
útskrifaðist ég vorið 1954. Ég eign-
aðist góða vini í skólanum af báðum
kynjum. Í fyrra fór ég þegar skólinn
átti 100 ára afmæli, þá hitti ég margt
af mínum gömlu skólasystkinum, þá
fann ég hvað okkur þótt vænt hverju
um annað, það var verulega gaman.
Ein skólasystir mín reyndist mér
sérlega vel á námsárunum, hjálpaði
mér þegar á þurfti að halda og ég gat
rætt við hana fram á nætur – hún
krufði með mér tilveruna, slíkt er
hluti af því að þroskast. Við ræddum
auk þess um hvort innlifunarstefna
Staníslavskíjs ætti rétt á sér eða að-
ferð Brechts – að ekki sé talað um
frönsku stefnuna og Marcel Mar-
ceau. Hinn ameríska natúralisma og
þetta allt saman. Áhrif Staníslavskíjs
voru ráðandi á þessu tímabili í leik-
list. Mér hefur alltaf fundist erfitt að
skilja Brecht, að standa fyrir utan
sjálfan sig og horfa á sig! Að hvaða
marki getur maður verið fyrir utan
sjálfan sig og samt ekki? Hann var
auðvitað að gera uppreisn gegn stíl-
iseruðum leik, sýndarmennskuleik í
þýsku leikhúsi. Líklega var hann að
gera það sem leikhús snýst um – að
segja satt. Að leikarinn, hvar sem
hann ber niður, leiki þannig að
áheyrandinn trúi honum. En þetta er
margfalt flóknara en að segja það.
Leikarinn þarf
að vera kameljón
Leikarinn þarf að vera kameljón –
án þess þó að vera kameljón. Leik-
arinn þarf að koma fólki til að trúa
því að það sem hann gerir á hverju
augnabliki sé satt. Ég hef ekki upp-
lifað að sjá þetta gert nema nokkrum
sinnum þannig að ég hafi hrifist með
hundrað prósent. Ég sá fyrir nokkr-
um árum í bresku leikhúsi leikara
ganga fram á sviðið og segja áhorf-
endum í salnum frá erfiðleikum sín-
um. Ég var búinn að heyra um að
hann í þessu atriði tæki salinn í lófa
sér, héldi honum þar og fleygði hon-
um svo í burtu. Ég átti bágt með að
trúa þessu. Ég fór á sýninguna held-
ur vantrúaður. En svo vissi ég ekki
fyrri til en ég var í lófa hans, hann
var að tala við mig, prívat, og segja
mér frá. Ég áttaði mig ekki á þessu
fyrr en hann var búinn að fleygja
mér frá sér. Ralph Richardson náði
mér líka. Hann hafði þann eiginleika
að virka þunglamalegur og venjuleg-
ur, textinn var alltaf eins og að
bögglast fyrir honum, eins og hann
væri að búa hann til, detta allt það
sem hann sagði í hug einmitt þá.
Hann hafði þessa tækni á valdi sínu,
hann var mikill karakterleikari.
Ógleymanlegur er mér leikur hans
og Johns Gielguds sem skrifað var
fyrir þá tvo. Leikur þeirra var
kennslustund í leiklist, báðir voru
svo flinkir hvor á sinn hátt.“
Hitti Ernu Geirdal
Þegar Benedikt Árnason kom
heim til Íslands var Þjóðleikhúsið
nýlega opnað. „Ég fór eftir heim-
komuna að vinna á Keflavík-
urflugvelli, var þar í 10 mjög leið-
inlega daga en þá var mér boðið
hlutverk í Iðnó og lék þar mitt fyrsta
hlutverk. Á sama tíma var mér boðið
hlutverk í Þjóðleikhúsinu, ég gat
gert hvort tveggja, annað leikritið
var frumsýnt fyrir áramót en hitt í
janúar. Eftir það var ég eingöngu
hjá Þjóðleikhúsinu. Fyrsta leikritið
sem ég lék í þar var Fædd í gær, með
brilljant Þóru, stórkostlegum Vali
Gíslasyni, Rúrik og Regínu, þetta
var einvala lið. Mér var vel tekið,
ekki var annað hægt að segja.
Ég var búinn að vera á Íslandi í
tvö ár þegar ég kynntist Ernu Geir-
dal. Hún var og er mikil málamann-
eskja og hafði verið í Frakklandi í
tungumálanámi en vann að mig
minnir þá stundina í Útvegsbank-
anum – eins og margar fallegar kon-
ur gerðu á þeim tíma. Erna hafði
mikinn áhuga á listum – bók-
menntum, leikhúsi og arkitektúr.
Hún er mjög listræn og viðkvæm
manneskja með sérhæfileika á
tungumálasviði. Ég var hálfþrítugur
þegar þetta var og ekki alveg kom-
inn í giftingarhugleiðingar. Maður
vill helst halda sínu frelsi alltaf en
hins vegar finnur maður fljótlega að
frelsið er einskis virði sem laust hug-
tak – maður er aldrei frjáls heldur
fastur í þjóðfélagi sem sam-
anstendur af alls kyns boðum og
bönnum og óskrifuðum hefðum.
Frelsið er ekki til þar frekar en hjá
fuglinum sem háður er umhverfi
sínu. Það kom því eins og af sjálfu
sér að bindast þessari fögru konu.“
Í óskastöðu
Á þessu tímabili virðist Benedikt
Árnason hafa verið í óskastöðu, bú-
inn að menntast, koma sér vel fyrir í
Þjóðleikhúsinu og eignast þá konu
sem hann vildi eiga.
„Já það var þannig,“ segir hann.
„Ég var nánast frá fyrstu stundu
innvígður í leikhúsið og fór undra-
fljótt að leikstýra. Það kom eins og
margt annað til óvart. Fyrsta leik-
ritið sem ég leikstýrði var sett upp í
stað verks sem hafði verið fyr-
irhugað en eitthvað fór úrskeiðis
með. Guðlaugur Rósinkrans talaði
við mig og spurði hvort ég gæti bent
honum á leikrit – ég mundi eftir lítilli
þriggja manna kómedíu. Bjarni Guð-
mundsson þýddi þetta verk snagg-
aralega og það var farið að æfa það
fljótlega með Rúrik, Herdísi og Jó-
hanni Pálssyni. Þetta var sannarlega
skemmtileg áskorun. Mig minnir að
ég hafi áður sett upp á leikarakvöldi
tvo einþáttunga, annan eingöngu
með konum í og svo Fjárhættuspil-
arann eftir Gogol, sem bara karlar
léku í. Þetta var það fyrsta sem ég
stýrði á Þjóðleikhússviðinu og það
gekk ljómandi vel.
Ég vann þarna með stórleikurum
eins og Þorsteini Ö. Stephensen og
Haraldi Björnssyni og öðrum sem
tilheyrðu rjómanum af íslenskri leik-
arastétt þess tíma. Það var ein-
kennilegt fyrir strákling eins og mig
að leikstýra þessu fólki enda fékk ég
stundum skemmtileg viðbrögð. Ég
man t.d. eftir texta sem Haraldur
Björnsson átti að segja: „Ha – ha!“
Haraldur lagði aðaláhersluna á fyrra
ha-ið en minni á það seinna. Ég fór
og fann að þessu við hann og gaf hon-
um langa útskýringu á hvar tilfinn-
ingaþunginn ætti að liggja. Hann
starði á mig lengi og sagði svo: „Já –
ég get náttúrlega snúið replikkunni
við ef þú endilega vilt!“ Þessi við-
brögð kenndu mér mikið um hvernig
ég skyldi umgangast þessa öðlinga.“
Æðisköst leikstjóra
– Til eru leikstjórar sem með
reglulegu millibili taka æðisköst?
„Ég tók að vísu æðisköst – en ekki
skipulega og ekki með reglulegu
millibili,“ svarar Benedikt brosandi.
„Ekki til að hræða, alls ekki. Ég er
ekki af þeim skóla. Ef hlutirnir
gengu alls ekki eins og þeir áttu að
ganga kom þetta fyrir. Flosi sagði
einhvern tíma að ef ég segði: „Ég
veit það ekki – en ég held
kannski …“ þá væri jafngott að gera
bara nákvæmlega það sem ég hefði
beðið um því það væri það sem ég
vildi. En mér fannst samt betra að
skilja málið eftir opið þannig að leik-
arinn gæti komið með uppástungur.
Það er ekki gott að leikstjórinn mæti
með fullmótaðar hugmyndir. Mér
finnst að leikararnir hafi fullan rétt
til þess að koma með sínar hug-
myndir, enda eru það þeir sem að
lokum standa fyrir framan áhorfend-
urna. Það er því nauðsynlegt að sam-
ræma hugmyndir hvorra tveggja ef
ágreiningur rís. Einstrengings-
háttur er aldrei til góðs, það er aldrei
neitt sem er hundrað prósent rétt –
nema að það er aldrei rétt að taka líf
annars manns.“
Blaðamaður verður greinilega
spyrjandi á svip. „Ég var nú að
meina þetta í bókstaflegri merk-
ingu,“ segir Benedikt og brosir út í
annað.
Stórihvellur
Hann kveðst aðspurður ekki vera
trúaður, „en ef það koma sannanir
fyrir því að annað hvort sé rétt þá
viðurkenni ég það. Ég hef ekki feng-
ið sönnun fyrir framhaldslífi en mér
finnst síðasta bók Pauls Davis, sem
er stjörnuvísindamaður, mjög trú-
verðug og skiljanleg en upphafið –
stórihvellur – er svo makalaust að
jafnvel þótt mér finnist ég skilja
sumt af þeim vísindalegu kenningum
sem reyna að botna málið – hvernig í
ósköpunum á miðlungur eins og ég
að skynja milljóna ljósára fjarlægð?
Eða einhverja mælieiningu sem er
tíu í 120. veldi? Ef þú tekur eitt núll
þar af fer alheimurinn í algjört rugl.
Það þarf ekki meira til. Það væri
einna helst að vinur minn Björgólfur
Guðmundsson skildi svona tölur.
Hvort þessi nákvæmni orsakast bara
af tilviljun, einhverju eðli náttúrunn-
ar eða „einhverju afli“ sem hefur
„hannað“ allt dæmi ég ekki um fyrr
en vísindi hafa sannað sitt. En auð-
vitað er í allri náttúrunni ótrúlegt
skipulag sem vekur forvitni, eins og
t.d. snjókorn – af hverju er þetta
glæsilega, listræna form á hverju
snjókorni? Þótt vísindamenn nú-
tímans vinni hratt og vel er greinin
samt mjög ung og mér er til efs að ég
nái því að skilja sköpunarsöguna áð-
ur en ég renn braut okkar allra og
sameinast meirihlutanum.
Ég er AA-maður og trúin er sterk
í þeim samtökum en trúarhugtakið
þar er svo vítt að það inniheldur að-
eins trú á æðri mátt. Hann getur
verið hvað sem er, aðeins ef ein-
staklingurinn trúir því ekki að hann
sé sjálfur almáttugur. Það er nóg
fyrir AA-mann að viðurkenna auð-
mýkt sína gagnvart tilverunni í
sjálfu sér.“
Botninum náð!
– Hvenær skyldi Benedikt Árna-
son hafa orðið AA-maður?
„Drykkjan fór vaxandi hjá mér
smám saman jafnhliða störfum og
einkalífi. Ég hætti í leikhúsinu vegna
drykkju er fram í sótti. Mér tókst
ekki að hafa vald yfir henni og vissi
ekki heldur hvers vegna ég hafði það
ekki. Þetta hélt svona áfram þangað
til ég var búinn að missa allt sem ég
átti, fjölskyldu og heimili og fór til
London af því að ég vissi að það var
ódýrara að drekka þar en hér. Dugn-
aðurinn við drykkjuna varð samt svo
mikill að ég var farinn að leita í síma-
boxum hvort einhver hefði ekki
gleymt 10 pensum eða svo sem
nægði fyrir bjór. Ég var kominn á
það stig. Ég undraðist hvers vegna
fólkið sem gekk um göturnar var
svona kátt og gat sem ekkert væri
gengið framhjá börum án þess svo
mikið sem líta í áttina til þeirra. Það
gat ég ekki.
Ég fór til Íslands dag einn 1976 og
strax eftir að ég lenti fór ég í partí
hjá Gísla Alfreðssyni. Þar var margt
gott fólk. Einhver sagði mér frá því
að ákveðinn maður hefði farið til
Bandaríkjanna og væri nú edrú og
eins og allt annar maður. Ég sann-
frétti líka að Lilli Berndsen væri orð-
inn bindindismaður eftir samskonar
vist í Bandaríkjunum. Mér þóttu
þetta tíðindi. Ef Lilli gat verið edrú
var kannski von með mig. Ég komst
svo að tilvist Freeports.“
Nashyrningarnir
og My fair Lady
En nú hefur Benedikt hlaupið yfir
mjög viðburðaríkan kafla í lífi sínu
sem blaðamaður vill fá nánari fréttir
af.
„Eitt af því síðasta sem við Erna
Geirdal gerðum í samvinnu var að
hún þýddi leikritið Nashyrningana
eftir Ionesco og ég setti þá sýningu
upp,“ segir Benedikt. „Það var mjög
ánægjuleg vinna og einn af hápunkt-
unum á mínum ferli. Í því verki mæt-
ast módernisminn, absúrdleikhúsið
og hin æðislega saga um nashyrning-
inn sem er í ætt við Hitler eða ein-
hvern af því tagi. Þetta var vendi-
punktur í íslensku leikhúsi. Ionesco
og höfundar á hans línu höfðu mikil
áhrif á mig. Ég sá Nashyrningana í
London, þar lék Laurence Olivier að-
alhlutverkið og leikstjórinn var ekki
af ómerkilegri gerð heldur, Orson
Welles.
Ég fór í partí kvöldið eftir þá sýn-
ingu og hitti þar leikmyndamann
sem hét Disley Jones. Við ræddum
um sýninguna og vorum sammála
um að við hefðum haft ýmislegt
öðruvísi. Að lokum sagði ég við Jon-
es að ef ég fengi einhvern tíma tæki-
færi til að setja verkið upp myndi ég
vilja fá hann til samstarfs ef ég fengi
leyfi til þess. Þetta varð – hann gerði
leikmyndina fyrir Þjóðleikhúsið og
hún var mjög flott hjá honum og ný-
stárleg. Samvinnan milli okkar, leik-
aranna og leikhússins gerði þessa
sýningu mjög eftirminnilega. Með
henni kom margt nýtt inn í íslenskt
leikhús. Þess má geta að áður hafði
verið í uppsetningum sett horn á
nashyrninginn, en ég sleppti því og
hafði hornið aðeins huglægt en þó
þannig að nashyrningurinn fór að
ganga gegnum húsgögn og veggi
vegna hornsins, sem öllu ruddi úr
vegi. Disley sagði frá þessu erlendis
og þetta var haft svona á sýningum á
verkinu víða síðar.“
– Varð þessi sýning þér til mikils
framdráttar í leikhúsinu?
„Ég veit það ekki, ég hef ekki sett
mig sjálfan á slíkar vogarskálar. Ég
hef meira að segja varast heldur að
lesa gagnrýni vegna þess að mér
fannst krítík á þeim tíma í sumum
tilvikum skrifuð af fólki sem vissi
ekkert meira en ég. Þegar ég sá
hvernig þeir skrifuðu um önnur verk
ályktaði ég að eins væri skrifað um
þau verk sem ég ynni að og ég var
ekkert að ergja mig á slíku, notaði
heldur mína eigin dómgreind. Mín
dómgreind var þó yfirleitt sú að á
frumsýningu hefði ég viljað gera
hlutina allt öðruvísi.“
Nýjar leiðir
Nokkru eftir sýninguna á Nas-
hyrningunum skildi leiðir Benedikts
og Ernu Geirdal.
„Ég varð þátttakandi eða aðstoð-
arleikstjóri á uppsetningu söngleiks-
ins My fair Lady. Þar kynntist ég
Völu Kristjánsson sem lék þar aðal-
hlutverkið. Þessi sýning bar vitni um
mikið áræði Guðlaugs Rósinkrans, –
þetta þótti varla gerlegt. En ég stóð
með honum í þessu með þeim ár-
angri að sýningin varð geysivinsæl
og gekk lengi. Þetta var afdrifarík
sýning fyrir mig. Hún kostaði hjóna-
band okkar Ernu. Við Vala gengum
síðar í hjónaband og okkur fæddust
með tveggja ára millibili tveir synir,
Einar Örn og Árni. Þeir hafa verið
mér uppspretta gleði og hamingju
ásamt þeirra yndislegu konum og
börnum. Ég á sex barnabörn. Synir
mínir hafa mikið starfað að tónlistar-
málum og eru þekktir sem slíkir.
Við Vala skildum þegar drengirnir
voru ungir að árum og mér finnst
sorglegt að hafa misst á þann hátt af
uppeldi þeirra. En það var ekki bara
að drykkja mín ykist jafnt og þétt
heldur var ég mjög upptekinn af
leikhúsinu á þessum tíma. Ég var
þar öllum stundum og hafði með
höndum leikstjórn stórra verka sem
kröfðust „fjögurra sígarettupakka“
æfinga daglega. Ég minnist t.d. jóla-
sýningar sem reyndi á alla mína
krafta, þegar ég loks komst heim á
jólunum þá var Einar farinn að tala –
ég missti af því. En þótt ég hafi ekki
verið daglegur þátttakandi í uppeldi
drengjanna höfum við alltaf verið af-
skaplega nánir. Alveg frá æsku
þeirra höfum við treyst hver öðrum
fyrir innstu leyndarmálum. Sem
dæmi get ég nefnt að þegar ég ákvað
að fara og leita mér hjálpar í Banda-
ríkjunum vegna drykkjunnar þá
spurði ég bræðurna hvort þeim fynd-
»Ég var búinn að vera á Íslandi í tvö ár þegar ég kynntist Ernu Geirdal.
Hún var og er mikil málamanneskja og hafði verið í Frakklandi í tungu-
málanámi en vann að mig minnir þá stundina í Útvegsbankanum – eins og
margar fallegar konur gerðu á þeim tíma.
Erna Erna Geirdal ung eiginkona Benedikts og Erna nú þegar þau hafa aftur tekið upp sambúð.
Í París Benedikt Árna-
son á þeim árum sem
hann og Erna
Geirdal voru
ung hjón
stödd
í París.