Morgunblaðið - 23.03.2008, Blaðsíða 26

þróunaraðstoð
26 SUNNUDAGUR 23. MARS 2008 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
egar ég var unglingur
heillaðist ég af íslensk-
um skipstjórum sem
störfuðu á vegum FAO,
matvælastofnunar Sam-
einuðu þjóðanna,“ segir Stefán þegar
við höfum fengið okkur sæti við fund-
arborð í húsakynnum Nýsis í Hafn-
arfirði. Stefán rekur síðan starf þess-
ara íslensku frumkvöðla sem veittu
ýmsum þjóðum Suður-Ameríku, Afr-
íku og Asíu af þekkingu sinni og
kenndu þeim að nýta vannýttar fisk-
veiðiauðlindir sínar.
Árið 1983 fór hann á námskeið hjá
Þróunarsamvinnustofnun Íslands
(ÞSSÍ) fyrir væntanlega starfsmenn
og hóf svo störf hjá stofnuninni tæp-
um tveimur árum síðar. Vann hann á
vegum hennar á Grænhöfðaeyjum.
Verkefni hans var einkum í því fólgið
að láta kanna hvort fiskistofnarnir á
hafsvæðunum umhverfis eyjarnar
væru nýtanlegir. Fátækt var þá mikil
á Grænhöfðaeyjum en það hefur ger-
breyst á síðustu tveimur áratugum.
Stefán hætti störfum hjá ÞSSÍ ár-
ið 1990. Síðan hefur hann komið
nærri alls kyns verkefnum á sviði
sjávarútvegs í um 30 löndum víða um
heim og fjárfest í verkefnum í fimm
ríkjum. Hann hefur víðtæka þekk-
ingu á menningu og innviðum þjóð-
félaga þeirra ríkja sem hann hefur
átt samvinnu við.
Gagnkvæm samvinna
„Þegar ég kom aftur heim árið
1990 hafði ég hug á að efna til sam-
vinnu við þróunarríki á eigin vegum.
Hugmynd mín var sú að leita eftir
fiskveiðiheimildum og efna til sam-
vinnu við þarlenda aðila um þróun
fiskveiða og vinnslu. Þetta var hinn
upphaflegi tilgangur Nýsis sem við
Sigfús Jónsson, Sveinn Ingólfsson,
Skagstrendingur hf. og fleiri stofn-
uðum á sínum tíma.
Við réðumst fyrst í að stofna fyr-
irtækið Sea Flower White Fish Cor-
poration í Namibíu. Við fengum til
umráða tvo togara sem höfðu verið
teknir fyrir ólöglegar veiðar í land-
helgi. Það fyrirtæki stendur nú með
blóma og á fjóra togara. Á tímabili
höfðu á milli 3 og 4.000 manns fram-
færi af starfsemi þess.
Við áttum hlut í fyrirtækinu ásamt
Íslenskum sjávarafurðum, Norræna
fjárfestingarbankanum og Nýsköp-
unarsjóði og var ég í stjórn fyrirtæk-
isins um sjö ára skeið. Árið 2003 seld-
um við hlut okkar ásamt sjóðunum
og SÍF og fengum gott verð fyrir
okkar hlut en heimamenn stóðu eftir
með sterkt og blómlegt fyrirtæki í
höndunum.“
Stefán hefur oft unnið sem ráð-
gjafi á vegum ýmissa alþjóðastofn-
ana, ÞSSÍ og stjórnvalda ýmissa
ríkja að verkefnum sem tengjast
veiðum og vinnslu sjávarafurða.
Einnig hefur Nýsir stofnað til sam-
starfsverkefna við ýmsa aðila. Um
þessar mundir leggur Nýsir aðal-
áherslu á samvinnu við Marokkó og
hefur verið stofnað fyrirtæki sem
annast veiðar og vinnslu, m.a. í Vest-
ur-Sahara.
Íslendingar leggja fram þekkingu,
skip og veiðarfæri, en Marokkómenn
veiðiheimildir, tæki og aðstöðu í
landi.
„Nú starfa þar á okkar vegum um
þúsund manns,“ segir Stefán. „Mar-
okkómenn vinna nær eingöngu við
landvinnsluna og áhafnir skipanna
eru að mestu innlendar.
Þetta er svipað skipulag og í nami-
bíska fyrirtækinu sem var á sínum
tíma eitt fárra fyrirtækja sem voru
stofnuð á forsendum Namibíu sem
sjálfstæðs ríkis og var ekki leppfyr-
irtæki í eigu erlendra aðila. Við höfð-
um gagnkvæman hag af starfi þess
fyrirtækis og mér sýnist hið sama
ætla að verða uppi á teningnum í
Marokkó.“
Friðþægingaraðstoð
Stefán hefur lengi haft hug á að Ís-
lendingar breyti um stefnu í mál-
efnum þróunarríkja. Segir hann að
stefna og starfshættir ÞSSÍ hafi
haldist nær óbreytt í grundvall-
aratriðum frá því að hún var sett á
stofn árið 1982.
„Árið 1992 var mér falið að leiða
starf nefndar forsætisráðherra sem
gerði úttekt á þróunarsamvinnu Ís-
lendinga. Lagði nefndin til umfangs-
miklar breytingar á stefnu stjórn-
valda, meðal annars vegna tvíhliða
samvinnu og margþætts samstarfs,
en þar er einkum um að ræða aðild
okkar að stofnunum Sameinuðu
þjóðanna og verkefnum sem tengjast
þeim. Við töldum nauðsynlegt að
endurskipuleggja allt skipulagið og
verkferla til þess að árangur yrði
meiri og fjármunir nýttust betur. Því
miður var ekki farið að tillögum
nefndarinnar.
Nú þegar Íslendingar hyggjast
auka fé til þróunarmála og utanrík-
isráðherra hefur boðað breytingar í
þessum málaflokki tel ég rétt að taka
þessa umræðu upp að nýju, enda er
nú ákveðinn ferskleiki í umræðunni.“
Stefán segir að samstarfinu við
þróunarríki sé gjarnan skipt í tvo yf-
irflokka, marghliða þróunaraðstoð
sem skipulögð er af alþjóðastofn-
unum eins og Sameinuðu þjóðunum
og tvíhliðaaðstoð sem skipulögð er af
einstökum þjóðríkjum. Tvíhliða að-
stoðin greinist síðan enn frekar í op-
inbera þróunaraðstoð en starf ÞSSÍ
flokkast undir hana. Að auki má
nefna aðstoð frjálsra félagasamtaka
svo sem starf Rauða krossins, Hjálp-
arstarf kirkjunnar og margra fleiri
aðila, einkaframtaka fyrirtækja, ein-
staklinga og ýmissa hópa sem m.a.
fjárfesta í þróunarríkjum og loks
friðargæslu sem stundum er talin
hluti af þróunaraðstoð.
„Hjá okkur Íslendingum fer mest
fyrir Þróunarsamvinnustofnun Ís-
lands sem einkum vinnur að verk-
efnum á sviði stofnana þróunar og al-
mennum minni umbótaverkefnum.
Stofnunin vinnur verkefnin sjálf með
eigin fólki og lítið er leitað til íslensku
þjóðarinnar með einum eða öðrum
hætti.“
Stefán telur að stofnunin sé ekki í
nægilega góðum tengslum við fyr-
irtækin og fólkið í landinu. „Verk-
efnaval ÞSSÍ ber æ meiri keim af
friðþægingaraðstoð. Einkennin eru
þau að um er að ræða lítil verkefni í
félagslega geiranum sem hreyfa lítið
við grundvallarþáttum mannlífsins.
Þetta er fyrst og fremst nokkurs
konar góðgerðarstarf fyrir litla hópa
sem breytir litlu um þjóðfélagsþró-
unina hjá viðkomandi þjóð þegar til
lengri tíma er litið.
Það sem við fáum út úr þessu er að
við getum sagt á alþjóðavettvangi að
við veitum þróunaraðstoð. Um leið
sefum við huga okkar þrátt fyrir ör-
birgð þróunarlandanna og teljum
okkur trú um að hafa lagt okkar að
mörkum. En betur má ef duga skal
því að við leggjum ekki nægilega
orku og metnað í íslenska þróun-
arstarfið.“
Auðveldustu verkefnin
– Telurðu þá að uppbygging
heilsugæslustöðva, svo að dæmi sé
tekið, skili takmörkuðum árangri?
„Yfirleitt eru þetta svo einföld
verkefni að þau geta ekki mistekist.
En þau hafa sáralítil áhrif og valda
engum stórum breytingum í þjóð-
félaginu en gagnast afmörkuðum
hópum.
Við blöndum okkur ekki nægilega í
þann stóra slag sem miðar að bætt-
um lífskjörum fólksins.
Þú fyrirgefur mér þótt ég nefni
Sea Flower-verkefnið. Fyrirtækið
hefur nú um 14 ára skeið séð á fjórða
þúsund manns fyrir lífsviðurværi og
starfsmenn þess skipta hundruðum.
Úr því að þú nefnir heilsugæslu-
stöðvarnar get ég nefnt að fyrirtækið
kom á fót heilsugæslu fyrir starfs-
menn og fjölskyldur þeirra ásamt
skóla þar sem fólk var þjálfað til
starfa. Þetta voru forsendur þess að
verkefnið gengi upp.
Tökum Austfirðina sem dæmi. Þar
hefur verið byggt álver. Þar var
nauðsynlegt að stofna til starfsemi
sem tryggði búsetu fólks og bætti at-
vinnuskilyrðin. Það hefur litla þýð-
ingu að gefa mönnum heilsugæslu-
stöðvar ef þeir eru svangir og geta
ekki aflað sér lífsviðurværis. Fólk
verður að hafa vissu fyrir því að það
eigi í sig og á áður en það fer að
hugsa um önnur lífsins gæði.“
Málum ekki fylgt eftir
Stefán segir að það einkenni starf
ÞSSÍ að verkefnum sé ekki fylgt
nægilega vel eftir. „Verkefnin eru yf-
irgefin áður en þau eru sjálfbær og
oft ræður kylfa kasti hvort þau lifi
eða lognist út af. Þetta þarf að laga
því að þróunarstarf er langhlaup sem
skipuleggja þarf vel. Við verðum að
axla ábyrgð á þeim verkefnum sem
við komum af stað.
Dæmi um verkefni sem við byrj-
uðum á en öxluðum síðan ekki
ábyrgðina á eru verkefnin á Græn-
höfðaeyjum.“
Rannsóknarskipið Fengur
Árið 1975 fengu Grænhöfðaeyjar
sjálfstæði frá Portúgölum. Stefán
rifjar upp að við uppbyggingu sam-
félagsins ákváðu stjórnvöld að leita
fyrirmynda hjá þremur eyja-
samfélögum: Kanaríeyjum við þróun
umskipunar- og fríhafnaverslunar,
Möltu vegna ferðamennsku og Ís-
landi á sviði sjávarútvegs en Græn-
höfðaeyjar eiga álíka stór hafsvæði
og við.
Ákveðið var eftir nokkrar tilraunir
að smíða fjölveiðiskipið Feng sem
var með aðstöðu fyrir fiskifræðinga.
Á árunum 1984-1990 voru hafsvæði
og fiskimið umhverfis eyjarnar kort-
lögð. Í ljós kom að ekki var grund-
völlur fyrir því að byggja upp fisk-
iðnað með stóru sniði á eyjunum en
tækifæri voru til staðar í smábátaút-
gerð og túnfiskveiðum.
„Í kjölfar þess lét ÞSSÍ sig hverfa
frá Grænhöfðaeyjum og skipið lenti á
vergangi. Mér þykir miður að svona
skyldi fara því að stjórnvöld á Græn-
höfðaeyjum höfðu leitað til okkar að
fyrra bragði. ÞSSÍ hefur síðan ekki
tekist á við sambærileg verkefni ann-
ars staðar. Einnig var í gangi nokkur
fjöldi félagslegra verkefna sem eink-
um tengdust hag barna og kvenna
sem líka voru yfirgefin í miðjum klíð-
um.“
Stefán segir að verkefni ÞSSÍ séu í
auknum mæli farin að skarast við
starfsemi frjálsra samtaka eins og
Rauða krossins, Hjálparstarfs kirkj-
unnar o.fl. „Í raun er hér oft um
tímabundna neyðaraðstoð að ræða.
Mér finnst þetta slæmt. Ég álít að
vilji stofnunin leggja fé í slík verkefni
eigi hún að fela þessum samtökum og
öðrum slíkum að sjá um þau. Á veg-
um þeirra vinnur margt hæft fólk á
lægri launum eða sem sjálfboðaliðar.
Morgunblaðið/Golli
Stefán Þórarinsson „Verkefnaval ÞSSÍ ber æ meiri keim af friðþægingaraðstoð.“
Nátttröll
í nútím-
anum
Stefán Þórarinsson, stjórnarformaður Nýsis hf., hef-
ur unnið að þróunarsamvinnu um aldarfjórðungs-
skeið. Hann greindi Arnþóri Helgasyni frá hug-
myndum sínum um breytingar á Þróunarsam-
vinnustofnun Íslands.
Í HNOTSKURN
»Þróunarsamvinnustofnun Ís-lands (ÞSSÍ) er sjálfstæð rík-
isstofnun sem heyrir undir utan-
ríkisráðuneytið.
»Hún var stofnuð með lögumárið 1981 og er ætlað að
vinna að tvíhliða samstarfi Ís-
lands við þróunarlönd.
»Áhersla er lögð á samvinnuvið þau lönd þar sem lífs-
kjörin eru lökust og er aðstoðin
einkum veitt á þeim sviðum þar
sem Íslendingar búa yfir sér-
stakri þekkingu og reynslu.
»Utanríkisráðherra hefur lagtfram frumvarp á Alþingi þar
sem hlutverk stofnunarinnar er
skilgreint að nýju.