Morgunblaðið - 15.11.2008, Síða 37

37
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. NÓVEMBER 2008
ESB-gleraugun Á blaðamannafundi í Ráðherrabústaðnum í gær rétti Ingibjörg Sólrún Gísladóttir utanríkisráðherra Geir H. Haarde forsætisráðherra
ESB-gleraugun sín. Geir tók ekki við þeim og hélt höndunum fast að sér. Þó var eins og hann væri aðeins að byrja að losa takið.
Ómar
Björgvin Guðmundsson | 14. nóvember
Er ekkert gagn
í norrænni samvinnu?
Íslendingar hafa orðið fyr-
ir miklum vonbrigðum
með Norðurlandaþjóð-
irnar aðrar en Norðmenn
í sambandi við láns-
umsókn Íslands hjá IMF
og öðrum þjóðum. Satt
best að segja hefur aðeins ein sjálfstæð
Norðurlandaþjóð staðið með Íslend-
ingum, þ.e. Norðmenn. Færeyingar hafa
einnig staðið með okkur og veitt okkur
lán. En allar hinar Norðurlandaþjóðirnar
hafa dregið lappirnar og sagt, að fyrst
yrði IMF að afgreiða lánið til Íslands en
Norðurlandaþjóðirnar vissu, að IMF vildi
ekki afgreiða málið nema Norð-
urlandaþjóðirnar væru áður búnar að af-
greiða lán til Íslands. Þetta var því einn
skollaleikur og engum, hvorki Norð-
urlandaþjóðunum né IMF, virðist hafa
dottið í hug að þessi afstaða væri að
stórskaða Ísland eða þá að þeim hefur
verið sama.
Til hvers er þetta norræna samstarf?
Meira: gudmundsson.blog.is
Tína | 14. nóvember
Vita skaltu: Þú berð
ábyrgð á eigin líðan
Efasemdir, kvíði og
áhyggjur eru óálitlegir
skuggar undirheima
sjálfsins og eiga ekki að
trufla þann sem klifrar
upp í friðsæld sálarinnar.
Sorg mun einnig ætíð
víkja fyrir þann sem skilur hvað lög innra
sjálfsins fela í sér.
Mig langar aðeins að ræða um mátt
tveggja tilfinninga … nefnilega jákvæðni
og neikvæðni.
Ég hef hingað til neitað að dragast inn
í neikvæðni þjóðarinnar, og mun halda
áfram að gera það. Það er nefnilega eng-
inn og ekkert sem fær ráðið því hvernig
mér líður. Ég hef ekki stjórn á ástandinu í
landinu eins og það er, en ég get haft
stjórn á sjálfri mér. …
Meira: christinemarie.blog.is
Arnþór Helgason | 14. nóvember
Gjörbylting í
miðlun upplýsinga
Landsbókasafn Íslands er
nú að stíga mikilvæg
skref til þess að opna
blindum og sjónskertum
tölvunotendum aðgang
að stafrænu gagnasafni á
vefnum.
Um nokkurra ára skeið hefur Lands-
bókasafn Íslands veitt fólki aðgang á
vefnum að blöðum og tímaritum. …
Sá böggull hefur fylgt skammrifi að
efni tímarita og blaða hefur ekki verið
aðgengilegt þeim sem nota skjálesara.
Nú er hins vegar að verða breyting þar á.
Landsbókasafnið mun innan skamms
opna nýjan vef þar sem fólki gefst kostur
á að lesa textann sem ljósmyndaður hef-
ur verið. Veitir þetta blindum og sjón-
skertum tölvunotendum aðgang að ýms-
um heimildum sem hafa hingað til verið
óaðgengilegar.
Slóðin er http://new.timarit.is …
Meira: arnthorhelgason.blog.is
HINN 24. október sl. tilkynntu
formenn stjórnarflokkanna óskir til
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins um 240
milljarða kr. lán til þess að bregðast
við hruni bankakerfisins. Á sama
degi, 79 árum áður, hófst hrunið í
Kauphöllinni í New York.
Orsakir uppsveiflunnar í Banda-
ríkjunum eru margslungnar en
samverkandi skópu þær bólu sem
sprakk árið 1929. Það gera allar ból-
ur á endanum. Í bók John K.
Galbraith, The Great Crash 1929,
eru tíundaðar sex helstu ástæðurnar. Þótt upp-
talningin sé úr bók frá árinu 1954 er fróðlegt að
skoða listann í ljósi reynslu okkar sem endaði með
hruni bankakerfisins.
Ójöfn tekjuskipting. Galbraith vísaði til þess að
lítill hluti þjóðarinnar hafði ofurtekjur af eignum
og verðbréfaviðskiptum í formi vaxta, arðs og
kaupauka. Hin nýtilkomnu ofurlaun í fjár-
málageiranum hér eru af sama toga. Há laun eru
þó ekki gagnrýni verð nema þau séu óverðskulduð
og greidd fyrir glæfralegar ráðstafanir sem aðrir
verða síðar að borga. Það er á ábyrgð stjórna fé-
laga að umbuna stjórnendum fyrir trausta upp-
byggingu.
Eignarhaldsfélög. Galbraith benti á veikleika
eignarhalds- og fjárfestingarfélaga sem voru al-
gjörlega háð arðgreiðslum um tekjur og láns-
fjármögnun til uppgjörs eldri lána. Þau sóttu fé til
almennings og fjárfestu í hlutabréfum en tóku
einnig lán til frekari kaupa með veði í bréfum. Allt
gekk vel þegar allt var á uppleið.
Stefán Svavarsson, lögg. endurskoðandi, skrif-
aði grein um viðskiptavild í Morgunblaðið í apríl
2007. Hann benti á að viðskiptavild og óefnislegar
eignir næmu samtals 700 milljörðum kr. í reikn-
ingum félaga á íslenska hlutabréfamarkaðnum í
árslok 2006. Þessar eignir væru stundum meira
en allt eigið fé félaganna. Vissulega geta óefn-
islegar eignir verið verðmæti en í flokkinn lenda
einnig endurtekin viðskipti milli aðila á eign-
arhlutum í félögum á yfirverði og auknu yfirverði.
Samkvæmt reglum ber að meta virðisrýrnun
þessara eigna árlega en litlar niðurfærslur hafa
átt sér stað líkt og stjórnendur væntu stöðugrar
uppsveiflu í atvinnulífinu. Niðurfærslan rýrir hins
vegar mat lánastofnana sem virðast hafa verið
viljugri að lána til slíkra félaga en fyrirtækja sem
framleiða vörur og veita þjónustu. Eignarhald á
lánastofnunum kann að vera hér einhver skýring.
Eignatengsl fyrirtækja urðu einnig flókin. Þau
voru hins vegar einföld leið til þess að ýkja eigið fé
félaga sem áttu hvort í öðru. Kross-
eignatengsl höfðu ekki einungis áhrif
á verð hlutabréfa til hækkunar þegar
markaðurinn var á uppleið. Þegar
verð tók að lækka kallaði lækkun í
einu félagi með sama hætti á lækkun
bréfa í eignarhaldsfélaginu.
Lán til hlutabréfakaupa. Bankar í
New York gátu á árinu 1929 fengið
lán á 5% vöxtum í seðlabankanum og
lánað það hlutabréfakaupendum með
veði í bréfum þeirra á 12% vöxtum.
Þegar lánastofnanir lána fólki og fyr-
irtækjum til hlutabréfakaupa og taka
einungis veð í bréfunum sjálfum er
farið inn á hættulega braut. Þrengri skorður voru
því settar slíkri lánastarfsemi í kjölfar krepp-
unnar. Ástæðan er sú að það sem fer hratt upp fer
enn hraðar niður þegar veð halda ekki.
Þegar spurt var út í slíka lánastarfsemi hér fyr-
ir nokkrum árum var 10% eiginfjárframlag talið
ásættanlegt og gagnrýnislaust. Ekki fréttist að
eftirlitsaðilar hefðu reynt að stemma stigu við
þessari lánastarfsemi hér, jafnvel eftir að veðköll-
in tóku að óma. Lán til hlutabréfakaupa lyk-
ilstarfsmanna eru sérstakur kapítuli.
Uppbygging bankakerfisins. Á fyrstu sex mán-
uðum ársins 1929 fóru 346 bankar víðs vegar um
Bandaríkin í þrot. Sparifé almennings gufaði upp.
Bandaríkjamenn brugðust við þessu síðar með
Bankalöggjöfinni frá 1933 (Glass – Steagall Act).
Með henni var komið á Federal Deposit Ins-
urance Corporation til þess að tryggja innistæður
innlánseigenda í þeim bönkum sem urðu þátttak-
endur í tryggingafyrirkomulaginu. Með löggjöf-
inni var einnig skilið á milli viðskipta- og fjárfest-
ingarbanka.
Í sjálfu sér er ekkert að því að sama fyrirtækið
reki aðskilda viðskipta- og fjárfestingarbanka.
Ástæða aðskilnaðarins er sú að starfsemi fjárfest-
ingarbanka er áhættusöm og háð lánamarkaði um
endurfjármögnun. Sú endurfjármögnun getur
reynst ómöguleg um stundarsakir og nauðsynlegt
að sterkur seðlabanki geti hlaupið undir bagga.
Þá reynir á að tryggingar innistæðueigenda séu
það góðar að þeir hlaupi ekki til og taki út sparifé.
Hér og reyndar víðast á evrópska efnahagssvæð-
inu hafa tryggingar innlána verið algjörlega ófull-
nægjandi. Þetta kom berlega í ljós þegar menn
tóku í óða önn að tæma reikninga sína eða færa fé
á milli banka til þess að tryggja innistæðuna.
Vegna lélegra trygginga á innlánum virðast
margir hafa valið að festa fé sitt í peningamark-
aðssjóðum. Landsbankinn auglýsti þennan fjár-
festingarkost sem „örugga ávöxtun“ þótt öllum,
sem einhverja þekkingu hafa á eðli slíkra ávöxt-
Eftir Árna Árnason »Ekkert af ofangreindu er nýtt
og margoft blikkuðu viðvör-
unarljós. Hvað voru menn að
hugsa? Hvar var eftirlitið?
Árni Árnason
Höfundur er rekstrarhagfræðingur.
Hagsagan
BLOG.IS
Ómar Ragnarsson | 14. nóvember
Obama til hjálpar?
Þegar menn velta nú fyr-
ir sér í fullri alvöru að
við segjum okkur úr lög-
um við nágrannaríki okk-
ar og fáum hjálp frá
Obama þegar hann tekur
við væri hollt að skoða
þennan möguleika rækilega í stað þess
að tala bara um hann út í loftið.
Obama hefur sagt að hann ætli sér
að bæta samskiptin við Evrópuríkin og
hafa við þau sem mest samráð. …
Er líklegt að hann muni taka okkur
upp á arma sína ef við ætlum að verða
nokkurs konar Norður-Kórea Evrópu í
augum nágrannaþjóða okkar og ganga
gegn hagsmunum og vilja Evr-
ópuþjóða?
Meira: omarragnarsson.blog.is
unarleiða, mætti vera ljóst að svo var ekki. Í því
sambandi hefði talsmaður neytenda getað gert at-
hugasemd við villandi auglýsingu.
Jafnvægisleysi í utanríkisviðskiptum. Galbraith
taldi ójafnvægi í utanríkisviðskiptum enn eina
höfuðorsökina. Í tilviki okkar var ójafnvægið geig-
vænlegt.
Seðlabanki Íslands hefur beitt stýrivöxtum eins
og Ísland væri nánast lokað hagkerfi líkt og
Bandaríkin. Háir stýrivextir hafa styrkt gengið
vegna innflæðis fjár til fjárfestinga í krónubréfum
til viðbótar því innflæði sem varð vegna fram-
kvæmda. Einkaneysla jókst verulega og sýnir
töluverðan hagvöxt í hagtölum. Lífskjörin voru þó
tekin að láni erlendis.
Í grein í Morgunblaðinu í janúar 2004 varaði ég
við að fólk léti blekkjast af erlendum lánum.
Bankarnir gátu þá fengið lán erlendis á óvenju-
lágum vöxtum til útlána sem kunnugt er. Í sögu-
legu samhengi geta erlend lán virst í lagi til langs
tíma litið vegna lægri vaxta, sérstaklega ef lánið
er tekið þegar gengi krónunnar er lágt. Það er
hins vegar hættulegt þegar gengi krónunnar er
sterkt, einkum ungu fólki sem er líklegt til þess að
skipta um húsnæði af ýmsum ástæðum. Íslands-
banki svaraði mér í blaðinu fullum hálsi. Hann
hækkaði síðar lánshlutfallið úr 80% í 100% og aug-
lýsti sig sem 100% banka.
Takmarkaðar upplýsingar. Galbraith virti það
mönnum til vorkunnar að svo fór sem fór, að upp-
lýsingar um efnahagsmál hafi í þá daga verið
fremur takmarkaðar. Því væri von til þess að
staðan endurtæki sig ekki vegna bættra upplýs-
inga. En hvað gerðum við? Þjóðhagsstofnun var
lögð niður 1. júlí 2002.
Ekkert af ofangreindu er nýtt og margoft
blikkuðu viðvörunarljós. Hvað voru menn að
hugsa? Hvar var eftirlitið? Af hverju var okkur
sagt að allt væri í lagi þegar svo var ekki? Svarið
er ekki einhlítt. Sennilega fannst mörgum „góð-
ærið“ ágætt og vildu ekki heyra sannleikann. Svo
er líka hitt að sannleikurinn getur verið æði
hættulegur trausti manna á kerfinu ef í óefni er
komið. Það veldur því að menn, sem til þekkja,
segja að allt sé í grundvallaratriðum í lagi þótt
þeir viti að mál séu að fara verulega úrskeiðis svo
að vitnað sé í lokaorð bókar Galbraiths.