Morgunblaðið - 15.11.2008, Qupperneq 42

42 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. NÓVEMBER 2008
Morgunblaðinu hefur borist mikill fjöldi greina og pistla frá lesendum um ástandið í efnahagsmálum landsins.
Margir höfundar lýsa áhyggjum sínum af þróun mála og margir gera tillögur um leiðir út úr efnahagsvanda þjóð-
arinnar. Morgunblaðið leggur áherslu á að gera þessum umræðum góð skil í blaðinu á næstunni.
Skoðanir fólksins
PÁLL Ás-
grímsson, for-
stöðumaður lög-
fræðisviðs Skipta
hf., skrifar all-
harðorða grein í
Morgunblaðið á
mánudag, fullur
vandlætingar yf-
ir því að Jón Ás-
geir Jóhannesson sé ekki þegar
horfinn úr stjórnum allra hluta-
félaga þar sem hann situr í krafti
fjármuna sinna. Telur Páll laga-
stöðuna algerlega skýra samkvæmt
1. mgr. 66. hlutafélagalaga. Maður
sem hljóti refsingu fyrir brot gegn
ákveðnum lögum, jafnvel þótt ein-
ungis væri um fésekt að ræða, eigi
að segja sig úr öllum stjórnum þeg-
ar í stað er dómur gengur og megi
ekki koma nærri stjórnarsetu í þrjú
ár. Telur Páll þann drátt sem orð-
inn er á því að Jón Ásgeir hverfi úr
öllum stjórnum til marks um það að
hann telji sig hafinn yfir lög. Um
það er ég algerlega ósammála Páli.
Opinber túlkun
Fram hefur komið frá Hluta-
félagaskrá, að stofnunin hefur talið
nægjanlegt að stjórnarmenn fari úr
stjórn á næsta aðalfundi eftir að
dómur gengur, en í raun er óljóst
hvaða tök hafa verið á að fylgja því
eftir. Einnig hefur komið fram að
Jón Ásgeir sagði sig þegar úr
stjórnum skráðra félaga (nema 365
hf. sem var í afskráningarferli) og
hefur síðan sagt sig úr stjórnum
annarra hlutafélaga jafnt og þétt, í
samræmi við opinbera túlkun
Hlutafélagaskrár á 66. gr. hluta-
félagalaga. Það er því ljóst að þeir
sem eru ósammála túlkun Hluta-
félagaskrár ættu ekki að eiga neitt
sökótt við Jón Ásgeir eða aðra ein-
staklinga sem hlíta opinberum fyr-
irmælum. Samræða gagnrýnenda
við stjórnvöld um almenna túlkun
hlutafélagalaga hlýtur að vera Jóni
Ásgeiri óviðkomandi.
Aldrei beitt gegn öðrum
Í öðru lagi kemur til skoðunar
hvernig þessu ákvæði hefur verið
beitt í gegnum tíðina, en það hefur
verið í lögum í mörg ár. Ég man
ekki betur en það hafi komið fram
hjá fulltrúa Hlutafélagaskrár, að
þessu ákvæði hafi aldrei verið beitt
gagnvart neinum, aldrei nokkurn
tímann, og hljóta þó dæmin um
dæmda stjórnarmenn að vera mý-
mörg í þann langa tíma sem ákvæð-
ið hefur verið í lögum. Þessi fram-
kvæmd getur hæglega valdið því að
ákvæðinu verði ekki beitt að
óbreyttum lögum. Að samfella í
stjórnsýslu og tillit til jafnræðis
krefjist þess að því sé áfram beitt
eða ekki beitt eins og verið hefur,
þótt menn teldu í dag réttara að
herða á framkvæmd þess. Má
minna á nýlegt sératkvæði Jóns
Steinars Gunnlaugssonar í Hæsta-
rétti, þar sem hann taldi að sýkna
yrði mann af ákæru um brot á
reglum um áfengisauglýsingar, þar
sem augljóst væri að fjöldi manna
hefði framið sams konar brot án
þess að stjórnvöld gerðu neinn reka
að máli þeirra. Þegar Páll segir að
Jón Ásgeir telji sig hafinn yfir lög
er hann að snúa hlutunum á haus.
Páll Ásgrímsson er að heimta að
lögum verði beitt á annan hátt
gagnvart Jóni Ásgeiri en tíðkast
hefur gagnvart nokkrum öðrum,
fyrr eða síðar.
Of víðtæk skerðing?
Í þriðja lagi tel ég að að vilji
menn í alvöru ræða um stöðu þessa
lagaákvæðis á lögfræðilegum for-
sendum, þá hljóti þeir að staldra við
það hvernig ákvæðið horfir við
ákvæðum stjórnarskrár um at-
vinnufrelsi og vernd eignarréttar.
Ég tel hæpið að ákvæðið standist þá
skoðun, eins og Páll vill beita því.
Hugsum okkur mann sem hefur all-
ar eignir sínar í einkahlutafélagi og
er árið 2008 dæmdur í sekt vegna
atvika sem þess vegna geta verið 10
ára gömul eða meira. Ef hann má
ekki koma nærri rekstri eigna
sinna í þrjú ár er augljóst að þetta
ákvæði, sem er í raun ekki hugsað
sem refsing heldur hæfisskilyrði,
felur í sér skerðingu á athafnafrelsi
og eignarrétti sem er miklu meira
íþyngjandi en hin dæmda refsing.
Ætli það sé ástæðan fyrir að slíkt
ákvæði er ekki að finna í dönsku
hlutafélagalögunum, sem eru fyr-
irmynd þeirra íslensku. Að svo víð-
tæk skerðing athafnafrelsis á veik-
um grunni sé ekki talin standast?
Ég tel líklegt að slík skerðing
standist ekki, en því miður hefur
enginn látið reyna á 66. gr. hluta-
félagalaga fyrir dómi, enn sem
komið er.
Stjórnarsetur Jóns Ásgeirs
Ari Edwald, lög-
fræðingur og for-
stjóri 365.
Fyrirtæki risu upp úr
engu, urðu stórveldi en
enginn sá hvaða verð-
mæti þau bjuggu til. Mér
er ljúft að viðurkenna að ég var
sami asninn og hinir. Ég lét færa
mig úr bisness sem ég skildi yfir í
bisness sem ég skildi ekki. Ég
reyndi að gera eins og hinir og von-
aði að einhver þeirra vissu hvað
þeir voru að gera.
’
EF VIÐ viljum horfa á
kreppuna jákvæðum aug-
um köllum við hana leið-
réttingu. Hún skánar auð-
vitað ekkert við það en
þessi leikur hjálpar okkur
við að sætta okkur betur
við ástandið og finna
lausnir. Hann minnir okk-
ur á að verja ekki gamla
ástandið og að slík vörn geti einmitt leikið
okkur verst. Auðvitað er það áfall fyrir
hvern mann að missa vinnuna. En eigum
við að gráta það að byggingaverktakar
hafi sagt upp 1.000 manns? Væri ekki enn
hryllilegra ef þessir þúsund menn væru
enn að byggja íbúðir? Og eigum við ekki
með sömu rökum að þakka Guði á hverju
kvöldi fyrir að það séu færri bankamenn
að störfum í dag en í gær? Það sem slær
mig helst köldum hrolli þessa dagana er
þegar ég heyri óm af því að Seðlabanki og
ríkisstjórn vilji verja krónuna. Þá á ég ekki
við að þessir aðilar vilji halda í krónuna
sem gjaldmiðli, heldur að þeir vilji reyna
eftir fremsta megni að verja verðgildi
hennar. Og tal um að skipta skyndilega yf-
ir í annan gjaldmiðil er lúmsk kenning um
að við verjum betur verðgildi krónunnar
með öðrum gjaldmiðli. Margt af umræðu
dagsins er á þessum nótum. Of mikil lán-
taka keyrði þetta samfélag í kaf. Samt er
enn frekari lán eina lausnin sem er rædd.
Við Íslendingar vorum sem hópur óreiðu-
menn. Við tókum meira að láni en við get-
um borgað. Þegar bólan loks sprakk voru
helstu ráð manna að renna nýjum veðum
undir enn frekari lán. Mér skildist á forset-
anum okkar að hann væri til í að leggja
Miðnesheiði sem pant og bjóða hæstbjóð-
anda upp á vináttu okkar og tryggð. For-
setinn sagðist sækja umboð sitt í tilfinn-
ingalíf þjóðarinnar sem hann hefði tappað
af á fundum víða um land. Með öðrum orð-
um; Íslendingar eru til í hvað sem er til að
fá að lifa lengur í blekkingunni – meira að
segja að verða mellan í Norður-Atlantshafi
sem gælir við hvern þann sem borgar. Við
skulum vona að forsetinn sé ekki góður í
að lesa í þjóð sína. En þessi skrípamynd
um neyðarrétt – að sá sem verði fyrir pen-
ingalegu áfalli megi kasta ærunni – er líka
grunnurinn að stefnu ríkisstjórnarinnar að
verja sparifé og skuldabréfakaup Íslend-
inga en ekki sparifé fólks af öðru þjóðerni.
Geir Haarde þreytist aldrei á að segja að á
svona tímum sé hver sjálfum sér næstur.
Ráðherrar kepptust síðan við að magna
upp andúð gegn Bretum sem endaði með
því að 75 þúsund Íslendingar skrifuðu und-
ir yfirlýsingu um þeir væru ekki hryðju-
verkamenn. Þeir hefðu átt að bæta við að
þeir væru hins vegar skíthælar. Kúnstin
við að lifa blankur er að kunna að meta
það sem maður þó á – eins og til dæmis
æruna. Það er því nauðsynlegt að leiðrétt-
ingin sem við köllum kreppu sé ærleg.
Samningar verða að gilda, skuldbindingar
að halda og orð að standa. Og æran er eins
og ástin og tryggðin; það er betra að skil-
greina hana vítt en þröngt. Leiðréttingin
þarf líka að byggjast á almennri skynsemi.
Tími kjaftæðis er liðinn. Hið einfalda er
sannara. Í raun skildi enginn efnahagslífið
sem hrundi. Menn töldu sig hafa fyrirbyggt
krappar sveiflur kapítalismans en enginn
skildi hvers vegna. Menn sáu Íslendinga
baða sig í auði en skildu ekki hvaðan hann
kom. Fyrirtæki risu upp úr engu, urðu
stórveldi en enginn sá hvaða verðmæti þau
bjuggu til. Mér er ljúft að viðurkenna að
ég var sami asninn og hinir. Ég lét færa
mig úr bisness sem ég skildi yfir í bisness
sem ég skildi ekki. Ég reyndi að gera eins
og hinir og vonaði að einhver þeirra vissi
hvað þeir voru að gera. Það vantaði svo
sem ekki greiningar, bækur og kenningar
sem áttu að sanna að eitthvert vit væri í
þessu. Gallinn var að þótt sannanirnar
væru gáfulegar þá voru þær flóknar, lang-
sóttar og meira og minna óskiljanlegar. Nú
sitja forsvarsmenn eignarhaldsfélaganna,
sem soguðu til sín mesta fjármagnið í
skuldabólunni, á biðstofum skilanefndanna
og undirbúa ræður. Þeir vilja sanna að
þeirra bisness sé svo flókinn og sérstakur
að engum öðrum sé treystandi til að
vernda verðmætin sem eru í hættu. Við
getum ímyndað okkur uppblásin hugtökin
og flókinn söguþráðinn sem á að draga
kjark úr skilanefndarmönnum og sá ótta í
brjóst þeirra; ótta við að taka eignir af
fjárglæframönnum en klúðra síðan rekstri
þeirra. Kreppa er sársauki. Hann er illur
en það má þola hann betur ef hann hefur
einhvern tilgang. Eitt af því mikilvægasta
sem við þurfum að fá út úr þessar kreppu
er ný forysta í atvinnulífinu. Undir venju-
legum kringumstæðum færu þessi for-
ystuskipti eðlilega fram; fyrirtæki færu í
þrot og ný fyrirtæki með nýjum mönnum
tækju við. Nú hefur ríkisvaldið hins vegar
gripið inn í atburðarásina og getur ákveðið
hvaða fyrirtæki fara í þrot og hver skipta
um eigendur. En þetta má ekki verða til
þess að slæleg ábyrgð ríkisvaldsins – þar
sem enginn axlar ábyrgð – flytjist yfir á
atvinnulífið. Það er grunnforsenda mark-
aðshagkerfisins að þeir sem reka fyrirtæki
á hausinn verði ekki kallaðir til að reisa
þau við. Og fyrsta lausn á vanda er að
hætta að auka við vandann. Þess vegna ber
að fjarlægja núverandi eigendur með
flóknu lausnirnar og finna nýja sem hugsa
á einfaldari nótum. Það er bæði skyn-
samleg og einföld ráðstöfun – og ærleg.
Óreiðu- og fjárglæframenn
Gunnar Smári Egilsson-
blaðamaður.
HEIMURINN er að breytast hratt og
hvergi hraðar en á Íslandi. Fólkinu þar hlýtur
að finnast eins og það hafi lifað í auga storms-
ins sem hefur umturnað landinu og jafnframt
að umheimurinn sýni ekki alltaf mikinn skiln-
ing á þeim þjáningum sem þetta hafi í för með
sér. Fyrir aðeins fáeinum mánuðum var bent
á að í könnunum þar sem mæld væri hamingja
þjóða væru Íslendingar efstir, næstar kæmu
aðrar Norðurlandaþjóðir. Ekki eru til neinar
tölur um ástandið núna en ég er nokkuð viss
um að andleg líðan hefur versnað mjög.
Niðurstöður slíkra kannana eru ekki bara
eins og hver önnur léttúðarfull fegurðar-
samkeppni, þótt gaman sé að þeim, þær geta
veitt innsýn í þau verkefni sem þjóðir þurfa
nú að fást við. Mjög stutt er síðan sérfræð-
ingar á sviði geðheilsu ræddu á fundum sínum
neikvæðar afleiðingar vaxandi auðs. Menn
veltu mjög fyrir sér þeirri þversögn að þegar
tekjur voru komnar yfir ákveðið mark virtust
þær ekki samsvara hamingjustuðlinum, ham-
ingja Bandaríkjamanna er t.d. álíka mikil og
þjóða sem búa við helmingi minni þjóðarfram-
leiðslu. Og rætt var hvernig ríkisstjórnir gætu
náð mestum árangri í að auka vellíðan al-
mennings, frekar en að einblína á hagvöxt.
Bent var á að græðgi og umhverfistjón fylgdu
mikilli auðsæld. Litið var á Ísland, Danmörku
og Svíþjóð sem fyrirmyndir, þessum löndum
virtist hafa tekist að finna lausnina. Haldnar
voru margar ráðstefnur þar sem reynt var að
finna leiðir til að bæta geðheilbrigði og ýta
þannig undir vellíðan almennings. Nær ekk-
ert var fjallað um efnahagsmál í þessum um-
ræðum. Við litum svo á að auðsæld og hag-
vöxtur væru gefnar stærðir í hnattvæddum
efnahag.
Nú erum við í vanda. Við þurfum skyndi-
lega að fást við mjög breytt viðfangsefni og
Íslendingar þurfa fyrstir allra að taka á þeim.
Hvaða áhrif hefur efnahagsvandinn á geð-
heilsu? Hvaða aðgerðir hafa mest áhrif þegar
fengist er við þarfir almennings á sviði geð-
rænna vandamála? Hvert er hlutverk rík-
isins?
Við vitum um suma orsakavalda vellíðunar.
Sumu verður ekki breytt eins og persónuleika
og kynferði. Mikilvægustu félagslegu þætt-
irnir að baki góðri geðheilsu eru atvinna, fjöl-
skyldustaða og hlutfallslegar tekjur. Fjár-
málakreppa hefur geysileg áhrif á atvinnu og
tekjur. Mikil tengsl eru á milli annars vegar
atvinnuleysis og hins vegar skulda og þung-
lyndis, áfengissýki og sjálfsvíga. Hlutfallslegt
tekjustig með tilliti til tekjustigs vina og ná-
granna, þ.e. tekjurnar í samanburði við tekjur
þeirra, segir fyrir um streitu og dánartíðni.
Ljóst er að tímar eins og núna hafa mikil áhrif
á hvort tveggja.
En aðrar og óheillavænlegri breytur geta í
sameiningu leitt til þunglyndis. Kaupgeta at-
vinnulausra er minni en ella. Þeir verða að
leggja mesta áherslu á það sem skiptir þá
mestu máli. Nýlega birtist grein í The Inde-
pendent í Bretlandi þar sem þetta val var
greint að hluta. Mikið af þessu vali virðist
hafa áhrif á félagslegar aðstæður. Menn virð-
ast hætta að fara út til að fá sér í staupinu með
félögum sínum, þeir drekka frekar einir
heima. Þeir hætta að fara í keilu og á völlinn.
Reykingar var eitt af því síðasta sem þeir
lögðu á hilluna ef þeir gerðu það þá. Í stuttu
máli, einangrun varð meiri og óhollusta jókst.
Að öllu samanlögðu varð hættan á bæði lík-
amlegum og andlegum heilsubresti meiri.
Fleira eykur hættuna, til dæmis fjölskyldu-
deilur, ofbeldi og skilnaðir sem enn eykur
hættuna á geðsjúkdómum.
Hvað er hægt að gera til að brjóta slíkan
vítahring? Ég hygg að fyrir hendi sé í íslensku
samfélagi einn sterkur þáttur sem dregur úr
hættunni: samstaða. Það kæmi mér á óvart ef
fólk finnur ekki til mikils samhugar og sé
reiðubúið til að deila byrðunum með öðrum.
Þetta dregur úr þeirri tilfinningu lítilsvirð-
ingar sem fylgir atvinnuleysi og fátækt og
minnkar einnig ójöfnuð sem er nátengdur
glæpatíðni. Samstaða gefur einnig möguleika
á félagslegri þátttöku og vináttu og skapar
kenndir samhygðar og vellíðunar.
Stjórnvöld standa andspænis mörgum
brýnum verkefnum og hafa litla möguleika á
að auka útgjöldin. Hvernig er þá hægt að tak-
ast á við þessar skyndilegu áskoranir á sviði
geðheilsu? Sinna verður aukinni tíðni kvíða
og þunglyndis. Heimilislæknar munu sjá æ
fleiri tilfelli og munu þurfa aðstoð við að
greina fólk sem er í áhættuhópi og bjóða því
viðeigandi meðferð. Viðbúnaður verður
sennilega ekki nægilegur og þróa þarf aukinn
stuðning. Dæmi um slíkar aðgerðir gætu ver-
ið aðstoð við fjölskyldur og stuðningslið sem
sinntu viðkvæmum hópum eins og atvinnu-
lausum eða skuldugu fólki.
Það getur verið mjög árangursríkt og
ódýrt að efla sjálfboðaliðastarf og þannig er
jafnframt hægt að útvega störf handa fólki
sem er í áhættuhópum með því að veita lífi
þess nýja merkingu. Að auki er hægt að ná ár-
angri með fyrirbyggjandi aðgerðum eins og
því að kenna í skólum hvernig hægt er að lifa
á erfiðum tímum og byggja þar upp þrek til
að komast af á erfiðleikatímum sem eru í
nánd. Að lokum vil ég minna á að við þurfum
að vinna saman og deila gæðunum á alþjóð-
legum grundvelli. Íslendingar eru ekki einir í
heiminum og aðrar þjóðir eru nú að byrja að
kynnast svipuðum áskorunum og þið. Enginn
er að hlæja að öðrum, þeir eru mjög fáir sem
hafa ekki a.m.k. tapað miklu af sparnaði sín-
um. Stundum er gott að hlæja til að slaka á
spennu og reyna þannig að sýna bjartsýni á
erfiðum tímum. Þetta á eftir að versna, við er-
um öll á sama báti og munum hafa okkur út úr
þessu saman. Við skulum vona að Íslendingar
sýni okkur leiðina.
Geðheilsa og efnahagsvandinn á Íslandi
Dr. Matt Muijen, ráðgjafi á sviði geðheil-
brigðismála hjá Evrópuskrifstofu WHO.