Fréttablaðið - 09.05.2009, Blaðsíða 64

36 9. maí 2009 LAUGARDAGUR
Skuldir íslenskra
heimila
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
150%
200
250
300
S
érfræðingar segja
okkur að íslenska þjóð-
in hafi eytt um efni
fram í góðæri undan-
farinna ára. Þegar leit-
að er eftir sjónarmiði
landsmanna kemur í ljós að fæst-
ir vilja kannast við að hafa sjálfir
eytt mikið um efni fram. En töl-
urnar tala sínu máli.
Aðstæðurnar undanfarin ár,
sér í lagi 2004, 2005 og 2007, voru
afskaplega hagstæðar íslensk-
um heimilum, að mati sérfræð-
inga Seðlabankans. Kaupmáttur
jókst, atvinnuleysi var í lágmarki
og framboð á lánsfé óx. Á sama
tíma hækkaði fasteignaverð hratt,
heimildir Íbúðalánasjóðs til útlána
rýmkuðust og bankarnir komu inn
á íbúðalánamarkaðinn.
Allt þetta leiddi til þess að staða
heimilanna styrktist. Greiðslu-
byrði minnkaði þrátt fyrir að
skuldir ykjust mikið, og heimil-
in gátu í auknum mæli tekið lán
gegn veði.
Skuldir heimilanna voru í sögu-
legu hámarki í árslok 2008, þegar
þær voru um 272 prósent af árleg-
um ráðstöfunartekjum. Skuldirn-
ar voru með öðrum orðum orðnar
tæplega þrefalt meiri en ráðstöf-
unartekjurnar.
Hlutfallið hefur hækkað gríðar-
lega frá árinu 2000, þegar það var
um 178 prósent. Þá voru skuldirn-
ar tæplega tvöfalt meiri en ráð-
stöfunartekjur.
Í nýlegu morgunkorni Grein-
ingar Glitnis kemur fram að
þetta hlutfall sé afar hátt saman-
borið við önnur þróuð hagkerfi. Á
meðan hlutfallið er 272 prósent
hér á landi er það 134 prósent í
Bandaríkjunum, 140 prósent á
Spáni og 180 prósent á Írlandi.
Heildarskuldir þrefaldast
Á níu ára tímabili, frá árinu 2000
til ársloka 2008, hafa heildar-
skuldir íslenskra heimila ríflega
þrefaldast. Árið 2000 skulduðu
heimilin um það bil 614 milljarða
króna, en í árslok 2008 var skuldin
komin í 2.017 milljarða.
Sé tekið mið af verðbólgu, og
skuldirnar um aldamót reiknað-
ar upp á verðlag í árslok 2008, er
munurinn samt tvöfaldur. Skuld-
irnar hafa hækkað úr þúsund
milljörðum árið 2000 í tvö þúsund
milljarða árið 2008.
Heimilum landsins hefur fjölg-
að talsvert frá árinu 2000, en jafn-
vel þótt skuldunum sé deilt niður á
heimilin er aukningin mikil. Árið
2000 skuldaði hver fjölskylda að
meðaltali 5,5 milljónir króna.
Í lok síðasta árs voru skuldir
hvers íslensks heimilis að meðal-
tali 16,1 milljón. Séu skuldir hvers
heimilis árið 2000 reiknaðar upp
á verðlag ársloka 2008 skuld-
aði hvert heimili að meðaltali 9,1
milljón króna. Skuldaukning hvers
heimilis er því að meðaltali tæp-
lega 77 prósent milli áranna 2000
og 2008, þegar tekið hefur verið
tillit til þróunar verðlags.
Um það bil fjórar af hverjum
fimm fjölskyldum eiga fasteignir,
sem gerir um 80 þúsund heimili.
Af þeim sem eiga fasteign má gera
ráð fyrir því að fjórðungur skuldi
ekkert í eign sinni. Þar sem obbinn
af skuldum heimilanna er vegna
fasteignakaupa deilast skuldirnar
fráleitt jafnt niður á landsmenn.
Skuldir hverrar fjölskyldu sem á
annað borð skuldar eru því tals-
vert hærri en meðaltalið.
Ráðstöfunartekjur aukast
Þó að landsmenn hafi verið afar
duglegir að taka lán á síðustu
árum þyrfti það eitt og sér ekki að
vera merki um að eytt hafi verið
um efni fram. Breytingin myndi
þannig litlu skipta ef auknar lán-
tökur hefðu haldist í hendur við
auknar ráðstöfunartekjur.
Ráðstöfunartekjurnar hafa auk-
ist umtalsvert frá árinu 2000, en
langtum minna en skuldirnar.
Árið 2000 höfðu heimili landsins
úr 569 milljörðum úr að moða, á
verðlagi desember 2008. Í árslok
2008 voru ráðstöfunartekjurnar
741 milljarðar. Aukningin er um
30 prósent.
Þá á þó eftir að gera ráð fyrir
fólksfjölgun á tímabilinu. Ráðstöf-
unartekjur meðalfjölskyldu árið
2000 voru um 5,1 milljón króna á
ári, á verðlagi ársins 2008. Árið
2008 voru ráðstöfunartekjurnar
að meðaltali 5,9 milljónir.
Ráðstöfunartekjur jukust því
um 15 prósent frá árinu 2000 til
ársloka 2008. Á sama tíma jukust
skuldir hverrar fjölskyldu að með-
altali um 77 prósent.
Samkvæmt bráðabirgðaniður-
stöðum starfshóps Seðlabankans,
sem kannað hefur áhrif fjármála-
kreppunnar á efnahag heimila,
er mikill meirihluti skulda heim-
ilanna vegna fasteignakaupa í
íslenskum krónum. Alls hafa um
89 prósent heimila fasteignalán
sín aðeins í krónum, þrjú prósent
eru einungis með fasteignalán
í erlendri mynt, og átta prósent
hafa blönduð lán.
Vilja ekki kannast við eyðsluna
Aðeins einn af hverjum sex sem tóku þátt í skoðanakönnun Fréttablaðsins nýlega viðurkenndi að hafa eytt mikið um efni fram
þegar góðærið var sem mest. Það rímar illa við tölur sem sýna að lán íslenskra heimila hafa blásið út undanfarin ár. Brjánn
Jónasson kynnti sér hvernig skuldir heimilanna tvöfölduðust frá aldamótum á meðan ráðstöfunartekjurnar jukust um þriðjung.
GÓÐÆRI LOKIÐ Víða má sjá merki þess að landsmenn hafi ætlað sér um of í neyslugleði góðærisins. Varað var við því þegar
bankarnir fóru inn á íbúðalánamarkaðinn að það gæti freistað einhverra að endurfjármagna húsnæðið og fá þannig auka lánsfé
fyrir almenna neyslu. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
„Það þarf ekki
annað en að
líta á hallann
á utanríkis-
viðskiptum til
að sjá að við
eyddum um
efni fram,“ segir
Þórólfur Matthí-
asson, prófessor
í hagfræði við
Háskóla Íslands. Aukin skuldsetn-
ing heimilanna sé einnig skýrt
dæmi um það, þó að hluti þeirrar
hækkunar skýrist af hækkandi
fasteignaverði.
Þórólfur skellir skuldinni að
mestu leyti á stjórnvöld. „Að
stórum hluta til var fólk að setja
sig í skuldir til að geta tekið út
neyslu núna út á tekjur í framtíð-
inni. Almenningur hljóp út í þann
ramma sem stjórnmálamennirnir
mörkuðu,“ segir hann.
Á sama tíma og gengi krón-
unnar hafi verið látið á flot hafi
stjórnvöld farið í þensluhvetjandi
aðgerðir eins og Kárahnjúkavirkj-
un, skattalækkanir og hækkun
lánshlutfalls Íbúðalánasjóðs, og
útgjöld ríkisins hafi þanist út.
ÞÓRÓLFUR
MATTHÍASSON
Aðeins litlum hluta þeirra sem tóku
þátt í símakönnun Fréttablaðsins
nýlega þóttu þeir sjálfir hafa eytt
mikið um efni fram í góðærinu. Um
16,5 prósent sögðust hafa eytt mikið
eða mjög mikið um efni fram.
Um 2,3 prósent þeirra sem tóku
afstöðu sögðust hafa eytt mjög
mikið um efni fram, og 14,2 prósent
sögðust hafa eytt mikið um efni
fram. Alls sögðust 21,3 prósent
hvorki hafa eytt mikið né lítið um
efni fram.
Meirihluti sagðist hafa eytt mjög
litlu eða litlu umfram það sem
fjárhagurinn leyfði. Um 19 prósent
sögðust hafa eytt lítið um efni fram,
og 43,3 prósent mjög lítið.
Lítill munur var á svörum karla og
kvenna, en karlar virtust þó frekar
hafa eytt um efni fram. Þá virðast
íbúar höfuðborgarinnar frekar kann-
ast við að hafa eytt mikið umfram
það sem fjárhagur leyfði en íbúar
landsbyggðarinnar.
Hringt var í 800 manns þriðjudag-
inn 7. apríl, og skiptust svarendur
jafnt eftir kyni og hlutfallslega eftir
búsetu. Spurt var: Finnst þér að þú
hafir eytt um efni fram í góðærinu?
Alls tóku 97,6 prósent afstöðu til
spurningarinnar.
Skellir skuldinni á
stjórnvöld
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
20
15
10
5
0
9,6 9,9 9,8
10,6
12,4
14,0
15,0
16,1
Meðalskuldir hverrar fjölskyldu
9,1
UPPHÆÐIR ERU Í MILLJÓNUM KRÓNA
HEIMILD: GREINING ÍSLANDSBANKA OG HAGSTOFA ÍSLANDS
Á verðlagi desember 2008
Hlutfall skulda af ráðstöfunartekjum heimila árið 2006
Danmörk
Holland
Ísland
Noregur
Ástralía
Bretland
Svíþjóð
Portúgal
Bandaríkin
Spánn
Japan
Kanada
Finnland
Þýskaland
Frakkland
Austurríki
Belgía
Ítalía
0 50 100 150 200 250 300 350
308%
248%
213%
204%
191%
169%
144%
141%
140%
133%
131%
129%
112%
105%
89%
69%
87%
83%
Þriðju mestu eyðsluklærnar
Íslendingar voru í þriðja sæti af átján á
lista Efnahags- og framfarastofnunarinnar
(OECD) yfir skuldsettustu heimilin miðað
við ráðstöfunartekjur vegna ársins 2006.
Árið 2006 voru skuldir íslenskra heimila
ríflega tvöfalt meiri en ráðstöfunartekjur á
árinu. Aðeins í Danmörku og Hollandi var
hlutfallið óhagstæðara.
HEIMILD: SEÐLABANKI ÍSLANDS
Mjög mikið
2,3%
Mikið
14,2%
Hvorki né
21,3%
Lítið
19,0%
Mjög lítið
43,3%
Einn af hverjum sex segist hafa eytt mikið eða mjög mikið um efni fram
Finnst þér að þú hafir eytt
um efni fram í góðærinu?
272%
Hlutfall af ráðstöfunartekjum
HEIMILD: GREINING ÍSLANDSBANKA
191%
178%
Tilhneiging til
hjarðhugsunar
Spurningin
hvort Íslend-
ingar hafi eytt
um efni fram
er röng ef hún
miðar að því að
koma sökinni á
hruninu yfir á
alla Íslendinga,
segir Sigríður
Þorgeirsdóttir,
dósent í heim-
speki við Háskóla Íslands.
„Þessi spurning er röng ef hún
hefur þann tilgang að breiða yfir
rotið siðferði sem hefur grafið
um sig í pólitík og viðskiptalífinu
og ef hún á að draga athygli frá
klíkuhugarfari í pólitík og í fyrir-
tækja- og stofnanamenningu. Hér
hafa mörkin milli stjórnmála og
viðskipta máðst út í þágu skamm-
tímagróðavæðingar,“ segir Sigríður.
„Þessi spurning á einungis rétt á
sér ef þessar aðstæður eru hafðar
í huga. Í litlu samfélagi er tilhneig-
ing til hjarðhugsunar, og hér hefur
ríkt mikil efnishyggja, en þar fyrir
utan eyðir fólk oft í samræmi við
aðstæður,“ segir hún.
„Þessi spurning er að lokum
röng ef einblínt er á flatskjáina
og horft er fram hjá því sem
Íslendingar töpuðu vegna þeirra
stjórnunar-, samskipta- og við-
skiptahátta sem voru látnir líðast í
skugga spillingar,“ segir Sigríður.
Neytandinn verður að
hugsa
„Það er alveg
augljóst að
íslenska þjóðin
eyddi um efni
fram, það var
aukinn kaup-
máttur og aukin
skuldasöfnun
heimila,“ segir
Vilhjálmur
Bjarnason, fram-
kvæmdastjóri Samtaka fjárfesta.
„Ég held að það séu miklar
langanir fólks í neyslu, rúmur
aðgangur að lánsfé og lítil fyrir-
hyggja sem hafi valdið þessu,“
segir Vilhjálmur. „Það er þversögn
að skuldir heimilanna skuli aukast
í góðæri. Það er alltaf neytandinn
sem verður aðeins að hugsa sjálf-
ur. Það er réttara að herða sultar-
ólina í góðæri, og nota tækifærið
til að greiða niður skuldir.“
VILHJÁLMUR
BJARNASON
SIGRÍÐUR
ÞORGEIRSDÓTTIR