Sjómannablaðið Víkingur - 01.01.1981, Side 21

svo sem reynt að reikna það út.
Ætli ég hafi ekki afgreitt svona
300 skip á ári frá því ég byrjaði.
— Þurftir þú ekki að koma þér
upp einhverjum miðum í gamla
daga þegar þú varst að byrja að
stilla kompásana?
— Jú, mikið rétt, ég þurfti að fá
mér mið. En það sem verra var
hérna skal ég segja þér, að það
voru svo miklar truflanir . . . mis-
vísunin á kortinu í þá daga var
tóm þvæla. Páll gamli Halldórs-
son sagði mér að hann hefði notað
Akrafjallið sem mið og ég hélt því
áfram. Annars notaði ég líka sól-
ina til viðmiðunar.
— Og Akrafjallið hefur ekkert
hreyfst frá því 1928 eða hvað?
— Jú, jú, þetta er allt á hreyf-
ingu. Misvísunin breytist um átta
mínútur á hverju ári ... já, mig
minnir að það séu átta mínútur.
— Hér á árum áður sáust oft
kompásar sem á var letrað Konráð
Gíslason Reykjavík, eða bara K.
Gíslason Reykjavík ...
— ... málað á rósina já, ha, ha!
Já þær gerðu þetta í gamla daga
... stelpurnar hjá North Shields
máluðu nafnið mitt á rósirnar,
þetta var allt handmálað í þá
daga. En nú er farið að gera rós-
irnar í vélum, nú getur enginn lagt
saman tvo og tvo nema í vél. Þegar
ég þurfti að skipta um rósir í
gömlum kompásum þá setti ég
iðulega þessar rósir í staðinn. Og
þá héldu kallarnir að kompásinn
væri allur kominn frá mér . . . að
ég hefði smíðað hann frá grunni.
En það var nú misskilningur. Ég
hef ekki smíðað kompása, heldur
sett þá saman. Sérstaklega í stríð-
inu. Þá setti maður saman heil-
mikið af kompásum og fékk bara
hlutina senda í lausu að utan.
Af kóngum og
stjömufræðingum
— Nú er kompás orðinn jafn
sjálfsagður um borð í hverju skipi
eins og stýri er í hverjum bíl. Get-
VÍKINGUR
urðu ekki frætt mig eitthvað um
sögu áttavitans?
Konráð Císlason hefur stundað kompás-
viðgerðir og stillingar í rúma hálfa öld.
— Það er talið að Kínverjar
hafi fyrstir orðið til þess að upp-
götva konipásinn. Svo þegar
Kólumbus var á flakki 1492 upp-
götvaði hann misvísunina, ég held
að ég fari rétt með það. Hann var
með tvo kompása um borð, annan
ítalskan en hinn flæmskan.
Segulnálin á þeim flæmska var
fest þannig að norður á rósinni
vísaði á pólstjörnuna þegar
kompásinn var í Belgiu.
Sá sem fyrstur skrifaði um þetta
var Alexander Nikkan, albanskur
munkur. Hann var uppi á 12. öld.
Nikkan segir að Niðurlandamenn
noti þessa kompása þegar þoka er.
En annars fari þeir eftir stjörn-
unum.
Næstur skrifar Pétur
Peregreenus árið 1262. Hann er þá
staddur á Ítalíu og talar um
ítalskan kompás sem var í ýmsu
frábrugðinn þeim sem Niður-
landamenn notuðu. En allt voru
þetta segulkompásar. Þá trúðu
menn því að best væri að hafa
rósina sem stærsta og stundum
höfðu menn allt upp í tíu kompása
um borð. Pétur Peregreenus taldi
segulmagnið koma úr himin-
geimnum, en Englendingurinn
Willum Gilbert segir það koma úr
jörðinni. Nú, síðan finna menn
Leiðarsteininn eða Magnetstein-
inn og verða varir við að viss endi
á honum snýr alltaf á Pólstjörn-
una. Upp frá því fer nú margt að
skýrast. Menn gátu nú reiknað út
breiddina, en lengdina var erfið-
ara að finna. Edmund Harley,
sem var ágætur stjörnufræðingur í
Englandi hélt því fram að hægt
væri að nota misvísunina til að
reikna út lengdina. En það gekk
nú ekki. En seinna fann hann
samt upp aðferð til að reikna út
lengd. Harley var „Astronomeo
royal“ númer tvö við Greenwich.
Þá var Karl II. konungur í Eng-
landi og hann lætur reisa Green-
wichturninn til þess að reikna út
lengdina. Það sem vakti fyrir
Kalla . . . Kalli var alltaf blankur,
hann var svoddan kvennabósi og
það var dýrt; hann hafði heilmik-
ið af kvenfólki sem hann dansaði
við á kvöldin og svoleiðis; hann
varð alltaf að fá aura frá Lúðvík
XIV.; Lúlli lét hann hafa skotsilf-
ur svo að hann gæti slegið um sig,
og dansað meira við stelpurnar,
það var nú ekki allt upp á guð-
dóminn sem hann Kalli var að
gera; en hann hafði gaman af vís-
indum eins og kvenfólki og lét því
reisa þennan stjörnutum, réði
þangað stjörnufræðinga sem áttu
að finna aðferð til að reikna út
lengdina. Það sem vakti sem sagt
fyrir honum var að létta undir
með sæförunum sem voru að
sækja gullið yfir til Ameríku.
Edmund Harley var 14 árunt
yngri en Isak Newton og ákaflega
góður stjörnufræðingur, var
meðal annars gerður út af örkinni
til að kanna stjörnurnar á suður-
hveli jarðar. Harley bjó til fyrsta
misvísunarkortið og hann fann
upp aðferð til að reikna út lengd-
21