Náttúrufræðingurinn - 1998, Blaðsíða 57

STEFAN ARNORSSON OG
ÁRNÝ E. SVEINBjÖRNSDÓTTIR
Uppruni
JARÐHITAVATNS Á ISLANDI
I. Notagildi kenniefna
Kenniefni hafa verið mikið notuð undanfarna áratugi til að rekja uppruna
jarðhitavatns og rennslisleiðir þess um berggrunn. Kenniefnarannsóknir
auka þannig á skilning á eðli jarðhitans og hvernig skynsamlegast er að haga
nýtingu hans. A síðustu 10-20 árum hafa slíkar rannsóknir leitt til róttœkra
breytinga á skilningi manna á eðli lághita á íslandi. Fleiri þœttir hafa þó
komið til, sérstaklega túlkun hitamœlinga í borholum, mceling á lekt jarðlaga
og jarðfræðiathuganir á mörgum jarðhitasvæðum.
öllu vatni í náttúrunni er nokkuð
af uppleystum efnum. Sum
þessara efna eru hvarfgjörn,
önnur óhvarfgjörn. Hin hvarf-
gjörnu efni hafa tilhneigingu til að hvarfast
innbyrðis. Við það bindast þau saman á einn
eða annan hátt, falla út úr vatninu og mynda
Stefán Arnórsson (f. 1942) lauk B.S.-prófi í
jarðfræði frá Edinborgarháskóla 1966 og doktors-
prófi í hagnýtri jarðefnafræði frá Imperial College
í London 1969. Hann starfaði við jarðhitadeild
Orkustofnunar á árunum 1969-1978 en síðan við
Háskóla íslands, fyrst sem dósent og síðar sem
prófessor. Stefán hefur unnið vt'ða erlendis sem
ráðgjafi á sviði jarðhita.
Árný E. Sveinbjörnsdóttir (f. 1953) lauk B.S.-
prófi í jarðfræði frá Háskóla íslands 1978 og
doktorsprófi í jarðefnafræði frá University of
East Anglia í Norwich á Englandi 1983. Hún
starfaði við jarðhitarannsóknir hjá Orkustofnun á
árunum 1984-1985 og hefur starfað hjá Raun-
vísindastofnun Háskólans frá 1986, einkum við
rannsóknir á samsætum súrefnis og vetnis í vatni
og við aldursgreiningar með l4C-aðferð.
ýmsar steindir. Óhvarfgjörn efni sýna ekki
þessa tilhneigingu. Þau haldast í vatninu
hvaðan svo sem þau hafa borist í það.
Óhvarfgjörn efni hafa verið nefnd utan-
garðsefni, sem lýsir ágætlega þeim eigin-
leikum þeirra að bindast ekki í steindum sem
falla út úr vatni. Algengustu utangarðsefni í
náttúrulegu vatni eru klór, bróm og bór.
I vatni eru aðallega tvær samsætur af
vetni, einvetni og tvívetni. Berg inniheldur
jafnan lítið vatn, sérstaklega í samanburði
við það vatnsmagn sem um það flæðir. Þess
vegna breytast samsætur vetnis í vatni lítið
sem ekkert við streymi þess um berg. Af
þessu leiðir að vetnissamsætur haga sér
eins og óhvarfgjörn efni.
Óhvarfgjörn efni í vatni og vetnissam-
sætur má nota til að rekja uppruna vatnsins.
Vegna þessa notagildis þeirra hafa þau
verið nefnd kenniefni. Samsætur vetnis hafa
verið meira notaðar sem kenniefni til að rekja
uppruna jarðhitavatns og kalds grunnvatns
en nokkurt annað efni. Á síðustu árum hafa
Náttúrufræðingurinn 68 (1), bls. 55-67, 1998.
55