Náttúrufræðingurinn - 1955, Side 12

120
NÁTTtJRUFRÆÐINGURINN
upp í fjalllendið við Heljargjá, eftir þvi sem bezt verður séð, „þar
til við áttum skammt að jökli“, segir Ólafur. Síðan sneru þeir aftur
vestur á bóginn, unz þeir komu að Þórisvatni. Það töldu þeir vera
Stórasjó, sem eðlilegt var, þar sem þeir höfðu ekki séð hann nær
jöklinum og landslagið kom allvel heim við frásagnir (4).
Þorvaldur Thoroddsen ferðaðist til Yeiðivatna árið 1889 og skoðaði
þau rækilega. Um Litlasjó segir hann: „Mér er nær að halda, að
þetta vatn sé hinn eiginlegi Stórisjór“, enda er það „langstærst af
öllum Veiðivötnum (5). Áður hafði P. Nielsen á Eyrarbakka, sem
fór til Veiðivatna árið 1884, ritað Þorvaldi á þess leið: „Ég er alveg
viss um, að Litlisjór er efstur af vötnunum í þeim vatnaklasa, er
Björn Gunnlaugsson kallar Fiskivötn, og að ekkert rennur i þetta
vatn úr öðrum vötnum“ (6). Samkvæmt þessu nefnir Þorvaldur
Litlasjó Stórasjó í ritum sínum og uppdrætti.
Þess má enn geta, að þjóðtrúin hefur skapað ýmsar sagnir um
Stórasjó. Þar átti að vera veiðisæld mikil og hagar góðir, enda var
þar haldin útilegumannabyggð, og telur Björn Gunnlaugsson eina
af sjö „ímynduðum útilegumannastöðvum“ eiga að vera þar (3).
Sagnirnar um Stórasjó eru fyrst og fremst merkilegar um það, að
þær virðast fljótt á litið tilhæfulausar með öllu. Slíkt er þó fátítt
um þau hindurvitni, er varða landið sjálft. Þórisdalur og Vonar-
skarð hafa fundizt, jafnvel dalirnir í Ódáðahrauni. Grímsvötn fundust
og, þegar umferð tókst um Vatnajökul, en Stórisjór hefur glatazt,
máðst út af uppdráttum og úr vitund þjóðarinnar. Hans sér hvergi
stað framar. Hverju sætir þetta? Tvennt virðist mér helzt koma
til greina.
1. Að Stórisjór sé annað nafn á Þórisvatni, gefið af þeim, sem
þangað komu sunnan fró Veiðivötnum, en ekki vestan úr Þóristung-
um. Að þessu hníga þau rök, að munnmælin um landslag við Stóra-
sjó geta allvel átt við Þórisvatn, einkum sunnanvert, og jafnframt
hitt, að þeir Ólafur Pálsson (4), sem komu þangað austan um hraun
og sanda, hugðu það vera Stórasjó, og mætti ætla, að frásagnir frá
Stórasjó væru fremur frá Skaftfellingum runnar en Landmönnum.
Gegn þessari skoðun mælir aftur hitt, að Stórisjór átti að liggja
í norðaustur frá öðrum Veiðivötnum og ná upp að jökli, og í þá
átt var hans jafnan leitað. Þessari skýringu verður þó eigi vísað á
bug með öllu, en fremur verður hún að teljast ólíkleg.
2. Að sagnirnar um Stórasjó séu uppspuninn einn, orðnar til fyrir
áhrif frá nafni Litlasjávar. Þorvaldur Thoroddsen hyggur raunar,