Náttúrufræðingurinn - 1970, Blaðsíða 74

192
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
gegnum hraunið, rennur nú að mestu ofan á því og hefur ekki
fengið fasta farvegi. Það vatn, sem ofan á hrauninu rennur, fær
ekki fastan farveg fyrr en það er búið að fylla hraunið sandi alveg
fram á brún þess. Þá tekur áin til að grafa sér farveg í hraunið
og sinn eigin framburð og fær þá fyrst fastan farveg.
Vitað er um, að hlaup liafa komið í Skaftá að því er virðist frá
fyrstu tíð íslandsbyggðar, en líklega hafa þari verið fremur smá-
vægileg. Mjög óljósar sagnir eru til um forna byggð í Skjaldbreið,
en það er nú melpláss suðvestan til á Brunasandi, austan Land-
brotsvatna. Sagt er, að jressi byggð hafi farið af vegna hlaupa úr
Skaftá.
Vel man ég það, að fyrir komu vatnsköst (mikill vöxtur) í Skaftá
án þess að hægt væri að setja þau í samband við rigningar, en slíku
var ekki mikill gaumur gefinn. Tel ég líklegt, að um hlaup hafi
verið að ræða. í riti sínu um Skaftárelda talar Jón Steingrímsson
a. m. k. á þrem stöðum um hlaup í Skaftá.
Fyrsta hlaup Skaftár, sem mælt hefur verið, kom 1955. Við
Skaftárdal reyndist það um 700 teningsmetrar á sekúndu, þegar
það náði hámarki. Þann 5. marz 1964 hljóp Skaftá á ný og stóð
hlaupið til þess 9. Þegar það náði hámarki, um kl. 6 f. h. þann 7.,
var rennslið hjá Skaftárdal á milli 800 og 900 teningsmetrar á sek-
úndu. Fullvíst má telja, að rennslið uppi við jökul hafi í fyrra
hlaupinu verið yfir 800 m3/sek. og í því síðara yfir 1000 m3/sek.
Loks hljóp Skaftá haustið 1966. Hlaupið byrjaði 27. nóvember,
náði hámarki daginn eftir og var lokið þann 4. desember. Hámarks-
rennsli var hjá Skaftárdal um 1000 m/3sek. Framangreindar tölur
hefur Sigurjón Rist góðfúslega látið mér í té.
í sambandi við þessi hlaup hefur komið fram ketilsig langt inni
á Vatnajökli, norðvestur af Grímsvötnum, og rná at’ því ráða, að
þau séu þaðan komin og að vatnasvið Skaftár nái jrangað alla leið.
Er það því verulega meira heldur en eðlilegast hefði verið að gera
ráð fyrir.
Um orsakir hlaupanna verður ekki fullyrt, en tvennt er um það
til. Hlaupin kunna að standa í sambandi við virkar eldstöðvar undir
jöklinum, þar sem smágos eru tiltölulega tíð. Vitað er um margar
eldstöðvar á hinu virka eldstöðvabelti landsins, þar sem hrein smá-
gos hafa átt sér stað. Nokkrar slíkar eldstöðvar eru á Reykjanes-
skaga, og eru hraun frá þeim sumum aðeins nokkur hundruð ten-