Náttúrufræðingurinn - 1979, Blaðsíða 122

Plagioklasdílar eru yfirleitt 2—2,5
mm og algerlega lausir við mynd-
breytingu. Pyroxendílar eru um 0,5
mm og áberandi oft með tvímyndun.
Ólivíndílar eru um 0,7 mm þeir
stærstu og aðeins einstaka ná þeirri
stærð. Vert er að geta þess að sýni þau,
senr athuguð voru, er langt frá því að
vera góð, því þétt berg er vandfundið
í Hálsagígum.
Eldgjárhraun í Landbroti.
Fyrsta lýsing, sem vitað er um að til
sé af Eldgjá er frá hendi Þorvaklar
Thoroddsen (1894), en hann leit Eld-
gjá fyrst augum þann 22. júlí 1893.
Sapper (1908) virðist ætla að nafnið
hafi Thoroddsen gefið, en það er frá-
leitt rétt enda bendir ekkert til þess
í frásögn Þorvaldar sjálfs. Hann til-
færir mjög nákvæmlega öll nöfn er
hann gaf í þessari ferð: — „kölluðum
við það Lambavatn" — „kölluðum
við hann Tröllhamar" — „kölluðum
við það Skaftárlón“ o.s.frv.
Faðir minn, Jón Einarsson (1859—
1953), átti lieima í Skaftártungu á
árunum 1880—83 og fór öll þau ár á
Skal’tártunguafrétt og auk þess a.m.k.
einu sinni til Fiskivatna (Veiðivatna).
Hann þekkti Eldgjá vel og lýsti henni
olt fyrir mér og nefndi æfinlega Eld-
gjá eða bara gjána, enda lrefur byggð-
armönnum án efa verið Ijóst um
hvers konar rnyndun er þarna að ræða.
Sjálfsagt er nafnið fornt. Ýrnsir hafa
um Eldgjá ritað eftir að Thoroddsen
lýsti henni, næstur honum Þjóðverj-
inn Karl Sapper (1908) og gerir liann
fyrsta sérkortið ylir hluta af þessari
rniklu eldstiið og raunar það eina,
sem til þessa dags hefur komið á
prenti. Enskur jarðfræðingur G. R.
Robson rannsakaði Eldgjá og um-
hverfi hennar all ítarlega á árunum
1949—1952 og skrifaði doktorsritgerð
um svæðið (Robson 1952). Þetta er
mikið rit um 260 vélritaðar blaðsíð-
ur og með nákvæmu korti yfir Eldgjá
sjálfa sérstaklega og svo yfir hraunin,
senr frá henni hafa runnið. Naumast
held ég að síðasta orðið sé sagt hvað
varðar síðara atriðið. Því miður hefur
Jretta rit ekki verið prentað og ekki
kortin heldur. Það er því á tiltöhdega
fárra manna höndum. Hraun frá Eld-
gjá liafa runnið niður á láglendi báð-
um megin við Skaftártungu allt í sjó
frarn á Mýrdalssandi og Álftaveri en
nokkru skemur í Lanclbroti. Hið
neðra þekja þessi liraun að heita má
allt svæðið frá Landbrotsvötnum og
langleiðina vestur að Hafursey að frá-
teknu því svæði sem Kúðafljót renn-
ur um og hólmum í Álftaveri t.d.
Herjólfsstaðamýri og nokkrum jökul-
öldum þar. Þó er alls ekki útilokað
að hraunin hafi náð saman ofan til
á því svæði, því svo mikill hefur frarn-
burður jökulvatna og jökulhlaupa
verið inn á það að allt getur það nú
verið hulið sandi.
Fyrsta byggð í Álftaveri hefur án
efa staðið á þessu hrauni, sem vel
gæti verið um 5000 ára gamalt. Á
fyrstu öldum norrænnar búsetu á ís-
landi hefur byggð þróast ört á þessu
svæði (Einar Ól. Sveinsson 1946) en
fljótlega orðið fyrir miklurn skakka-
föllum og hefur jtað haldist hvoru
veili fram á þennan dag. Það hraun,
sem mér sýnist líklegast að runnið
hafi niður í Álftaver á landnámsöld
(ef eitthvert er) er það sem að hluta
er nefnt Skálmabæjahraun (Jón Jóns-
216